وسىدان ءبىراز بۇرىن بەلگىلى فولكلورشى عالىم يسمايل مۋناەۆ «ناحچين فولكلور» اتتى كىتاپتىڭ التىنشى تومىن قۇراستىرىپ، جارىققا شىعاردى. تاريحتا قاراپايىم ادامدار بىلە بەرمەيتىن، اشىق ايتىلا قويماعان جايتتار كوپ. اسىرەسە، ورىس تاريحىندا. ماسەلەن، ماسكەۋدى پولياكتاردان ازات ەتۋشى مينين مەن پوجارسكيدىڭ قىزىل الاڭداعى ەسكەرتكىشىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق بۇل جەڭىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءھام شابىتتاندىرۋشىسى چەچەن كنيازى چەركاسسكي ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى.

بۇل سوزىمىزگە م.ن. زاگوسكيننىڭ 1829 جىلى شىققان «يۋري مستيسلاۆسكي يلي رۋسسكيە ۆ 1612 گودۋ» دەگەن تاريحي رومانى دالەل. وندا: «ءبىزدىڭ تىنىش ءومىر سۇرۋىمىزگە ەڭ اۋەلى دميتري مامستريۋكوۆيچ چەركاسسكي كنياز، سوسىن گريگوري وبرازتسوۆ قارسى بولاتىنىنا ءسوز جوق. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرىنشىسى چەچەن كنيازى مامستريۋكتىڭ ۇلى بولعاندىقتان ءارى چەچەندەر سياقتى ءاردايىم كەسكىلەسۋگە دايار تۇراتىندىقتان سويتەدى. ال ەكىنشىسى ءتۋابىتتى نيجەگورودتىق بولعاندىقتان پولياكتاردى يت ەتىنەن جەك كورەدى...» – دەپ جازىلعان. « – مەن ءبىزدى  كنياز دميتري ميحايلوۆيچ پوجارسكي ماسكەۋگە باستاپ باراتىن بولسىن دەگەنمىن، – دەيدى چەركاسكي. ء–بىز پولياكتارعا ناعىز جاۋاپتى سوندا قايتارامىز! ءبىز ماسكەۋ ماڭايىنا ولىكتەردى توسەك قىپ تاستاعاندا نيجەگورودتىقتارعا نە كەرەك ەكەنىن سوندا عانا بىلەتىن بولادى». چەركاسكي كنيازدىڭ وسى سوزدەرىمەن شابىتتانعان ورىس جاساقتارى مەن قوسىندارى مينين مەن پوجارسكيدىڭ باسقارۋىمەن جاۋعا اتتانىپ، ماسكەۋدى ازات ەتەدى دەيدى اۆتور.

ءيا، بۇگىندە قىزىل الاڭداعى مينين مەن پوجارسكيدىڭ جانىندا چەچەن كنيازى چەركاسكي ءمۇسىنى جوق. رەسەي كەشەگى وتان سوعىسى كەزىندە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعان چەچەندەردىڭ قۇجاتتارىن جويدى. ءتىپتى، رەيحستاگتىڭ شاتىرىنا تۋ تىككەن چەچەن ابدۋلحاكيم يسمايلوۆقا ءوزى جاساعان ەرلىگى تۋرالى دا، ۇلتى كىم ەكەنىن  ايتۋعا دا روتا كومانديرى تىيىم سالعان. ءسويتىپ، تەك ەگوروۆ پەن كانتاريا عانا ەرلىك داڭققا بولەندى.

ورىستىڭ «اپتادا بەس جۇما بار» دەگەن ماتەلىن تالايىمىز ەستىگەن بولارمىز. ال ونىڭ شىن ماعىناسى نە ەكەنىن ويلاپ كوردىك پە؟ سويتسەك، بۇرىن رۋستە دە جۇمانى دەمالىس كۇنى دەپ اتاعان ەكەن. رەسمي تاريح بويىنشا رۋس حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، شوقىنعانعا شەيىن ورىستار وتقا، سۋعا، پۇتقا تابىنعان. ءسويتىپ، تەك ح-شى عاسىردىڭ سوڭىندا عانا ۆلاديمير كنياز ەلدى ءبىر دىنگە ەنگىزۋگە كىرىسەدى (988 ج.). ول ءيۋدايزمدى قابىلدايىن دەسە يزرايل حالقى جاراتۋشىنىڭ قاھارىنا ۇشىراعان دەپ ەسەپتەلەدى. يسلام ءدىنى سالاۋاتتىلىقتى تالاپ ەتەتىندىكتەن ىشىمدىكسىز ءومىردى ءومىر قۇرلى كورمەيتىن ورىستارعا ول تۋرا كەلمەيدى. سوندىقتان پراۆوسلاۆيە ورىستارعا لايىق دەپ تابىلادى. الايدا، ەندى ءبىر بولجامدار مەن اڭىزدارعا سەنسەك، ورىستارعا پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداتقان  يۆان گروزنىي ەكەن دەيتىندەر دە بار. سول يۆان گروزنىيدىڭ  كۇنى بۇگىنگە شەيىن ستوكگولمدەگى مۇراجايدا ساقتاۋلى دۋلىعاسى ورىس عالىمدارى جازعان رەسەي تاريحىنىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعاردى. بۇل جەردە ماسەلە سول دۋلىعاداعى ارابشا جازۋدا بولىپ وتىر. ونى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ وسى مۇراجايعا بارعان كونسۋلى سەيىت عۇلامرەز مەيعۋني ءتارجىمالاپ، بۇل كونە  ديالەكتىدە جازىلعان دەپ ماعلۇمدادى. يۆان گروزنىيدىڭ بۇل دۋلىعاسىنداعى جازۋدى تارجىمالاعاندا «اللا ۇلىق! مۇحاممەد ونىڭ پايعامبارى» بوپ شىعادى ەكەن. وسىنى ەستىگەن اندرەي راچەۆ جەكە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ «ءرۋستىڭ اسپانىندا جارقىرايدى جارتى اي» دەگەن ەڭبەگىندە Nww.stihi.ru 2010.02), رەسەيدە XIII-XIV عاسىرلارعا شەيىن قاسيەتتى يسلام ءدىنى ۋاعىزدالىپ كەلگەنىن انىقتادى. ءتىپتى، ورىستىڭ كەيبىر جەرلەرىندە ول XV عاسىرعا شەيىن ۋاعىزدالىپ، سالتانات قۇرىپ كەلگەنى ايتىلادى. بۇل دۋلىعا يۆان گروزنىيدىكى ەكەنىن ونىڭ تومەنگى تۇسىندا تازا سلاۆيان تىلىندە جازىلعان «شەلوم (شلەم – م.ك) كنيازيا يۆانا ۆاسيلەۆيچا، ۆەليكوگو كنيازيا سىنا ۆاسيليا يۆانوۆيچا، گوسپوداريا ۆسەيا رۋسي سامودەرجتسا» دەگەن جازۋ دا ناقتىلاي تۇسەدى. بۇل بۇل ما، ارابشا جازۋى بار باس كيىم تەك يۆان گروزنىيدا عانا ەمەس، وعان دەيىنگى ۇلى كنيازدەردە، دە بولعان ەكەن. جانە بۇل دۋلىعالاردى اتاقتى ۇستا نيكيتا داۆىدوۆ سياقتى ورىستىڭ ءتول شەبەرلەرى جاساعان. ال الەكساندر نەۆسكي كنيازدىڭ دۋلىعاسىندا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قۇراننىڭ  «شىنايى قۇداي جولىن ۇستانعاندارعا اللاھتىڭ شاپاعاتى تيەتىنىن جانە كوپ ۇزاماي جەڭىسكە جەتەتىنىن ايتىپ قۋانت» دەگەن سۇرە سوزدەرى بولعان. قادىرلى وقىرمان بۇنىڭ بارىنە تاعى دا دايەك ىزدەپ، اۋرەگە تۇسپەۋى ءۇشىن راچەۆتىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «ايتپاقشى، اراب ارپىمەن جازىلعان قۇران سۇرەلەرى رەسەي كنيازدارى  دۋلىعالارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ قىلىشتارى مەن قالقاندارىندا دا، ساۋىتتارى مەن ءتىپتى ىدىس-اياق، قۇرال-سايماندارىندا دا ورنەكتەلگەن ەدى. ال رادزيۆيللوۆ جىلناماسىندا  ءوزىنىڭ استىنداعى تۇلپارىنان ەكى مارتە قازا تاپقان، ەكى بەيىتكە جەرلەنگەن. كورەگەن ولەگتىڭ (ۆەششي ولەگتىڭ) ساربازدارى ۇرىسقا يسلامنىڭ جاسىل جالاۋىن كوتەرىپ كىرەتىن بولعان. ال ولەگتىڭ ءوزىنىڭ قالقانىندا «اد-دين ۋل يسلام!»، ياعني، «كيەلى يسلام ءدىنى ءۇشىن!» دەگەن اراب قارپىمەن جازىلعان جازۋ بولعان. ءيا، ولەگ شايقاستا جەڭىسكە جەتىپ، تسارگرادتىڭ داربازاسىنا ءوز قولىمەن قاعىپ قويعان قالقانىنداعى جازۋ وسى! ءدال وسىنداي كوركەم دە قاسيەتتى جازۋ اسكولد جانە دير كنيازدەردىڭ قالقاندارىندا دا جازىلعان. ول قالقاندار ستوكگولمدەگى كورول مۇراجايىندا كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساقتاۋلى تۇر. ەندەشە، بۇلاردان باسقا تۋرا دا ناقتى دەرەكتەر بار ما؟  اراب تاريحشىلارى رەسەيلىك تاريحشىلار سياقتى تاريحتى ەشقاشان بۇرمالاعان ەمەس. ەندەشە، سول  زامانداردىڭ تاريحي جازبالارىن زەردەلەپ كورسەك تە جەتكىلىكتى بولار ەدى. ماسەلەن، اراب تاريحشىسى مۇحاممەد ءال-يافي ءال ساليح: «حيجرانىڭ 300-جىلى بولگارلاردىڭ، سلاۆياندار مەن رۋسستاردىڭ جابايى تايپالارى مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. بىراق ولار اللاھ جولىنان تايىپ، كەيىن حريستيان بولدى»،–دەپ جازعان. ال پارسى تاريحشىسى زارد فاحريستاني كيەۆ رۋسىنە كەلگەندە ولاردى دوڭىز ەتىن جەيتىن، ورازا تۇتپايتىن وتە جامان مۇسىلماندار ەكەن دەپ قاپالانادى. ەرتە ورتاعاسىرلارداعى رۋستە دە يسلامنىڭ كوپتەگەن ايعاقتارىن كەزدەستىرۋگە بولادى، ول كەزدەگى شىركەۋلەر كۇمبەزى مەشىتتەر كۇمبەزدەرىمەن ەگىز قوزىداي ۇقساس بولدى. ال كونە پراۆوسلاۆيەلىك ادەت-عۇرىپتاردىڭ ىرىمدارى مەن تىيىمدارى مۇسىلماندىققا وتە ۇقساس ەدى. مىسالى، ەجەلگى رۋستە جۇما دەمالىس كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەن.

ءرۋستىڭ يسلام دىنىنەن پراۆوسلاۆيەگە ءوتۋى XV-XVI عاسىرلارعا شەيىن سوزىلدى. ءبىز كونە رەسەيدىڭ، ورىس حالقىنىڭ يسلام دىنىنە تىكەلەي بايلانىستى تۇستارىنان ازداعان عانا مىسال كەلتىردىك. بۇعان شەيىن ماسكەۋ كنيازى ءۆاسيليدىڭ التىن وردا حانىنىڭ ءمارمار تاقتاداعى تابانىنىڭ تاڭباسىنا باس ءيىپ  كنياز اتانۋ ءۇشىن انت بەرىپ جاتقان سۋرەتىن، گەتمان بوگدان حمەلنيتسكيدىڭ ناماز وقىپ وتىرعان سۋرەتىن باسپاسوزدە جاريالاعانبىز. سول سياقتى، ا. پۋشكيننىڭ، ي.ءبۋنيننىڭ قاسيەتتى يسلام دىنىنە، قۇرانعا، ورامال تارتاتىن مۇسىلمان ايەلدەرىنە ارناپ جازعان   ماقتاۋ ولەڭدەرىن قازاقشاعا ءتارجىمالاپ تا كورگەنبىز.

ال ل.تولستوي، ا.بلوك، ا.كۋپرين يسلام ءدىنى تۋرالى ونىڭ اقيقاتشىلدىعىنا، ادىلەتشىلدىگىنە، اسا جوعارى ادامگەرشىلىك پەن مادەنيەتتىلىگىنە تاڭداي قاعىپ تامسانا جازعان. ءتىپتى سولاردىڭ ءبىرازى مۇسىلماندىقتى قابىلداعان كورىنەدى. اتتەڭ، ءالى دە بولسا يمپەرياليستىك، شوۆينيستىك پيعىلدان ارىلماي، ءالى دە ءبىز «ۇلى ورىس حالقىمىز» دەپ كەۋدەسىن سابالايتىن تاريحشىلار مەن عالىمدار مۇنىڭ ءبارىن جۇرتشىلىقتان جاسىرىپ ۇستاپ، بىلدىرمەۋگە تىرىسادى. ول از بولعانداي ولارعا ءالى دە قۇلدىق سانادان ارىلماعان قازاقتار قوسىلاتىنىن قايتەرسىڭ. سوندىقتان مۇنداي زور تاريحي ماڭىزى بار دۇنيەلەردى تەك الەۋمەتتىك جەلىلەردەن عانا الىپ ءجۇرمىز.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz