سەنات دەپۋتاتى سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ قر پرەمەر-ءمينيسترى ب.ءا. ساعىنتاەۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، بالىق شارۋاشىلىعىنا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگان قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. 

سەنات دەپۋتاتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ «قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى: تابىس پەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ۇكىمەتكە بيزنەستى وركەندەتۋدىڭ تۇراقتى كوزدەرىن قالىپتاستىرىپ، جەكە ينۆەستيتسيانى ىنتالاندىرۋ جانە نارىق ەركىندىگىن قولداۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىن ايتا كەلىپ، ەلباسى وسى ارقىلى جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، حالىقتىڭ باسىم بولىگى تابىسپەن قاماتاماسىز ەتىلەتىنىن اتاپ كورسەتتى.

قۇرمەتتى، باقىتجان ءابدىرۇلى!

ەل ەكونوميكاسى مەن ادامداردىڭ تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرىپ بيزنەستىڭ تۇراقتى كوزى بولاتىن سالانىڭ ءبىرى بالىق شارۋاشىلىعى.

ءبىزدىڭ ەلىمىز بالىق شارۋاشىلىعى سۋ قورىنا باي، كاسپي تەڭىزىن قوسپاعاننىڭ وزىندە سۋ توعاندارىنىڭ جالپى اۋدانى 5 ميلليون گەكتار شاماسىندا. بۇل جەرلەردە بالىق ءوسىرۋ مەن بالىق اۋلاۋدى قارقىندى دامىتۋعا قولايلى جاعدايلار بار.

كەڭەس وداعى تۇسىندا رەسپۋبليكادا ارنايى بالىق شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قۇرىلىپ، جۇيەلى مەملەكەتتىك ساياسات قالىپتاسقان بولاتىن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە بارلىق وبلىستاردا بالىق زاۋىتتارى مەن كومبيناتتارى، وندىرىستىك بىرلەستىكتەرى جۇمىس جاسادى. بالىق اۋلاۋ مەن بالىق ونىمدەرى ءوندىرىسىنىڭ جالپى كولەمى كەي جىلدارى 111 مىڭ توننادان استى. مىڭداعان ادامدار وسى سالادا تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلىپ، تابىستى ەڭبەك ەتتى.

بىراق، قازىرگى ۋاقىتتا بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مۇمكىندىگى تولىق پايدالانىلماۋدا.

وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنان باستاپ ەكونوميكانىڭ جەتەكشى سالاسى بولعان بالىق شارۋاشىلىعى جەتە كوڭىل بولىنبەۋىنەن قۇلدىراۋعا ۇشىرادى جانە الىدە وسى جاعدايدان شىعا الماۋدا. بالىق اۋلاۋ كولەمى كۇرت تومەندەگەن.

بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى بالىق دۇنيەسىن قورعاۋ، ءوسىمىن مولايتۋ، جانە پايدالانۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى بەلگىلەيتىن باعدارلامانىڭ بولماۋى دەپ ەسەپتەيمىز.

بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ 2004-2006 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى سالانىڭ قالىپتاسۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قوزعاۋ سالعانىمەن، ول جالعاسىن تاپپادى.

2007-2015 جىلدارعا جوسپارلانعان بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسى دا تولىق ىسكە اسپاي، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن كۇشى جويىلدى.

بالىق شارۋاشىلىعىن مەملەكەتتىك باسقارۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋدا تۇراقتىلىق جوق. وسى سالاعا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە 2003 جىلى قۇرىلعان بالىق شارۋاشىلىعى كوميتەتى بىرنەشە رەت ءبىر مينيسترلىكتەن ەكىنشى مينيسترلىككە اۋىستىرىلدى، قايتا-قايتا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرگە ۇشىرادى، ناتيجەسىندە مۇلدەم تاراتىلىپ جىبەرىلدى. تاجىريبەلى، ءبىلىمدى ماماندار كورپۋسى جوعالدى.

بالىق سالاسى قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ءبىر باسقارما ەسەبىندە كىرىستىرىلگەن. وندا بەس-التى عانا مامان جۇمىس جاسايدى.

وسى سالاعا كەرەك مامانداردى دايىندايتىن مامانداندىرىلعان ارناۋلى وقۋ ورىندارى جابىلىپ قالدى. وسىنىڭ سەبەبىنەن وزىندىك ەرەكشەلىگى كوپ بالىق سالاسىنا قاجەت ماماندار جەتىسپەيدى.

نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى دايىنداۋ مەن قابىلداۋعا بايلانىستى دا ءتۇيىندى ماسەلەلەر بار. بالىقتاردى پايدالانۋ ورىندارى مەن مەرزىمدەرىن بەلگىلەۋ كەزىندە سۋ ايدىندارىنىڭ جانە ولار ورنالاسقان جەرلەردىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەيدى. بۇل بالىق شارۋاشىلىعى سۋ ايدىندارىن باسسەيندىك پرينتسيپپەن توپتاستىرۋ كەزىندە سۋ بولىنىستەرى بولەك وزەندەردى بىرگە قوسۋعا سەبەپ بولۋدا. رەسەي فەدەراتسياسىمەن شەكارالاس قيعاش وزەنى ەدىل وزەنىنىڭ سالاسى. بىراق، ونى جايىق - كاسپي باسسەينىنە قوسقان. كورشى مەملەكەتتە قيعاش وزەنى كاسپي - ەدىل باسسەينى قۇرامىندا. ەكى وزەننىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الماۋ نەگىزسىز شەكتەۋلەر مەن بالىق اۋلاۋشىلار ءۇشىن قولايسىز جاعداي تۋعىزىپ وتىر.

حالىقارالىق ترانسشەكارالىق سۋ ايدىندارىندا بالىق اۋلاۋعا بايلانىستى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر وتاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن ءتيىمسىز. ەلىمىزدە 15 حالىقارالىق ماڭىزعا يە سۋ ايدىندارى بەكىتىلگەن. ولاردىڭ ىشىندەگى وندىرىستىك بالىق اۋلاۋدا رەسەيمەن ەكى اراداعى قيعاش وزەنى ماڭىزدى.

قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس بالىقتى الىپ قويۋ ءليميتى اعىمداعى جىلدىڭ 15 اقپانىنان كەلەسى جىلدىڭ 15 اقپانىنا دەيىنگى كەزەڭگە، ءبىر جىلعا بەرىلەدى. ليميت جىل سايىن قارالىپ بەكىتىلەتىندىكتەن بالىق بيزنەسىندەگى كاسىپكەرلەر ۇزاق مەرزىمدى جوسپار قۇرىپ، ينۆەستيتسيا سالۋعا قۇلىقتى ەمەس. شەت ەلدىك ينۆەستورلار دا بولاشاقتا ليميت بولارىن نە بولماسىن بىلمەگەندىكتەن قاتىسپايدى. ال، رەسەي فەدەراتسياسىندا تابيعات پايدالانۋشىلارعا ليميت پايىزدىق مولشەردە 15 جىلعا بەرىلەدى. وسىعان وراي ول ەلدىڭ بالىقشىلارى وندىرىستەرىن ۇلعايتۋعا، ءونىم تۇرلەرىن كوبەيتۋگە قوماقتى قارجىنى باتىل سالۋدا.

سونىمەن بىرگە، ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنان ليميت ءبولۋ تۋرالى نورماتيۆتىك اكت كوپ جاعدايدا مەرزىمىنەن كەشىگىپ شىعادى. بۇل بالىقشىلاردىڭ كوكتەمگى ماۋسىمدا ءبىر ايعا دەيىن مەرزىمدەرىن جوعالتىپ، زيانعا ۇشىراتادى، ليميتتە تولىق يگەرىلمەيدى.

قازاقستان مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى بالىقتى پايدالانعانى ءۇشىن تولەماقى مولشەرلەرىنىڭ ايىرماسى وتە جوعارى. ەگەر قازاقستاندىق بالىقشىلار ءىرى بالىقتىڭ 1 كيللوگرامىنا 36 تەڭگە تولەسە، وسى وزەننەن بالىق اۋلايتىن رەسەي بالىقشىلارى تەڭگەگە شاققاندا 80 تيىن تولەيدى. بىزدەگى تالاپ بويىنشا بالىقشىلار تولەمدى الدىن الا تولىق تولەۋگە مىندەتتى. رەسەيدە الدىن الا تەك ون پايىزىن عانا، قالعانىن جىل بويىنا تولەۋ قاراستىرىلعان. ءبىر وزەن بويىنداعى ەكى مەملەكەتتىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرىن سالىستىرساق قازاقستاندىق بالىقشىلاردىڭ پايداسىنا شىقپايتىنى بەلگىلى، بۇل تاۋاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە دە تىكەلەي اسەر ەتەتىن فاكتور. كوپتەگەن، ونىڭ ىشىندە ەۋروپا وداعى ەلدەرىن قوسقاندا، نورۆەگيا مەن جاپونيادا بالىق شارۋاشىلىعى ماڭىزدى قارجىلاي قولداۋ الادى. ءبىزدىڭ ەلدەگى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلىك جانە ليزينگ تەتىكتەرىنىڭ بولماۋى، بانكتەردىڭ جوعارى نەسيەلىك ستاۆكالارى سالانىڭ تەحنيكالىق قايتا جاراقتاندىرىلۋ جانە دامۋ پروتسەسسىن تەجەپ وتىر.

جەكەلەگەن بالىق تۇرلەرىن اۋلاۋعا قاتىستى دا حالىقارالىق تاجىريبە زەردەلەنىپ، تەز شەشىم قابىلدانبايدى. كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىنا قاراستى بولىگىندە «كۇتىم» بالىعى كەڭ تارالعان. بالىقشىلار مەن جەرگىلىكتى ۋاكىلەتتى ورگان قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا تۇسەتىن بالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن وسى بالىق قۇرايدى، وعان دەگەن سۇرانىستا جوعارى. كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى ءتورت مەملەكەتتە «كۇتىم» بالىعىن اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلىپ، ول تابىس كوزىنە اينالعان. بىراق، قر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «كۇتىم» بالىعى سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋىپى تونگەن بالىق تۇرلەرى تىزبەسىنە ەنگىزىلىپ، اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان.

بالىق قورىن قورعاۋ دا پارمەندى جانە ءتيىمدى ءىس شارالار كەشەنىن قاجەت ەتەدى. بالىق ءوسىمىن مولايتۋ، پايدالانۋ، زاڭسىز بالىق اۋلاۋدىڭ الدىن الۋ، سۋ وبەكتىلەرىن بالىق شارۋاشىلىق مەليوراتسيالاۋ جۇمىستارىن تولىق قارجىلاندىرۋ قاجەت.

سوڭعى جىلدارى كىشى ارال تەڭىزىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە بايلانىستى بالىق شارۋاشىلىعى جاقسى قارقىنمەن دامۋدا. بىراق، كوكارال سۋ توپساسىنىڭ بالىق وتكىزبەيتىن قۇرىلعى مەن بالىق ورلەيتىن جولدارىنىڭ بولماۋى جىل سايىن بىرنەشە مىڭ توننا بالىقتىڭ قىرىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرۋدا.

سول سياقتى، شاعىن كولەمدى كەمەگە قويىلاتىن قوزعالتقىشتاردىڭ قۋاتتىلىعى زاڭمەن رەتتەلمەگەن. بۇل كەيبىر ادامداردىڭ كاسپي تەڭىزىنە جولاۋشىلاردى قىدىرتۋعا شىعارامىن دەگەن سىلتاۋمەن زاڭسىز بالىق اۋلاپ، قۋاتى اسا جوعارى قوزالتىقشتاردى بولعاندىقتان جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ كەتۋلەرىنە سەبەپشى بولۋدا.

قۇرمەتتى باقىتجان ءابدىرۇلى، بالىق شارۋاشىلىعىن جان-جاقتى دامىتۋ ماقساتىندا مىناداي شارالاردى الۋدى ۇسىنامىز:

بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، بالىقتىڭ تۇرلەرىن ساقتاپ كوبەيتۋ جانە بالىق قورىن ۇتىمدى پايدالانۋدى ءتيىمدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى سالالىق باعدارلاما قابىلداۋدى.

بالىق شارۋاشىلىعىنا جاۋاپتى دەربەس ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندى قۇرۋىن قاراستىرۋدى.

بالىق شارۋاشىلىعىنا قاتىستى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرۋدى. سونىڭ ىشىندە، تابيعات پايدالانۋشىلارعا بالىق اۋلاۋ ءليميتىن 15 جىلعا دەيىن بەكىتۋ، بالىق رەسۋرستارىن پايدالانۋدى شەكتەۋ مەن تىيىم سالۋ، ورىندارى مەن مەرزىمدەرىن بەلگىلەۋ جونىندەگى قۇقىقتىق اكتىنى اعىمداعى جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن كەلەسى جىلدىڭ 1 شىلدەسى ارالىعىندا ەسەپتەۋدى نەمەسە شەت ەل تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ بالىق اۋلاۋ ۋاقىتىنان ەكى جىل بۇرىن بەلگىلەۋدى. ترانسشەكارالىق وزەندەردەگى بالىق رەسۋرستارىن پايدالانعانى ءۇشىن تولەنەتىن اقى مولشەرى مەن تولەۋ ءتارتىبىن تەڭ باسەكەلەستىكتى قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىنان قاراستىرۋدى.

بالىق وڭدەۋشى كاسىپورىندارعا، بالىق وسىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتارعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋدى.

وڭدەلمەگەن بالىقتىڭ ەكسپورتقا شىعارىلۋىن قىسقارتۋ شارالارىن الۋدا.

جايىق-كاسپي باسسەينىنەن قيعاش وزەنىن «قيعاش-كاسپي» باسسەينى قىلىپ ءوز الدىنا ءبولۋدى.

«كۇتىم» بالىعىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن تۇرلەرىنىڭ تىزبەسىنەن شىعارۋدى.

شاعىن كولەمدى كەمەنىڭ قوزعالتقىشتارىنىڭ قۋاتتىلىعىنىڭ مولشەرىن بەلگىلەۋدى.

كوكارال سۋ توپساسىنىڭ بۇزىلىۋىنىڭ الدىن الۋ جانە بالىق قورىن ساقتاۋ ماقساتىندا كەشەندى ءىس – شارالاردى الۋدى.

دەپۋتاتتىق سۇراۋدى قاراۋ ناتيجەسىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ 27-بابىندا بەلگىلەنگەن مەرزىمدە حابارلاۋىڭىزدى سۇرايمىن.

قۇرمەتپەن،

س. ەڭسەگەنوۆ

بەيسەنباەۆ ا.

بورتنيك م.

دۇيسەمباەۆ ع.

جولداسباەۆ م.

كوبەنوۆ م.

قۇرتاەۆ ءا.

مامىتبەكوۆ ە.

سۇلتانوۆ ە.

نۇرعاليەۆ ج.

اكىموۆ ر.

ەلامانوۆ ب.

جۇماعازيەۆ م.

نۇراليەۆ ءا.

مۇساحانوۆ ا.

مۋسين د.

Abai.kz