ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن مۇسىلمان يبن فادلان دەگەن اراب ساياحاتشىسىنىڭ ۆولجسكايا بۋلگارياعا ساپارىن باياندايتىن جازباسى بار. رەسەي عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، يبن فادلان – مۇسىلماندىق قابىلداعان ەدىل بۇلعارياسى حانىنا يسلام ءدىنى نەگىزدەرىن ۇيرەتۋگە ارانايى جىبەرىلگەن. اتالعان جازبانىڭ بىزگە جەتكەن نۇسقاسىن 1920-جىلى يراننان ورىس عالىمى تاۋىپ العان، بۇل ۇلكەن كۇمان تۋعىزادى. ونى وزگەرتىلگەن نەمەسە قاساقانا جازىلعان ەڭبەك دەۋگە ابدەن نەگىز بار. ويتكەنى جازباداعى وقيعالار يبن فادلاندى يسلام دىنىنە شورقاق ەتىپ، ءتىپتى كەيبىر تۇستارى ونى مۇسىلمان ەمەستەي كورسەتەدى. ول بۇلعارلارعا يسلام ءدىنى نەگىزدەرىن ۇيرەتۋگە جىبەرىلگەن بىلگىر مۇسىلمان ەمەس، جابايى كوشپەندىلەر ورتاسىندا جۇرگەندەي سەزىنگەن حريستيان ءدىندى ادامعا ۇقسايدى. نەگە؟ جاۋاپ بەرىپ كورەلىك...

1. يبن فادلان بۋلگار حانىنىڭ: "حوچۋ پوسترويت مەچەت، چتوبى ليۋدي پوكلونياليس منە" دەگەنىن جازادى. بۋلگار حانى – مۇسىلمان، ونىڭ قۇلشىلىق تەك اللاعا ارنالاتىنىن بىلمەۋى، ال ونىڭ قاتەلىگىن فادلاننىڭ تۇسىنبەۋى قالاي؟ مۇنى يسلام دىنىنەن حابارسىز ادام عانا جازۋى مۇمكىن.

2. "ي سامي حورەزميتسى، ي يح رەچ وچەن گرۋبىە، يح رەچ پوحوجا نا پيسك سكۆورتسا" دەيدى ساياحاتشى. ال كورشى قالا تۇرعىندارى جايلى "رەچ ليۋدەي پوحوجا نا كۆاكانە لياگۋشەك" دەيدى. ساقالى سيرەك ءبىر ادامدى ەشكىگە تەڭەيدى. ءدىندار مۇسىلمان ۇستازدىڭ وزگە ۇلت تۋرالى بۇلاي ايتۋى مۇمكىن ەمەس. ول تىلدەن تاباتىن كۇنا بار ەكەنىن جانە عايبات دەگەن نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى.

جالپى، ارابتار مىسال رەتىندە قاراتورعاي، باقا، ەشكى اتاۋلارىن قولدانبايدى. ولاردا كوبىنە حايۋان، تۇيە، مالعۇن دەيتىن سوزدەر قولدانىلادى. ال سكۆورەتس، لياگۋشكا، كوزەل دەگەن تەڭەۋلەردى كوبىنە ورىستار پايدالانادى. سوندا "جازۋشىنىڭ" كىم بولعانى: اراب پا، الدە ورىس پا؟

3. "ۋ كوچەۆنيكوۆ نە پرينياتو وچيششاتسيا پوسلە وتپراۆلەنيا ەستەستۆەننىح نۋجد ي پوسلە بليزوستي س جەنششينوي، ي وني نە مويۋتسيا ۆودوي" دەلىنگەن جازبادا. سونىمەن قاتار "يح جەنششينى پوكازىۆايۋت سرامنىە مەستا چۋجيم مۋجچينام" دەيدى. "ودەجدۋ وني نوسيات، پوكا ونا نە يستلەەت" دەگەن جولدار دا بار. وزگەنى تومەن ساناۋ جانە وزگەنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن دورەكى اشكەرەلەۋ مۇسىلمان تابيعاتىنا ءتان ەمەس. وسىنداي ادام سەنبەستەي جانە مۇسىلمانعا جات اڭگىمەلەردى حريستيان ءدىندى ادامداردىڭ سۋرەتتەۋىنەن جانە اتەيستىك جازبالاردان كەزدەستىرەمىز. سەنبەسەڭىز، ءماسۋديدىڭ "شيرۆان مەن ال باب تاريحى" جازباسى مەن ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ "يمپەريانى باسقارۋ" جازباسىن سالىستىرىپ كورىڭىز. گرۋزيا پاتشاسىنىڭ رەسەي يمپەراتورىنا جازعان حاتىن وقىساڭىز دا بولادى.

4. يبن فادلان جولىنداعى تايپالاردى تەك تۇرىك نەمەسە وعىز دەپ قانا اتايدى. ساياحاتشى جولىققان تايپا نەمەسە رۋدىڭ اتاۋىن بىلۋگە تىرىسادى عوي. جازبادا ونداي اتاۋلار جوق. قازاق پەن تۇركىمەن تايپالارىن ايىرا بىلمەگەندىكتەن، قازاق تايپاسىن بايقاماي كورسەتىپ قويۋدان قورىققان بولار.

5. بۋلگار، باشقۇرت، وعىز دەگەن تايپا اتاۋلارىن جازبادا كوپ پايدالانعان. ال ماسۋدي گۋز، بۇرتاس، بۇلگار دەگەن تايپالاردى كورسەتەدى جانە ولار قاراتەڭىزدەن ىشكى رەسەي جەرىنە دەيىنگى اۋماقتاردى الىپ جاتقانىن ايتادى. ال فادلان ولاردى قازاقستان، تۇركىمەنستان جەرىنەن ۆولگا وزەنىنە دەيىن وتىرعانداي باياندايدى.

6. كوشپەندى تايپالار كەيدە ال-دجۋردجانعا باراتىنىن مەڭزەيدى. ماسۋدي جازباسى دجۋردجان دەپ گرۋزيندەردى كورسەتكەنى انىق. ال فادلان جازباسى دجۋردجان ايماعى ورتا ازياعا جاقىن ماڭايدا دەگەنگە مەڭزەيدى.

7. "وۆتسى رازگرەبايۋت سنەگ كوپىتامي، ناحوديات تراۆۋ، يلي ەديات سنەگ ي جيرەيۋت. ا لەتوم ەديات تراۆۋ ي حۋدەيۋت" دەيدى ساياحاتشى. مالدىڭ نە جەيتىنىن ارابتار جاقسى بىلەتىن شىعار، ال ماسكەۋ تۇرعىنىنىڭ بىلمەۋى مۇمكىن. كەڭەس اسكەرى قاتارىندا جۇرگەنىمدە "تۇيە ادامدى ەكى وركەشىمەن قىسىپ ولتىرەدى" دەپ تۇسىنەتىن ماسكەۋلىك ورىس بولدى. وسى جازبانى قۇراستىرعان فادلان ەمەس، فەديا دەۋگە بولادى.

8. "باشكيرى – سامىە نەچيستوپلوتنىە ي جەستوكيە تيۋركي. وني ەديات ۆشەي، يا ۆيدەل، كاك باشكير-مۋسۋلمانين ەل ۆشەي" دەلىنگەن ەڭبەكتە. ال ماسۋدي جازباسىندا ادامعا ۇقساس مايمىلدار جايلى ايتىلادى (ول جازبانى اۋدارعان عالىم "قارا تەڭىز جاعاسىندا مايمىل جوق جانە ماسۋدي ءبىر حالىقتى مايمىلعا تەڭەگەن بولار" دەگەن پىكىر ايتقان). فادلان بولسا، «باشقۇرتتار بيت جەيدى» دەپ جازادى. ول «ماسۋدي باشقۇرتتاردى مايمىلعا تەڭەگەن» دەگەن تۇجىرىمدى ناقتىلاي تۇسكىسى كەلگەندەي نەمەسە فادلان جازباسىن وقىعان باشقۇرت حالقىنىڭ اراب ۇلتى مەن يسلام دىنىنە كوڭىلى قالسىن دەگەن جىمىسقى ويى بولار.

9. "مى ۆيدەلي نا نەبە پريزراكي سراجايۋششيحسيا ليۋدەي. بۋلگارسكي حان وبياسنيل، چتو ەتو ۆويۋيۋت حوروشيە دجيننى س پلوحيمي دجيننامي»، «ا حان سلىشال و دجينناح وت سۆوەگو وتتسا," دەگەن جولدار دا بار. تۇركى حالىقتارى جىندار جايلى يسلام ءدىنى ارقىلى ءبىلدى. بۋلگار حانىنىڭ يسلام ءدىنىن بىلمەگەن اكەسىنىڭ جىندى دا بىلمەگەنى انىق. ال ارابتىق مۇسىلمان فادلان كەرىسىنشە، جىندار جايلى ءسوزسىز ءبىلۋى ءتيىس ەدى.

10. "بۋلگارى كۋپايۋتسيا ۆ رەكە گولىمي ۆمەستە س جەنششينامي" دەيدى. ... "پەرەد تەم، كاك ۋبيت جەنۋ ۋمەرشەگو رۋسا، ەتا جەنششينا ۆستۋپاەت ۆ پولوۆۋيۋ سۆياز س مۋجچينامي يز ۆسەح دوموۆ" دەيدى. وسىنداي دالەلسىز بوس سوزدەر ارقىلى جازبانى «كوپتەگەن ناقتى دەرەكتەر بەرەتىن» قۇندى ەڭبەكتەي كورسەتۋگە تىرىسقان دەر ەدىم.

11) "تيۋركي ي وگىزى نازىۆايۋت زامەستيتەلەي ناچالنيكوۆ “كۋداركين" دەيدى ساياحاتشى. بىرىنشىدەن، ورىنباسار لاۋازىمى تۇركىتىلدى حالىقتاردا قولدانىلماعان. ەكىنشىدەن، بۇل تازا ورىس ۇلتىنىڭ تەگى ەكەنى كورىنىپ تۇر. جازبانى قۇراستىرعاندار وزدەرىن باقىلاعان نكۆد وكىلىن وسىلايشا مازاق ەتۋى مۇمكىن. جازبانىڭ جالعان ەكەندىگىن كەيىنگى ۇرپاققا سەزدىرگىسى كەلگەن نيەتى دە بولۋى عاجاپ ەمەس.

وسىنداي دەرەكتەر مەن وقيعالاردان تۇراتىن فادلان جازباسى ماسۋدي كورسەتكەن مالىمەتتەردى "وزگەشەلەپ" وتىرۋدى ۇمىتپايدى. ال يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسى وسى فادلان جازباسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس، وندا نەگىزىنەن قالالار مەن تايپالار اتاۋى مەن ولاردىڭ ورنى كورسەتىلگەن. ماسۋدي جازباسىندا زاكاۆكازەدە وتىرعان كاشاك ەلىن جازبايدى، تەك ورتا ازيادا كازاح قالاسىنىڭ بار ەكەندىگىن اتاپ وتەدى. ورتا ازيا، قازاقستاندا وتىرعان قازاق حالقى تايپالارى جايىندا ەشقانداي ءسوز قوزعالمايدى دا. كەرىسىنشە، ول جەرلەردە قىرعىز، وعىز، بۋلگار، بۋرتاس، باشقۇرت تايپالارى قونىستانعانىن، ودان ءارى رۋس، سلاۆيان (ساكاليبا) حالىقتارى مەكەندەيدى دەپ جازادى.

دۇرىسىندا، يبن فادلان ساياحاتى جايلى جازبانى رەسەيلىك يەزۋيدتەر دايىنداعان. ولار وسى جالعان جازبا ارقىلى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقان. ءال ماسۋدي جازباسىن ەۋروپالىق عالىمدار تاۋىپ جارىققا شىعاردى، سول سەبەپتەن ول جازبانى وزگەرتۋگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ شاماسى جەتپەدى. ءال ماسۋدي X عاسىردا ۇلى بۇلعاريا يمپەرياسى بار ەكەنىن، ونىڭ ايماعى قازىرگى دون وزەنىنەن باستالىپ، ۆيزانتيا يمپەرياسى شەكاراسىنا دەيىن سوزىلاتىنىن، بۇلعار حانى مۇسىلماندىق قابىلداعانىن جانە ونىڭ ۆيزانتيا مەن ەۋروپا ايماقتارىنا ءجيى جورىق جاسايتىنىن كورسەتەدى.

بۇلعار حانى بالاسىنىڭ اكەسىنەن بۇرىن يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن، ونىڭ حاجىلىق جاساعانىن جانە باعدات ءحاليفىنىڭ ول ارقىلى بۇلعار حانىنا قاعبا جامىلعىسىنان جىرتىستى سىي رەتىندە بەرىپ جىبەرگەنىن باياندايدى. سونىمەن قاتار زاكاۆكازەدەگى كولحيدا ويپاتىنان باستاپ، قازىرگى دون وزەنىنە دەيىنگى اۋماقتا حازار قاعاناتى ورنالاسقانىن، ولارعا كورشى قازىرگى قىرىمدا كەمەلى ۋرۋس پەن ساكالبا ەلدەرى مەكەندەگەنىن دە جازادى ءال ماسۋدي. ول عاسىردا قاراتەڭىز بەن كاسپي تەڭىزدەرىن حازار وزەنى قوسىپ جاتقانىن، اتالعان وزەننىڭ قارا تەڭىزبەن قوسىلار جەرى حازار قاعاناتى باقىلاۋىندا ەكەنىن ايتادى. حازار پاتشاسىنىڭ كەلىسىمىن العان ۋرۋس ادامدارى 500 كەمەمەن حازار وزەنى ارقىلى كاسپي تەڭىزىنە جەتىپ، اتالعان تەڭىز جاعاسىنداعى قالالاردى توناعانىن دا جازىپ كورسەتەدى اراب عالىمى. سونىمەن بىرگە قازىرگى دون اۋماعىندا «كوشپەلى عۋزي» حالقى بولعانىن، ولاردىڭ كەيدە قىستا حازار قاعاناتى اۋماعىنا ءوتىپ كەتەتىنىن باياندايدى. ارابشا جازىلۋىندا «عۋزي» مەن «عازاق» سوزدەرى وتە ۇقساس،  XI عاسىردا سول ايماقتا «كوشپەندى كاسوگي» حالقى بولعانىن جانە كەيىنگى «كازاك» دەگەندەر حريستياندىق شىركەۋ تىلىمەن ورىس تىلىنە كوشكەن «شوقىنعان قازاقتار» ەكەنىن ەسكەرسەك، ول ايماقتا قازاق اتاۋلى حالىق ەرتەدەن بولعانىن اڭعارامىز.

ال رەسەي يمپەرياسى قالىپتاستىرعان تاريحتا ءبارى باسقاشا كورسەتىلەدى. ورىس عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، ۇلى بۇلعاريا يمپەرياسى VII عاسىردا ىدىراپ كەتكەن. X عاسىردا ۆولگا وزەنى اۋماعىندا كىشىگىرىم ۆولجسكايا بۋلگاريا كنيازدىگى بولعان، ال حازار قاعاناتى، كەرىسىنشە الىپ يمپەريا بولعان. ونىڭ اۋماعىنا قازىرگى داعىستان مەن باتىس قازاقستان ايماقتارى ەنگەن، ۆولجسكايا بۋلگاريا وسى حازار قاعاناتىنا جارتىلاي تاۋەلدى بولعان. ال ۋرال تاۋلارىنا قارايعى ايماقتا رۋس پەن سلاۆيان ەلدەرى وتىرعان (ۋرۋس پەن ساكالبا – رۋس پەن سلاۆيان دەپ كورسەتىلەدى). رەسەيلىكتەر قالىپتاستىرعان تاريحقا سەنسەك، قازاق دەگەن حالىق كەشەگە دەيىن بولماعان. ول زاماندا قىپشاق دەگەن ەل پايدا بولا باستاعان، كەيىن سول قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگىنەن قازاق ۇلتى قالىپتاسقان. ياعني، قازاق حالقى قازىرگى ءوز قۇرامىنداعى قىپشاق تايپاسىنان پايدا بولعان، «نەمەرەسى اتاسىن تۋعان» بولىپ شىعادى. البەتتە، اقىلعا سىيمايتىن تۇجىرىم.

رەسەي يەزۋيدتەرى ەۋروپالىقتار تاۋىپ جارىققا شىعارعان اراب جازبالارى تۇركىلەردىڭ شىنايى تاريحى مۇلدە وزگەشە ەكەنىن پاش ەتەتىنىن كوردى. شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن سول ارابتىق جازبالاردىڭ دەرەگىن جوققا شىعاراتىن امال ىزدەدى، سول سەبەپتەن ءوز وتىرىكتەرىن جاقتايتىن جالعان جازبالار دايىنداتتى. سونىڭ ءبىرى – وسى يبن فادلان ساياحاتى جازباسى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولعان تۇركىلىك حالىقتار سوۆەتتەر يمپەرياسى زامانىندا يسلام دىنىنەن الىستاتىلىپ، ءدىنسىز اتەيستتەرگە اينالدىرىلدى، ولاردىڭ اراپ گرافيكالى ءتول جازبالارى اۋەلى لاتىن گرافيكاسىنا سوسىن ءبىرجولاتا كيريليتساعا اۋىستىرىلدى. وسىلايشا تۇركىلىك حالىقتارى وتكەن تاريحىنان بەيحابار، ءتىپتى ەسكى جازبالارىن وقي المايتىن جاعدايعا كەلتىرىلدى. يمپەريالىق بيلىك سوۆەتتەر وداعى ماڭگى ءومىر سۇرەتىنىنە جانە ونداعى تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ ورىسقا ءسىڭىپ جوعالاتىنىنا سەنىمدى بولعانى تۇسىنىكتى. وسى سەبەپتەن بولار يبن فادلان جازباسىنداعى ورەسكەل قاتەلىكتەر جوندەلمەي قالدى، اتا دىنىمەن قايتا قاۋىشقان تۇركى مۇسىلماندارى سول قاتەلىكتەر ارقىلى جازبانىڭ جالعان ەكەنىن تۇسىنەتىندەي جاعداي تۋدى.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz