قازىرگى كەزدە قىتايدى بيلەپ تۇرعان قىتاي كوممۋنيستيك پارتياسى 70 جىلدىق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە كۇشەيدى، ءارى وسى باعىتپەن دامىپ، اقش-تى باسىپ وزىپ، دۇنيەگە قوجا بولۋ نيەتى اسقىنا باستادى. كۇشەيە باستاعان قىتاي مەملەكەتى وزگە ەلدەرگە ىقپالىن كەڭەيتىپ،  ال مەملەكەت ىشىندە كىشكەنە ۇلتتاردى باسىپ-جانشۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزە  باستادى.

كەدەي كەزىندە تىم كىشپەيىل كەيىپتە بولعان ەل كۇشەيگەن سوڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتى. قازاقتىڭ "سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى" دەگەن ءتامسىلى وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. سوڭعى جيىرما جىلدىقتا قىتاي بيلىگى زور جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن اقش پەن باتىس مەملەكەتتەرىنە جان-جاقتان تەرەڭدەپ ءسىڭىپ كىردى. مالىمەتتەرگە قاراساق اقش-تا قىتايدىڭ 30 مىڭداي ەرەكشە تىڭشىلارى (ساياساتكەر، عالىم، پروفوسسەر، ينجەنەر ت.ب.-لاردى قامتيدى), 200 مىڭنان ارتىق ءجاي-جارتىلاي تىڭشىلارى، قۇلاقتارى بار ەكەن. ولاردىڭ باستى مىندەتى اقپارات جيناۋ، ەڭ وزىق نەمەسە قۇپيا تەحنولوگيالاردى ۇرلاۋ، اقش-تىڭ ساياساتكەرلەرىن پارالاپ ساتىپ الۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەتۋ، اقپاراتتىق جاۋلاۋ جۇرگىزۋ، ت.ب.لار بولعان.

قىتايدىڭ زور دامۋعا قول جەتكىزۋىنىڭ ءبىر ۇلكەن تىرەگى وسى ۇرلىق ەدى، سەبەبى قىتاي بيلىگى اقش-تىڭ تەحنولوگيالارىن ءار ءتۇرلى جولدارمەن ۇرلاپ جىلىنا ميللياردتاعان دوللار ارام تابىسقا قول جەتكىزىپ كەلگەن. قىتاي بيلىگى بۇدان تىس دۇنيەدەگى ەڭ ءىرى، ەڭ ىقپالدى بارلىق اقپاراتتىق مەديالاردى (WSJ, BBC, CNN, NYT, Fox جانە Bloomberg ت.ب.) پارالاپ ساتىپ الۋ ارقىلى، ولاردىڭ قىتاي بيلىگىنىڭ قىلمىسى جانە قىتايدا بولعان شىن اقپاراتتاردىڭ دۇنيەگە تاراتۋىنا شەكتەۋ قويعان.

ماسەلەن قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى ۇيعىر، قازاق جانە قىرعىزدارعا ىستەگەن زۇلىمدىقتارى ەكى جىلدان سوڭ ازەر باتىس الەمىنە بىلىنە باستاۋى وسىنىڭ ءبىر مىسالى ەدى. قىسقاسى باتىستىڭ ءىرى مەديالارىنا "اۋىز جابا تۇرۋ" اقىسىن تولەگەن. قىتاي بيلىگىنە قارسى ادامداردىڭ شەتەلگە قاشىپ كەتۋىن توسۋ ءۇشىن حالقارالىق ينتەرپولدىڭ پرەزيدەنتتىك ورنىن ساتىپ العان. قىتاي بيلىگىندەگى اسا ىقپالدى ءبىر توپ "جەمقورلاردى جويۋ، قارا كۇشتەردى تازالاۋ" دەگەن ەستىر قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن ناۋقانداردى باستاپ، قىتايداعى جەكە فيرمالارمەن بايلاردىڭ بايلىعىن تارتىپ الدى. قازىر كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن ادامعا كەز كەلگەن ايىپتى جانقالتاسىنان شىعارىپ تاعا سالۋ قىتاي بيلىگىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە اينالدى. قىتاي بيلىگىنىڭ مۇنداي ادىلەتسىز، تەڭسىز ءارى جىمسىمالىققا تولى اركەتتەرىن تىزە بەرسە توم-توم كىتاپتاقا جۇك بولار.

قىتايدىڭ تۇپكى ماقساتى دۇنيەنىڭ قوجاسى بولۋ، ال قوجا بولۋ ءۇشىن ولار الدىمەن اقش-تى باسىپ تۇقىرتۋ كەرەك. الايدا اقش پەن باتىس ەلدەرى بولسا ءبىر جىلدان بەرى قىتايدىڭ وزدەرىنە الدەقاشان باستاپ كەتكەن وسى اسا قاتەرلى شابۋىلىن ءھام قارا نيەتىن بايقاي باستادى ءارى قىتايعا قاراتا دەرەۋ ىسكە كىرىسپەسە كەش بولاتىنىن انىق سەزدى. قىتاي كوممۋنيستيك پارتياسى امان تۇرعاندا ولار وزدەرىنە ەرتە مە كەش پە، ءبىر سۇمدىق زالالدىڭ كەلەتىنىنە كوزدەرى ابدەن جەتتى. وسى سەبەپتى اقش بيلىگى قىتايعا قاراتا ساۋدا سوعىسىن باستاپ كەتتى، ال اقش-تىڭ تالابىنا كونگىسى كەلمەگەن قىتاي بيلىگى ساۋدا سوعىسىن ودان ارمان ۇشىقتىرىپ، اقش پەن قىتايدىڭ ءوزارا جان-جاقتىلى قارسىلاسۋىنا اپارىپ سوقتىردى.

جارتى جىلدان بەرگى اقش پەن باتىستىڭ قىسىممەن قۇرساۋلاۋىنىڭ ناتيجەسىندە قىتايدىڭ اقش پەن باتىستاعى بۇرىنعى ەركىن ارەكەتتەرى ەداۋىر توسقىندىققا ۇشىراپ، تىنىسى تارىلا باستادى. ال باتىستىڭ قىتايعا جۇرگىزگەن ساۋدا سوعىسىمەن قارجىلىق شەكتەۋلەرى قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىندە ميلليونداعان فيرمالار مەن فابريكالاردىڭ كۇيرەپ، قاڭىراپ بوس قالۋىنا اكەپ سوقتىرۋدا، سونىمەن بىرگە ەلۋ ميلليون قىتايدىڭ جۇمىسسىز قالۋىنا سەبەپ بولدى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى قىتاي بيلىگى جاسىرا الماعان سياقتى، سەبەبى قىتاي بيلىگىنىڭ ءوز اقپاراتتارى قىتايلىقتاردى ء"شوپ جەپ، كۇن وتكىزەتىن" نەمەسە ء"بىر ناندى ون ادام ءبولىپ جەيتىن" قيىن كۇندەرگە يديالىق جاقتان دايىندىقتا بولۋىن جۇمساقتاپ-استارلاپ ەسكەرتە باستادى، ءتىپتى قىتاي بيلىگى سولتۇستىك كورەيانىڭ جولىمەن جۇرەتىنىن دە جاسىرماۋدا. بۇل ەسكەرتۋلەردەن قىتاي بيلىگىنىڭ ءىشىن اسا ءبىر سۇمدىق ءورتتىڭ كۇيدىرىپ بارا جاتقانىن بىلەمىز. تاعى ءبىر ەسكەرەرلىگى قىتايداعى ميليونداعان شەتەلدىڭ فيرمالارىنىڭ قىتايدان كەتىپ جاتقانىنا دا ءبىراز ۋاقىت بولدى. كەيبىرەۋى اقش پەن باتىسقا كوشىپ جاتسا، كوبىسى ينديا، ۆەتنام، يندونەزيا جانە تايلاند سەكىلدى شىعىس-وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە كوشىپ كەتۋدە. كوشۋ سەبەبى قىتاي بيلىگىنىڭ ورىنسىز تالاپتارى مەن ساۋدا ۇرلىعىنىڭ اسەرىنەن بولعان.

بۇندا ەڭ ماڭىزدى ءبىر ءىس - شەتەلدەگى قىتاي بايى مايلس كۋوكتىڭ (Miles Kwok - Guo wengui - 郭文贵 - گۋو ۋىنگۇي) ءىسى بولماق. قىتاي بيلىگى ءۇشىن مايلس كۋوك ءىسى بارلىق ىستەن دە ماڭىزدى. قىتاي بيلىگى ونى ءارتۇرلى جولدارمەن اقش-تان قىتايعا الىپ اكەتۋگە بار كۇشىن سالدى، ءتىپتى جاسىرىن قاستاندىقپەن ولتىرمەككە دە تالپىندى، الايدا قىتايدىڭ بۇل ارەكەتتەرى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. اقش بيلىگى ونى قايتارۋدىڭ ورنىنا FBI-دىڭ ارنايى توبىمەن قىتاي بيلىگىنىڭ جاسىرىن قاستىق جاساۋىنان قورعاۋدا. مايلس كۋوك بولسا اقش بيلىگىنە قىتاي بيلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى باسشىلارىنىڭ جەمقورلىق دەرەكتەرىمەن نەشە مىڭداعان اسا قۇپيا قۇجات-جوبالارىن تاپسىرعان ءارى ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ اقش بيلىگىن قالاي مەڭگەرىپ الۋ، وزىنە قاراتۋ قۇجاتتارى دا بولعان.

قازىر قىتاي بيلىگىندەگى شي-ۋاڭ توبى، جياڭ توبى جانە حۋ توبى اراسىنداعى ءوزارا قايشىلىقتارمەن تارتىستار جۇرۋدە، ءتىپتى پرەزيدەنت شي جين پيڭ دە ءوز جەكە باسىنا قاۋىپسىزدىك سەنىمى جوق. قازىر قىتاي بيلىگى ىشىندە كەز كەلگەن ويلاماعان وقىس ءىستىڭ تۋىلۋى ابدەن مۇمكىن جاعدايدا تۇر. قىتاي بيلىگىنىڭ كەيبىر اقپاراتتارى 2019 جىلدان باستاپ قىتايداعى بۇكىل ءتارتىپ ساقشىلارىنا شەكسىز بيلىك بەرەتىنىن، ولارعا سوت ۇكىمى جۇرمەيتىنىن جاريالادى. ءارى اسا كوپ سانداعى ءتارتىپ ساقشىلارىن جۇمىسقا قابىلداۋدا، بۇنىڭ بارلىعى الدا كەلە جاتقان ارقانداي ءىرى حالىقتىق كوتەرىلىستەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان دايىندىق بولۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە بۇل قىتايدىڭ فاششيستىك سيپاتقا كوشە باستاعانىنىڭ انىق بەلگىسى.

اقش-تىڭ ءارتۇرلى قىسىمدارى قىتايدىڭ ارمانىن تۇسكە، ء"بىر جول ءبىر بەلدەۋىن" ولگەن جولعا، ال قىتاي نارىعىن كۇلگە اينالدىرۋدا. ونىڭ ۇستىنە قىتاي بيلىگىنىڭ جاي قىتاي حالقىنا قاراتا، جەرگىلىكتى ۇلتتارعا جانە دىنگە سەنەتىن جۇرتشىلىققا  جۇرگىزگەن ەزگىسى كۇن سايىن ۇدەپ كەلەدى. وسىلايشا قىتاي بيلىگى ءوز قولىمەن ءبىر كۇنى جارىلاتىن اسا ءىرى ساياسي بومبانى وزدەرى دايارلاۋدا. شەتەلدەگى قىتاي بايى مايلس كۋوك باسشىلىعىنداعى قىتايعا قارسى شىققان اسا سەرپىندى جاڭا كۇشتەردىڭ قارقىندى ارەكەتتەرى قىتاي بيلىگىن ودان ارمان ساستىرا تۇسۋدە. وسى بارعان سايىن شيەلەنىسكەن ىشكى-سىرتقى قىسىمدار ەكونوميكاسىن قۇلدىراتىپ جىبەردى. قىتاي بيلىگى بۇعان ۇزاق ۋاقىت توتەپ بەرە المايدى، كوپ بولسا ءبىر-ەكى جىل عانا شىداستىق بەرە الادى. بۇنىڭ سوڭى قازىرگى قىتاي كوممۋنيستىك پارتيا بيلىگىن تاقتان تايدىرىپ جاڭا قىتاي بيلىگىن پايدا ەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان 2019-2020 جىلدار قىتاي بيلىگى وزگەرەتىن ايتۋلى كەزەڭ بولماق.

2020 جىلى قىتاي بيلىگى اۋدارىلىپ، ونىڭ ورنىنا بىرنەشە جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

ەرعالي ەسىلوۆ

Abai.kz