شيپاگەرلىك باياندا قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر ايتىلعان. كىتاپتىڭ باسقى بەتىندە بىلاي جازىلعان: حان جارلىق دەستىر جازمىش يەگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇعلى بين ۇلۇ يۇز، بين زارمان، بين البان – ءال قۇزوردا (اۋدارماسى: حان جارلىعىمەن كىتاپ جازعان يەگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى، ۇلى ءجۇز، زارمان، البان، قۇزوردا) دەلىنگەن. وسىلايشا  وتەيبويداق كىتاپتى كىمنىڭ جارلىعىمەن جازعانى، اۆتورى، اتا-تەگى جانە قاي قالادا جازعانى جونىندە انىق كورسەتكەن. بۇل ارادا ايتىلعان «ءال قۇزوردا» دەگەنى بالاساعۇن قالاسى ەكەنىن وزگە دە تاريحي جازباشا دەرەكتەردەن بىلە الامىز. قۇزوردا اتاۋى XI–XII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ماقمۇد قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدەرىنىڭ جيىنتىعى» اتتى كىتابىندا كەزىگەدى. وندا: «ۇلۇش – قالا، قىستاق (شىلگىلشە). بالاساعۇن مەن ونىڭ جانىنداعى ارعۋ شاھارلارىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ تىلىندە «ۇلۇش» ءسوزىن «شاحار» دەيدى. بالاساعۇن شاھارىن «قۇزۇلۇش» دەپ اتايدى. وردۋ بالاساعۇنعا جاقىن قالا، بالاساعۇندى دا «قۇزوردۋ-قۇزوردا» دەيدى دەپ، بالاساعۇننىڭ ەكىنشى اتاۋى بولعانىن ايتادى. قازاق حاندىعى ەڭ العاش وسى قۇزوردا-بالاساعۇن قالاسىندا قۇرىلدى. قازاق حاندىعى العاش قۇرىلعاندا استاناسى سوزاق، سىعاناق قالالارى بولعان دەۋ تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. سەبەبى، كەرەي مەن جانىبەك باستاعان ەل ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىعىپ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ استاناسى سىعاناقتى جانە وعان تاياۋ ماڭداعى سوزاقتى بىردەن استانا ەتۋى قيسىنسىز. قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا بۇرىندىق حان وتىرعان سوڭ 1480 جىلدارى سىر بويىنداعى قالالارعا شابۋىل جاساۋ ناتيجەسىندە سىعاناقتى وزىنە قوسىپ، استاناسى ەتتى.

كەرەي مەن جانىبەك حان باستاعان ەلگە ەسەنبۇعا حان موعولستاننىڭ باتىس شەكاراسىنداعى شۋ مەن قوزىباسى ارالىعىن بەرگەنىن، وسى وڭىردە العاش رەت 1465 جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلعانىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ دەرەكتەرىنەن بىلە الامىز. قازاق حاندىعى العاش قۇرىعان تۇستا موعولستاننىڭ استاناسى – المالىق قالاسى بولدى. ال، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ استاناسى – سىعاناق قالاسى ەدى.

دەمەك، مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ قازاق حاندىعى العاش قوزىباسى مەن شۋ الابىندا قۇرىلدى دەگەنى وتەيبويداقتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ العاشقى ورداسى ءال قۇزوردا-بالاساعۇن قالاسىندا كىتاپ جازدىم دەگەنىن ودان ارى ناقتىلاي تۇسەدى. ويتكەنى، قۇزوردا-بالاساعۇن قالاسى شۋ مەن قوزىباسى ارالىعىنا ورنالاسقان.

ءدال قازىرگى ورنى جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، اقسۋ اۋىلىنان 5 شاقىرىمداي اقتوبە دەگەن جەردە. شۋداعى ەسكى قالانىڭ جۇرتىن ءاۋ باستا عالىم الىكەي مارعۇلان  بالاساعۇن قالاسى وسى بولار دەپ بولجاپ ايتىپتى. 1974 جىلى بەلگىلى تاريحشى، ارحەولوگ، ەتنولوگ عالىم شالەكەنوۆ ۋاحيت حامزاۇلى باستاعان زەرتتەۋشىلەر قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەسكى قالانىڭ جۇرتىنان كوپتەگەن جادىگەرلىك بۇيىمدار تاپقان. شالەكەنوۆتىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە، 1939 جىلدارى لەنينگرادتىق عالىم الەكساندر بەرنشتام قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ورتا عاسىرلىق اقبەشىم قالاسىن بالاساعۇن قالاسى دەپ جاريالاعان ەكەن. الايدا ول قالا بالاساعۇن قالاسى ەمەس ەكەنى انىقتالىپ كەلەدى.

وتەيبويداق قۇزوردا-بالاساعۇن قالاسىن كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە قۇزوردا دەپ جازعانىمەن، ودان ارى قاراي كوبىندە اقوردا دەپ اتايدى. اقوردا اتاۋى قازاق تىلىندە بۇرىننان قولدانىستا بار، ەرتەدە حاندىقتىڭ ورتالىعىن جانە حاننىڭ سارايىن «اقوردا» دەپ اتاعان. ال قازىر دە اقوردا اتاۋى قولدانىستان تۇسكەن جوق. استاناداعى پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىن اقوردا دەيمىز. كەيدە جالپىلاما استانانى اقوردا، ەلوردا دەيمىز. وزبەكتەر استاناسىن بايتاق دەگەنىمەن، پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىن اقساراي دەيدى. كەي زەرتتەۋشىلەر وتەيبويداق جازعان اقوردانى اق وردا مەملەكەتىمەن شاتاستىرادى. بىراق، وتەيبويداق شيپاگەرلىك باياندى جازعان XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اق وردا مەملەكەتى الدەقاشان ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان كەز ەدى.

شيپاگەرلىك باياندا وتەيبويداق جيرەنشە شەشەن ەكەۋى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى اقورداعا (قۇزوردا-بالاساعۇن) بارىپ، جانىبەك حانمەن كەزىككەنى، جانىبەك حان جيرەنشە شەشەندى قاراباس دەپ اتاعانى جانە جانىبەك حاننىڭ جيرەنشە دەگەن بالاسى بولعانى تۋرالى ايتىلادى. ول تۋرالى كىتاپتا جانىبەك حان جيرەنشە شەشەنگە: – جيرەنشە دەگەن اتىڭدى الدىڭ، شەشەن دەگەن زاتىڭدى الدىڭ. حانزادامىنىڭ (بالاسى) دا اتى جيرەنشە ەدى دەيدى. انىعىندا، جانىبەك حاننىڭ ورداسىنداعى قاناي دەگەن شەشەن جيرەنشەنى حانعا قاراباس دەپ تانىستىرعان ەكەن. تاريحي دەرەكتەرگە جانە اۋىزشا جەتكەن شەجىرەلەرگە جۇگىنسەك، جانىبەك حاننىڭ – قاسىم، جيرەنشە، تانىش، جانىش، ادىك، جادىك قاتارلى ۇلدارى بولعانىن بىلە الامىز. ال، جيرەنشە شەشەن قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ فولكلورلارىندا كەزىگەتىن XV–XVI عاسىرلاردا جاساعان ويشىل تۇلعا.

بىزشە، وتەيبويداقتىڭ اق ورداعا (قۇزوردا-بالاساعۇن) العاش رەت بارعان مەرىزىمى 1469 جىلى بولعان. دەمەك، ول كەزدە كەرەي حان ومىردەن ءوتىپ كەتكەنى انىق بايقالادى. سەبەبى، شيپاگەرلىك باياندا كەرەي حان تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. وزگە دە تاريحي دەرەكتەردە دە 1469 جىلدان سوڭ كەرەي حاننىڭ اتى اتالمايدى. «فاتح-نامە» مەن «شايباني-نامە» دەرەكتەرىندە كەرەي حاننىڭ اتى اتالماي، باراق حاننىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ اتى باسقالارمەن بىرگە ايتىلادى. وسى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، كەرەي حان 1469 جىلى قايتىس بولعان.

جانىبەك حان 1469 جىلدارى بيلىككە شىعىپ، 1473 جىلعا دەيىن تاقتا وتىرعان. وتەيبويداقتىڭ دەرەكتەرىندە جانىبەك حان ءوز تەمىردىڭ شابۋلىنان قايتىس بولعانى باياندالادى. بۇل مەزگىل 1473 جىلعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى 1473 جىلدان سوڭ تاريحي دەرەكتەردە جانىبەك حان تۋرالى مالىمەت كەزىكپەيدى.

وتەيبويداق «شيپاگەرلىك باياندى» قۇزوردا-بالاساعۇن قالاسىنداعى جانىبەك حان ورداسىندا 4-5 جىلداي ۋاقىت جازۋمەن اينالىسىپ، جازىلىپ بىتەر شاعىندا بىلاي دەيدى: «قۋانىشىم ەرتە بولعان ەكەن. سول كۇنى قانقۇيلى حان تەمىر ويدا جوقتا قاندى قىرعىن باستادى دا، جانىبەك حان قازا بولدى. مەن جان ساۋعالاي جازعان دۇنيەلەرىمدى كوتەرىپ، بوسقىندارمەن بىرگە اق وردادان قاشىپ،  ارەڭ قۇتىلىپ، «ەسى بار ەلىن تابار» دەپ، تۋعان مەكەنىمە تارتتىم. اپتىققان تەمىر كورىڭدە وكىرگىر…. ەل كەزۋ قايتا سالتىم بولدى. جازعانىم سوڭعىلىققا سارقىن بولماق…. دەيدى.

وتەيبويداقتىڭ قانقۇيلى حان تەمىر دەگەنى ويرات-قالماقتاردىڭ ءوز تەمىر تايشىسى. سول تۇستا ءوز تەمىر تايشى وڭتۇستىك وڭىرگە بەكىنىپ الىپ، موعولستانعا، ءابىلحايىر حاندىعىنا، قازاق حاندىعىنا تالاي رەت شابۋىلداعان. ول توعان حاننىڭ نەمەرەسى. توعان حان 1420 جىلى كوشپەلى ويرات-قالماق تايپالارىن بىرلىككە كەلتىرگەن. توعان حاننىڭ بالاسى ەسەن حان. ەسەن حاننىڭ بالاسى ءوز تەمىر. ءوز تەمىر تايشى اكەسىنەن مۇراگەرلىكتى 1457 جىلى العان بولاتىن. 1457 جىلى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇبىندەگى سوعىستا ءابىلحايىر حان ءوز تەمىر باستاعان ويراتتاردان جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن، ياعني 1457–1458 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك باستاعان ەل ءابىلحايىر حاندىعىنان موعولستانعا اۋىپ كەلدى. ولار موعولستانعا كەلگەن سوڭ، 8-9 جىلداي ۋاقىت موعولستانعا سىرتتاي قاراپ تۇردى.

شيپاگەرلىك باياندا ەسىم حان جانە ونىڭ ايىم بيكەسى تۋرالى وقيعا باياندالادى. ونى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاق حاندىعىنىڭ 1565–1628 جىلدارى حانى بولعان ەسىم حانمەن بايلانىستىرادى. وسىعان قاراپ كەي تاريحشىلارىمىز ءاتۇستى ويمەن شيپاگەرلىك باياندى XVI–XVII عاسىرلاردىڭ تۋىندىسى دەپ ءجۇر. انىعىندا، شيپاگەرلىك باياندا ايتىلعان ەسىم حان موعولستاننىڭ 1429–1462 جىلدارى بيلىك ەتكەن ەسەن بۇعا حانى ەدى، بۇندا، ەسەن – ءوز اتى، بۇعا دەگەنىمىز – بۋرا، ول – تيتۋلدىق ەسىمى. 1465 جىلى جەتىسۋدا قازاق حاندىعى قۇرىلاردان بۇرىن وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى موعولستان مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇردى. سول ەلدىڭ ازاماتى بولدى. دەمەك، وتەيبويداقتىڭ ەسەن بۇعرا حان تۋرالى جاعىمدى اڭگىمەنى جازۋى ورىندى. ال شيپاگەرلىك باياندا ەسەن بۇعرا حاندى ەسىم حان دەپ شاتاستىرىپ جازعان كەيىنگى كوشىرۋشىلەردىڭ قاتەلىگى بولسا كەرەك. تۇركىلەردە بۋرانى، ارىستاندى تيتۋىلدىق ەسىم ەتۋ ءۇردىسى X–XIII عاسىرلارداعى قاراحان مەمەلەكەتىنىڭ داۋىرىندە دە بولعان. مىسالى، ساتۇق بوعىرا (بۋرا) حان، ارسىلان (ارىستان) حان بولعان، ولار قاراحان مەملەكەتىن بيلەگەن.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – جەر بەتىندە قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستى تىرەگى بولدى. قازاقستان – قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعىندا قايتادان قۇرىلعان زاڭدى جالعاسى. وتكەندى بىلمەي، وتكەلدەن ءوتۋ وڭاي ەمەس. تاعىلىمى تەرەڭ تاريحىمىزدى بىلمەي، بولاشاققا باعادار جاساۋ قيىن.

ەرتاي  جومارت

Abai.kz