نەمەسە رومان-گەرمان تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردى قالاي قابىلدايمىز؟

الەمدەگى مەملەكەتتەردىڭ 70 پايىزى لاتىن قارىپتى جازۋدى قولدانادى. لاتىن قارپىنە كوشۋدە، ەگەر پايدالانا بىلسەك، بىزگە سۇيەنۋگە بولاتىن الدىمىزدا وسىنداي ۇلكەن كوشتەردىڭ تاجىريبەسى جاتىر. بىزگە ايرىقشا بىردەڭە ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى دە جوق، تەك سول ۇلكەن كوشتىڭ سوڭىنان ءوز «قاجەتىمىزدى» تۇگەلدەپ، ەرە بىلسەك بولعانى.

باتىس ەۋروپاعا قاراڭىز، رومان-گەرمان تىلدەرىنىڭ الىپبيگە قاتىستى اۋىزبىرلىگى وتە مىقتى (تۇركىلەردىڭ «ماسەلەسىن» قوزعاماي-اق قويايىق). اعىلشىننىڭ 26 ءارپىن الدىمەن ءتىزىپ شىعادى. سول اعىلشىننىڭ 26 ءارپى لاتىن قارىپتى جازۋلاردىڭ نەگىزگى «ISO basic Latin alphabet» دەپ اتالاتىن ISO (International Standard Organization) ستاندارتىن قۇرايدى. سودان سوڭ عانا الىپبيگە ءوز «ەرەكشەلىكتەرىن» دياكريتيكالىق (ۇستەمە) تاڭبالارىمەن قوسىپ قويادى. بارلىعىنىڭ ءالىپبيى ABC-دەن باستالادى. «ABC» دەگەننىڭ ءوزى ءالىپبي دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

ءبىز لاتىننەگىزدى الىپبيمەن ەملە-ەرەجەلەرىمىزدى جاساۋ بارىسىندا الىپبيىمىزدە س ءارپى جوق ەكەنىنە قاراماستان، Coca-Cola, Canon, Microsoft دەگەندەي لوگولاردى سول قالپىندا قابىلداۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىق. باسقا تىلدەردەن سول قالپىندا سوزدەردى كوشىرىپ الۋ دەگەن نارسەنىڭ ءوزى كوپتەگەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ اشۋىن تۋدىراتىن جاعى دا جوق ەمەس. سولاي بولا تۇرعانمەن، بۇكىل عالامدا ءبىر عانا تۇرپاتتا جازىلاتىن برەند سوزدەردى لاتىن قارپىمەن ءبىز باسقاشا جازا المايتىن ءتارىزدىمىز. سول سياقتى BBC, CNN, CCTV دەگەن سپۋتنيكتى تەلەارنالار اتاۋىنىڭ جازىلۋىنا قاراڭىز، وسىنداعى س ارىپتەرىن BBS, SNN, SSTV دەپ S-پەن اۋىستىرىپ شىعۋ مۇمكىن بە؟ UNESCO, NATO دەگەن كەڭىنەن تانىمال حالىقارالىق اتاۋلاردىڭ جازىلۋىن دا سول قالپىندا ساقتاماۋ تانىمدىلىق تۇرعىسىنان قيىندىق تۋعىزادى، ياعني بۇل اتاۋلار باسقاشا جازىلعان جاعدايدا تانىلماي كەتەدى. سەبەبى مۇنداي قىسقارعان اتاۋلاردىڭ باس ارىپتەرى تۇپنۇسقا تىلىندە اسا ماڭىزدى ماعىنالى سوزدەردى بەرىپ تۇراتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان مۇنداي اتاۋلاردى ءبىز تەك قانا تۇپنۇسقاسىنان كوشىرىپ جازۋ ارقىلى قولدانامىز. اتاۋلاردى تىلدەن تىلگە كوشىرۋدىڭ مۇنداي امالىن ءتىل بىلىمىندە پلانتاتسيا (قوندىرۋ – ن.ر.) ءتاسىلى دەپ اتايدى.

قوندىرۋ ءتاسىلى قاجەتتىلىك جاعدايىندا قولدانىلادى. بۇل ءتاسىل كوبىنەسە كيريلل جازۋىنداعى تىلدەردە لاتىن قارىپتى تىلدەردىڭ ونوماستيكالىق اتاۋلارىن جازۋعا قولدانىلادى. ال لاتىن جازۋىنداعى تىلدەر ءوزارا ءبىر-بىرىنەن السا دا، كيريلل جازۋىنان اتاۋلاردى سول قالپىندا  كوشىرىپ المايدى. ولار كيريلل قارپىندە جازىلعان اتاۋلاردى ترانسليتەراتسيا تاسىلىمەن الادى (بۇلار ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپتار).

جاڭا الىپبيمەن ەملە-ەرەجەلەردى جاساۋ بارىسىندا ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىندا كەي عالىمدارىمىز CD دەگەن قىسقارعان ءسوزدى SD دەپ جازايىق دەپ كورسەتتى (ارينە، باسقا امال بولماعاندىقتان). بۇل قىسقارعان ءسوز ونيم ەمەس، تەرمين. تەرميندەردى اۋدارۋ تاسىلدەرىنىڭ ىشىندە پلانتاتسيا، ياعني قوندىرۋ ءتاسىلى قاراستىرىلماعان، دونور تىلدەگى نۇسقاسىندا الۋ دەگەن بار، بىراق ول ءوز قارپىڭدە از-كەم تىلگە بەيىمدەلىپ جازىلۋى مۇمكىن.

قالاي بولعاندا دا، «CD دەگەن قىسقارعان ءسوزدى SD دەپ جازۋعا بولادى ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. («بولمايدى، ارينە» دەپ ءسىز جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرگەن بولارسىز) اعىلشىن تىلىندە، CD جانە SD – ءوز الدىنا دەربەس ماعىنالارى بار قىسقارعان سوزدەر، كوز الدىمىزعا قويىپ سالىستىرىپ كورەيىك:

CD – اعىل.ت. سertificate of Deposit

CD – اعىل.ت. Compact Disc

CD-RW – (اعىل.ت. Compact Disc-ReWritable) قايتا جازۋعا بولاتىن كومپاكت ديسك

CD-ROM – (اعىل.ت. Compact Disc Read-Only Memory) تەك وقۋعا ارنالعان كومپاكت ديسك

CD – (اعىل.ت. Cross Dresser – a member of one sex who likes to dress as the other sex) ەر ادامشا كيىنەتىن ايەل كىسى، ايەل ادامشا كيىنەتىن ەر كىسى.

SD – اعىل.ت.  Secure Digital Memory Card (SD)

SD – اعىل.ت. South Dakota, اقش-تىڭ ءبىر شتاتى

SD – ءتىل بىلىمىندە Stylistic Device, مەتافورا، مەتونوميا، ت.ب. ستيليستيكالىق ءتاسىل دەگەندى بىلدىرەدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، CD مەن SD تىلدە ءجيى ۇشىراساتىن ءوز الدىنا بولەك-بولەك ۇعىمدار، باسىم كوپشىلىگى IT تەرميندەرى بولعاندىقتان، حالىقارالىق قولدانىستا ولاردىڭ وزگەرىسسىز اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىندا جۇرەتىنى ءسوزسىز. تولىق ءتىزىم بەرۋ مىندەتىمىز بولماعان سوڭ، تەك مىسالدار قاراستىردىق، بىرقاتارىن Google-دەن الدىق. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءجيى قولدانىستا بولعاندىقتان، تۇسىندىرمەنى دە قاجەت ەتپەيدى. ەندى وسى CD-ءدىڭ بارلىعىن ءارىپ تاپشىلىعىنا وراي، س ءارپى جوق بولعانى ءۇشىن SD قىلىپ جازىپ شىعۋعا بولادى ما؟ ارينە، بولمايدى.

BBC, CNN, CCTV  تەلەارنالارىن BBS, SNN, SSTV دەپ جازعاندا دا ولار مۇلدەم باسقا اقپارات كوزدەرى بولىپ كەتەدى ەكەن، قاراڭىز:

BBS ( اعىل.ت. Bulletin Board System – ­­a computer software, https://en.wikipedia.org/wiki/Bulletin_board_system).

SSTV (اعىل.ت. Slow-scan television https://www.sigidwiki.com/wiki/Slow-Scan_Television_(SSTV)

https://en.wikipedia.org/wiki/SNN عالامتور كوزىنەن SNN-ءنىڭ باسقا تاقىرىپتارىن قوزعاماي، تەك قانا اقپارات كوزدەرىنە قاتىستى ماعلۇماتىنا قارايىق:

• Simulated Neural Networkor Static Neural Network, another term for an Artificial Neural Network
• Spiking neural network, a type of Artificial Neural Network
• SNN: Suncoast News Network, a 24/7 local news operation running in Sarasota, Florida
• SNN: Showbiz News Ngayon, a Philippine news show for the showbiz
• Shobiz Newsy News, a podcast
• Sun News Network, a Canadian 24h news network
• Sarimanok News Network, a Philippine 24/7 News Channel since 1996, Now ABS-CBN News Channel

مىسالداردان ءبىر عانا نارسەگە كوز جەتكىزەمىز، حالىقارالىق قولدانىستاعى س-نىڭ بارلىعىن S ارقىلى تاڭبالاۋ مۇلدەم اقىلعا سىيمايدى جانە تەك قانا تۇسىنبەۋگە، شاتاسۋعا باستايدى.

ەندى «نەگە وسى ءتارىزدى تەرميندەردى دە قوندىرۋ تاسىلىمەن، ياعني دالمە-ءدال تۇپنۇسقا تىلىندەگى نۇسقاسىندا الا بەرمەسكە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. الا بەرۋگە بولادى. بىراق بۇل ءتاسىل جازۋ جۇيەسىنە نۇقسان كەلتىرەدى جانە ءتىلدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى، بۇل ءتاسىل ءتىلدىڭ ءالىپبيى قۇرامىندا جوق تاڭبالاردى جازۋ جۇيەسىنە ارالاستىرادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى تاجىريبەسىنە قاراساق، باسقا لاتىن قارپىندەگى تىلدەردەن وسى قوندىرۋ تاسىلىمەن جانە وزگە قارىپتەگى جازۋ جۇيەلەرىنەن ترانسليتەراتسيالاۋ ءتاسىلى ارقىلى قابىلداعان اتاۋلارى ءماتىندى ءتىل وكىلىنىڭ وزىنە دە وقىلمايتىن جاعدايعا جەتكىزگەن. تولىپ كەتكەن «بوگدە» تاڭبالاردىڭ ونسىز دا كىسى ميىنا سىيمايتىن وقۋ ەرەجەلەرىنە قوسىلۋ ناتيجەسى قۋانتارلىق جاعدايات بولماي تۇر. اعىلشىن عالىمدارى ورىن العان وقۋ-جازۋداعى وسىنداي اۋىرتپالىقتىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبىن الىپبيدەگى ءارىپ سانىنىڭ تاپشىلىعىنان دەپ بىلەدى.

وسىنداي ۇلكەن تاجىريبەلەردەن تاعىلىم الا بىلسەك، ولاردىڭ كوزگە ۇرىپ، جانعا باتىپ تۇرعان قاتەلەرىن كورە تۇرا قايتالاماعان بولار ەدىك. سوندىقتان، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالى – لاتىن قارىپتى الىپبيلەردىڭ العى شەبىندە وتە بەلسەندى قولدانىستا جۇرگەن، بولمىس-ءبىتىمى وزىمىزگە بۇرىننان دا جات ەمەس، س ءارپىن الىپبيگە ەنگىزۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى، تس-نى ەنگىزۋ ارقىلى س تاڭباسىن قوسۋ. الىپبيدە بۇرىنعى كيريلدەگى چ تۇرعان جاعدايدا تس-دان شوشىنۋعا ەشبىر نەگىز جوق. بۇل جەردە ءبىر تۇسىنبەستىك بار. ەكەۋىنىڭ ستاتۋسى تەڭ بولا تۇرا، ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ قويعانبىز. ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ قويۋ كەرەك بولعان جاعدايدا دا چ ەمەس، تس قالۋ كەرەك بولاتىن. سەبەبى، ءبىز چ-نى كۇندەلىكتى قولدانبايمىز. ال تس-نى كۇندەلىكتى قولدانامىز. تسەح، تسەمەنت، تسيرك، تسيركۋلدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنان باسقانىڭ بارلىعىن الىپ تاستايىق دەپ جۇرگەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ءوزى كونسەپتسيا، كونستيتۋتسيا، ەنتسيكلوپەديا، اسسوتسياتسيا, اسسيميلياتسيا، ت.ب. تولىپ جاتقان تەرميندەردە كۇندەلىكتى ءجيى قولدانىپ جاتامىز. ال مەديتسينا سالاسىنا كەلگەندە تس ءارپىنسىز مۇلدەم قوزعالا الماي قالامىز. اسىرەسە ءدارى-دارمەكتەردىڭ اتىنا كەلگەندە ءبىر ءارىپتىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر ءارىپتى قولدانىپ كەتە بەرەيىك دەۋ وڭاي شارۋا بولمايدى. باياعى ءبىر ءۇتىردىڭ ادام ءومىرىن ساقتاپ قالعانى جونىندەگى اڭىزدى ەسكە سالادى («كازنيت، نەلزيا پوميلوۆات» دەگەن حاباردىڭ ەلشى ءۇتىرىن اۋىستىرىپ، «كازنيت نەلزيا، پوميلوۆات» ەتىپ جەتكىزگەن).

الىپبيگە  س  ءارپىن ەنگىزۋدىڭ ەكىنشى جولى – چ-نى تاڭبالاپ تۇرعان سh ديگرافىن تەك ءبىر تاڭبامەن س تاڭباسىمەن قالدىرۋ (جالپى قوسار تاڭبا اتاۋلىنى جازۋ جۇيەسىنە مۇلدەم ەنگىزۋگە بولمايدى. الىپبيدەگى قوستاڭبالار سىڭار تاڭبالارمەن اۋىستىرىلۋى ءتيىس. اعىلشىن ءتىلى ءتارىزدى تابيعاتىنان سوزدەرى قىسقا كەلەتىن فلەكتيۆتى تىلدەردىڭ تاجىريبەسىن قازاق ءتىلى ءتارىزدى گرامماتيكالىق تۇرلەنىمدەرى ءسوز ىشىنە كىرىپ تۇراتىن تابيعاتىنان سوزدەرى شۇبالاڭقى كەلەتىن اگليۋتيناتيۆتى تىلدەرگە پايدالانۋعا بولمايدى دەپ، لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى باستالعالى بەرى ايتىپ كەلەمىز). ەگەر چ-نى ءبىر تاڭبامەن قالدىرساق، سوچي-ءدى Socɪ دەپ جازاتىن بولامىز، سوندا س ءارپى ەنەدى.

ەگەر وسى ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋ قۇقىعى بەرىلىپ جاتسا، اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى رەتىندە تس-نى ەنگىزۋ ارقىلى بەرىلگەن ءبىرىنشى جولعا توقتاعان بولار ەدىم، سەبەبى الەمدى بيلەپ وتىرعان اعىلشىن ءتىلى قانداي دا قيىنشىلىق كورىپ وتىرعان بولسا، تەك قانا سول ءارىپ سانىنىڭ تاپشىلىعىنان ءجاي قيىنشىلىق ەمەس، «a national tragedy» دەپ اتالاتىن اۋىرتپالىق كورىپ وتىرعانىن بىلەمىز.

ءوزىمىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنگەن، قولىمىزعا جەڭىل كەلەتىن، لاتىن قارىپتى جازۋلاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك كەزدەسەتىن وتە بەلسەندى قولدانىستاعى س تاڭباسىن الىپبيگە قوسۋدىڭ وسىنداي ايرىقشا ماڭىزى بار. وقۋشىلارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزگە تەست جۇمىستارىن دايىنداعاندا دا، جاۋاپتاردىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جاراسىمدى، ۇيرەنشىكتى a…b…c… تارتىبىمەن تۇرعانى ءجون ەمەس پە؟

نۇرساۋلە ماقسۇتقىزى رساليەۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، سدۋ اسسيستانت پروفەسسورى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنان قۇرىلعان ورفوگرافيالىق توپتىڭ مۇشەسى

Abai.kz