بۇرىندىق باستاعان قازاق اسكەرى سىعاناق پەن اركوكتى باعىندىرىپ ءشايبانيدى ماڭعىستاۋعا قۋىپ جىبەرگەن جىلى ەۋروپادا شەكەسى تورسىقتاي ءبىر ءسابي دۇنيەگە كەلدى. بۇل ءسابي قىلىشپەن ەمەس، قالاممەن الەمدى وزگەرتۋگە بولاتىنىن دالەلدەگەن كوپەرنيك بولاتىن. كەيىن بۇل ءسابي كورولدەردىڭ ءوزى تابانىن سۇيگەن ريم پاپاسىن قالتىراتقان جاڭالىق اشىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاراتىن بولادى. ال ازىرگە ول بەلگىسىز ءبىر پولياك شاڭىراعىندا ىڭگالاپ جاتقان نارەستە عانا. كوپەرنيك كۇندى  توقتاتىپ، جەردى اينالدىرسا، قازاق اۋىلان شىققان ەلەۋسىز ءبىر شيپاگەر وزدەرىن مەديتسينانىڭ وتانى سانايتىن قىتايدى مويىنداتار كىتابىن جازىپ جاتتى.

ءاز جانىبەك قانشا جۇرتتىڭ ىشىندە وتەبويداقتىڭ كوزىندە وت بارىن جازباي تاني بىلگەنى قايران قالدىرادى. ول تۇستا ەل ىشىندە پالشى، ەم-دوم جاسايتىن شيپاگەرلەر كوپ بولاتىن. ولاردىڭ ءبىرى مەرەيى اسىپ حان سارايىندا، ەندى ءبىرى قارا حالىق اراسىندا كۇن كەشتى. تۋمىسى بولەك، شيپاگەرلىك تاعدىر ماڭدايىنا جازىلعان دارىندى ءاز جانىبەك ءوز ورداسىنا شاقىرتتى. مۇنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا.

بىردە جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى جيرەنشە شەشەن قاتتى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالسا كەرەك. جاقىن جەرلەردەگى تالاي بەلگىلى ەمشى، باقسىلاردى شاقىرتىپ قاراتسا دا، ەش ەم قونباپتى. سوڭىندا اتاقتى وتەبويداق دەگەن ەمشى بارىن ءبىلىپ، سونى شاقىرادى. وتەبويداقتىڭ ەمىنەن كەيىن جيرەنشە جازىلىپ، دەرتىنەن ايىعىپتى. جانىبەك حان ەمشىگە ريزا بولىپ، بىرنەشە سۇراق قويدى.

- قانداي اۋرۋدى ەمدەۋ قيىن؟

- تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋدى ەمدەۋ قيىن.

- ال، ونىڭ الدىن الۋعا بولا ما؟

- بولادى. جەتى اتاعا دەيىن تۋىس ادامدار قىز الىسپاۋ كەرەك. جەتى قازاق ءۇشىن قاسيەتتى سان.

حالىقتى ەمدەپ كۇن وتكىزۋگە بولاتىنىن، بىراق پەندەنىڭ عۇمىرى ولشەۋلى ەكەنىن ايتا كەلىپ ءوزىنىڭ قارا ساقالىن اق قىراۋ شالعان جاسىنا دەيىن وقىپ-توقىعانىن، كورىپ كوڭىلگە تۇيگەنىن، ءبارىن-ءبارىن جيناپ بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىنە ارنالعان كىتاپتى جازۋدى تاپسىردى. وسى كەزگە دەيىن سان اۋرۋدىڭ ەمىن تاپقان، الايدا حالىق ونى ءپالساپاشى دەپ بىلەتىن وتەبويداق موينىنا اتان تۇيە ىڭىراناتىن مىندەت العانىن سەزدى جانە جاسى جەتپىسكە كەلگەن قاريا عۇمىرى جەتكەنشە وسى كىتاپتى جازىپ حانعا تابىستاۋعا ۋادە بەردى. ءاز جانىبەك ءجۇز جادىراپ، قارياعا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.

اللانىڭ قالاۋىمەن وتەبويداق جاسى 85-كە كەلگەن شاعىندا 15 جىل بويى تەر توگىپ، وسى كەزگە دەيىن ەشبىر حالىقتا جوق كىتاپتى قويىنىنا قىستىرىپ حان ورداسىنا كەلدى. بۇل كەزدە فلورەنتسيادا بولاشاق گەني لەوناردو بار بولعانى 26 جاستاعى جىگىت، ال وتەبويداق بابامىز جاسى 80-گە كەلگەن قاريا شاعى. حان ورداسىندا ەمشىنىڭ اكەلگەن كىتابىن پاراقتاپ ءارى-بەرى اۋدارىستىرعان سۇلتاندار كەيىن بۇل كىتاپ الەمدى مويىنداتارىن بىلمەدى. بۇل كىتاپ كەيىنگى دا ءۆينچيدىڭ اناتومياسىنان اسىپ تۇسپەسە كەم سوقپايتىن تۋىندىعا اينالدى. قازاقتىڭ قاراپايىم شالى ءىلىم ىزدەپ ستامبۋل، باعدات شارلاعاندا اۆيتسەننادان كەم ەمەس داڭققا بولەنەر ەدى.

«شيپاگەرلىك بايان» كىتابى بىلاي باستالادى:

 «وتەيبويداق تىلەۋقابىلدىڭ ۇلىمىن. اتا تەگىم ۇلى ءجۇز زارمان، زارمان ىشىندە البان. مەكەنىم جەتىسۋ. اۋىلىمدا قۇربى-قۇرداس، تانىس-بىلىستەرىم از ەمەس. جانىمدا جيرەنشە شەشەن، جانىبەك حاننىڭ قاراشاسىمىن. جىلىم – يىرتەك، سەكسەن بەسكە كەلدىم. بويىم ۇزىن، قارا تورى، قوڭقاق مۇرىندى، كەڭ يىقتى، قاپ ساقالدى، ۇزىن قاستى، كەم ءسوزدى جانمىن».

ەۋروپادا قاراپايىم جۇرت شەشەكتەن قىرىلىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ بابامىز مۇنىڭ ەمىن اعىلشىن عالىمى ە.جەننەردەن 320 جىل بۇرىن جازىپ تاستاعان بولاتىن. ءبىر قىزىعى شەشەككە قارسى ەم 1796 جىلى عانا تابىلدى.

كىتاپتا وسىمدىكتەردەن الىنعان 854 ءتۇرلى، جانۋارلاردان الىنعان 455 ءتۇرلى شيپالىق قاسيەتى بار ەمدىك دارىلەردىڭ ءتىزىمى، ادام مۇشەلەرىنىڭ 430-عا تارتا اتاۋلارى، مىڭنان اسا ءدارى جانە 4577 رەتسەپت بەرىلگەن.

مەديتسانىڭ وتانى سانالاتىن قىتاي 1997 جىلى «شيپاگەرلىك باياننىڭ» قۇندىلىعىنا باس ءيىپ «مەملەكەتتىك ءبىرىنشى كىتاپ» دەپ جاريالادى.

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz