كەز كەلگەن ەلدەگى جۇيەلى جازۋ – سول ەلدىڭ مادەنيەتىنىڭ جوعارىلىعى مەن  ساۋاتتىلىعىنىڭ بەت-بەينەسىن كورسەتەتىنىن ەسكەرەتىن بولساق،  قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە بولىپ جاتقان تىلدىك رەفورما – رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ تەتىگى، بولاشاق ۇرپاققا جاسالىپ جاتقان يگى ءىس. 

وسى باعىتتا 2018 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءتىلتانۋشى ماماندارى «قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىن» ازىرلەدى. ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى جاڭا ەملەنىڭ تۇزىلۋىنە قاتىستى جوسپارلار قۇرىپ، اۋقىمدى ءىس-شارالاردى وتكىزدى. مىنە، بۇگىندە  جاڭا الىپبيگە نەگىزدەلگەن ەملە ەرەجەلەرى ماقۇلداندى.

ەندىگى كەزەكتە جالپى حالىقتى جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى ەملە ەرەجەرەلەرىن مەڭگەرتەتىن ترەنەرلەردى دايىنداۋ، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەندەرىن قۇراستىرۋ  وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بۇل باعىتتا ەلىمىزدەگى وتاندىق ادىسكەر-عالىمدارىمىز جاڭا گرافيكانى مەڭگەرتۋدىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، تۇجىرىمدارىمەن بولىسۋدە. ۇلتتىق كوميسسيا جانىنان قۇرىلعان ادىستەمەلىك جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ت.ت. اياپوۆا جاڭا ەملەنى وقىتۋدا باستى مىناداي ماسەلەلەردى نازارعا الۋدى ۇسىنادى: «لاتىن گرافيكاسىن ءبىلىم بەرۋدىڭ تومەنگى جانە جوعارعى تابالدىرىقتارىنا سايكەس ورفوگرافيالىق توپتىڭ دايىنداعان بىرنەشە تالقىلاۋدان جانە سىنامادان (اپروباتسيادان) وتكەن قازاق ءتىلى ەملە ەرەجەلەرىن اداپتاتسياعا ءتۇسىرىپ 4 ءتۇرلى ۆاريانتىن جاساۋ كەرەك». بەلگىلى ادىسكەر عالىم  ف. ورازباەۆا:  «لاتىن ءəلىپبيىن يگەرۋدىڭ əدىستەمەسىن ەكى باعىتتا ىسكە اسىرعان ءتيىمدى: جاڭا ءəلىپبيدى ۇيرەنۋگە تالاپتانعان ادامدارعا جəنە وقۋشىلارعا ارنالعان əدىستەمە; بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ قارىپتى تەز، جەڭىل، تۇسىنىكتى مەڭگەرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وقىتۋشى ماماندارعا ارنالعان əدىستەمە. وسى باعىتتاردىڭ əرقايسىسىنىڭ وزىنە تəن ماقسات-مىندەتتەرى، ەرەكشەلىكتەرى، باستى نىساندارى، نەگىزگى ۇستانىمدارى، ارناۋلى امال-تəسىلدەرى بار»، - دەپ كورسەتەدى. سوندىقتان ادىستەمەشىلەردىڭ باستى مىندەتى –  جاڭا ەملەنى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى مەن پسيحوفيزيلوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن، دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا ەملەنى مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساقتاپ العان ءجون.

بۇل باعىتتا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى عالىم-ادىسكەرلەردەن  بۇرىن، جەكەمەنشىك ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىقتارىنىڭ ءتۇرلى سالاداعى ماماندارى (بيولوگيا، باعدارلاماشى، ەكونوميست، ت.ب.)  جاڭا ءالىپبيدى ءبىلىم بەرۋدىڭ تومەنگى تابالدىرىعىنا  ارنالعان وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەۋدى قولعا الا باستاعان. سوڭعى بەكىتىلگەن ءالىپبي نەگىزىندە، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ەملە ەرەجەلەرىنىڭ بەكىتىلۋىن كۇتپەي، بالاباقشا جانە باستاۋىش مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا ارنالعان ءتۇرلى  كومەكشى وقۋ قۇرالدارىن  جاريالاپ جاتىر.  بۇدان جاڭارعان قوعامنىڭ قازىرگى نارىق زامانىنداعى جاڭاشىلدىققا، جىلدامدىققا، تالاپشىل زاماننىڭ سۇرانىستارىنا سايكەس بولۋعا، ءونىمدى ەڭبەك ەتۋگە بەتبۇرىس جاساپ جاتقاندارىن بايقاۋعا بولادى. دەگەنمەن وقۋ قۇرالدارىن قۇراستىرۋدا ەسكەرتەتىن بىرقاتار ماسەلەلەردى نازارعا الۋدى قاجەت دەپ سانايمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيگەن بىرقاتار بالاباقشا جانە باستاۋىش مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا ارنالعان وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءون بويىندا  لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ارىپتەردىڭ رەتتىلىگى مەن  بۋىن سانىنىڭ جيىلىكتەرى ەسكەرىلمەي  قۇراستىرىلۋى – ورفوگراف، فونەتيست، ءتىلتانۋشى مامانداردىڭ قاتىسۋىنسىز جازىلعانى انىق كورىنىپ تۇرادى. سوندىقتان وقۋلىق قۇراستىرۋدا مىندەتتى تۇردە ءسوز قۇراۋعا بايلانىستى  ارىپتەردىڭ رەتتىلىگى مەن بۋىن جيىلىگى ەسكەرىلۋى قاجەت.  وسى رەتتە 2016 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى قۇراستىرعان «جالپى ءبىلىم بەرۋدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىن» پايدالانعان ءجون. سەبەبى بۇل cوزدىك –  مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ وقۋ-əدىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ تىلتانىمدىق بازاسىن جاڭعىرتۋعا، ءتىلدى وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، وقۋلىق، وقۋ كەشەندەرى مەن قۇرالدارىنىڭ تىلدىك ماتەريالىن جۇيەلەۋگە، ولاردى زاماناۋي تالاپقا ساي قۇراستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن بىرەگەي باسىلىم (جالپى ءبىلىم بەرۋدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىنەن. العى ءسوز).  عالىم ا.جاڭابەكوۆا ءارىپ تىركەستەرىنىڭ جيىلىگىن بىلايشا تالداپ كورسەتەدى:  «قازاق تىلىندە ار ءارىپ تىركەسىنىڭ جيىلىگى باسقا ءارىپ تىركەستەرىنە قاراعاندا وتە جوعارى، جالعىز ءوزى 600 000-نان اسادى. ال ان، ال، ىن، دا، تا، ەن تىركەستەرى – 500 000 شامادا، ەر، قا، دە، ءىن، لا، دى، تى تىركەستەرى – 400 000 شامادا، نت، عا، كە، اي، لى، ءتى، ءدى، اس، سى، مە تىركەستەرى – 300 000 شامادا، ال قالعان ءارىپ تىركەستەرى ودان تومەن». وسىنداي رەتتىلىكپەن عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدان سارالانعان ءارىپ، ءارىپ تىركەستەرىنە، بۋىن جيىلىكتەرىنە قاتىستى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر وقۋ-əدىستەمەلىك ماسەلەلەردى جۇيەلەۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن ءسوزسىز.

سونداي-اق، وقۋلىق اۆتورلارى بۇل  سوزدىك ارقىلى  بەلگىلى ءبىر جارىسپالى  لەكسيكالىق بىرلىكتەردىڭ دە ءتىلدىڭ جۇيەسىندە جيىلىگى تۇرعىسىنان الاتىن ورنىن انىقتاي وتىرىپ، وقۋلىققا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك الا الادى.

ەكىنشىدەن، قازىرگى وقىتۋ ادىستەمەسىندە قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىن قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنا سايكەس مەڭگەرتۋ ادىستەمەلەرى كەمشىن ءتۇسىپ جاتاتىنى بايقالادى. جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارىنا ورفوەپيا ماسەلەسىنە باسىمدىلىق بەرىپ، بۇگىنگى وقۋشىعا اۋىزشا كودتاعى ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتاردى مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت.

ۇشىنشىدەن،  جاڭا وقۋ قۇرالدارى ۇلتتىق مازمۇنعا نەگىزدەلۋىن باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك. ياعني وزگە مادەنيەتتەن گورى ءوز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن كوبىرەك دارىپتەگەنىمىز ابزال. ەلباسىمىزدىڭ  ماقالاسىنداعى ۇلتتىق كود جاڭا وقۋ قۇرالدارىندا ەرەكشە كورىنىس تاۋىپ جاتسا، بۇل بۇگىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان بالانىڭ ۇلتتىق تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىنى انىق.

قورىتا كەلگەندە،  جاڭا ەملەگە نەگىزدەلگەن جاڭا وقۋلىقتار بىلىكتى ءتىلتانۋشىلار مەن ادىسكەرلەردىڭ بىرلەسۋىمەن ازىرلەپ،  ەگجەي-تەگجەي  تەكسەرۋ مەن ساراپتاۋدان وتكىزىپ،  بۇرىنعى كەمشىلىكتەرىمىزدى قايتالاماۋىمىز قاجەت.  سوندا عانا جاڭا ەملە ەرەجەگە نەگىزدەلگەن وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ زەرەك ساناسىنا تەز قابىلدانىپ، ساۋاتتىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن جۇيەلى، ساپالى بولادى دەگەن سەنىمدەمىن.

اينۇر سەيىتبەكوۆا، ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ادىستەمە باسقارماسىنىڭ باسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz