القيسسا، 1645 جىلى ابىلعازى ءباھادۇر حان ءارىسى پارسى، بەرىسى تۇركى جۇرتىنداعى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان تەكەتىرەستە ءىرىلى-ۇساقتى قارسىلاستارىنىڭ قاي قايسىنان دا وكتەم شىعىپ، حيۋانىڭ تاعىنا وتىردى.  پروفەسسور سامات وتەنيازوۆتىڭ سىلتەمەسىنە سەنسەك، بۇل جەردە وعان قول جيناپ بەرىپ، قولتىعىنان دەمەگەن قازاقتىڭ ەسىم حانى دەسەدى. ەسىم حاننىڭ سول قارساڭدا بۇحار حاندارىمەن قىرعيقاباق بولعانى راس. ماقسات – بۇحاردىڭ وڭمەنىنە قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋدى تاقاپ قويىپ، الىستان اڭىسىن اڭدىپ وتىرۋ بولعان سىقىلدى. بۇعان دەيىن حورەزم ويپاتىنداعى مەملەكەتتەردە قازاق بالاسى  حان بولعان جوق ەدى دەپ جازادى شەجىرەشىلەر. تاعى ءبىر تاريحشىلار  ابىلعازىنى قازاق دەۋ قالاي بولار ەكەن، قازاققا جيەن ەدى دەسەك شە دەپ قيا تارتادى. قازاق اسكەرىنىڭ ادەپكىدە قارسى كەلگەن وتىرىقشىلاردى  قاتىگەزدىكپەن قىرىپ-جويعانى ءمالىم. ولجالاۋ، بارىمتالاۋ، سىدىرىمتالاۋ ءبارى دە بولعان سىڭايلى. وسىنداي الاماندىق حيۋاعا  ابىلعازى ءباھادۇردىڭ شەشەسى، ارال ماڭىنداعى قازاقتاردىڭ بيلەۋشىسى – جانعازى سۇلتاننىڭ قىزى – مەيىربانۋ حانىمنىڭ  قايتىپ كەلۋىمەن ساپ تىيىلادى. تاق تالاسى باستالاردا ابىلعازى شەشەسى مەن بالا-شاعا­سىن ارال ماڭىنداعى ناعاشىلارىنا جىبەرگەن بولاتىن. ەل ونى «ۇلكەن حانىم» دەيدى ەكەن. ۇرەي بيلەگەن ەلدىڭ كوڭىلى ورنىعادى. سۇڭعىلا كەيۋانا كەلە سالىسىمەن حيۋانىڭ بۇتكىل كەدەي-كەپشىك، جوق-جىتىك، جەتىم-جەسىر، عارىپ-عاسىرلەرىنە  جۇما سايىن ساداقا تاراتادى. ولاردى «مەنىڭ پەرزەنتتەرىم» دەپ اتايدى. ءسويتىپ حيۋادا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي زامان ورنايدى. اتتەڭ، بارلىق ءلاززاتتى شاقتاردىڭ تەز ءبىتىپ قالاتىنى سەكىلدى، بۇل ءداۋىر دە ۇزاققا سوزىلمادى. نەگە؟  ابىلعازىنىڭ جەرگىلىكتى ەلدەن ءوزى سايلاپ العان باس ءۋازىرى – پالەن دەگەن شايىقتىڭ تۇگەن دەگەن شوپشەگى بالاسىن ۇيلەندىرەتىن بولىپ، حان سارايىن تويعا شاقىرادى. ۇلكەن حانىم ادەتتەگى «قۇتتى بولسىننان» سوڭ قازاقى اڭگىمەگە كوشىپ: «كەلىن قاي جاقتىڭ قىزى؟»، – دەپ سۇرايدى ەمەس پە: «كەلىن بوتەن ەمەس، وزىمىزدەن»، – دەيدى باس ءۋازىر. «وزىمىزدەنى نەسى؟»، – دەپ سۇرايدى سەكەم العان ۇلكەن حانىم. «كەلىن ءوزىمنىڭ ءىنىمنىڭ قىزى»، – دەيدى باس ءۋازىر. ومىرىندە مۇندايدى ەستىمەگەن مەيىربانۋ  «استاعىپىراللالاپ» شالقاسىنان ءتۇسىپ، تالىپ قالادى. ەرتەڭىنە ەسىن جيعان ول بالاسىن شاقىرىپ، بۇدان بىلاي حيۋا حاندىعىندا تۋىسارالىق نەكە دەگەن سۇمدىق بولماسىن دەپ فارمان [جارلىق] شىعارۋىن تالاپ ەتەدى. «بۇل ەلدە اتام زاماننان كەلە جاتقان عادەت سولاي، قازىر بىردەن توبەگە ۇرعانداي جارلىق شىعارساق، حالىق قوزعالىپ كەتەدى، سابىر ساقتالىق، اقىرىنداپ وعان دا جەتەرمىز» دەگەن بالاسىنىڭ بيپازدىعىنا شارت اشۋلانعان ۇلكەن حانىم كوك شاتىرلى كۇمىس ارباسىن جەكتىرىپ، سول كۇنى ارالعا قايتا كوشىپ كەتەدى. تۋىسارالىق نەكە شىعىستا عانا ەمەس، ەۋروپا بەكزادالارىندا، اسىرەسە اعىلشىن اقسۇيەكتەرىندە كوپ بولعان. «ءبىر ەمشەك ەمبەگەندەر اراسىنداعى نەكە ھالال ءدۇر» دەگەن  فەتۆانى ايتاسىز، ەرتەدە قابى  ءبىر، سابى ءبىر ادامدار دا جۇپتاسقان. مىسالى، اتاقتى كلەوپاترانىڭ العاشقى كۇيەۋى ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى ەدى دەپ ناقتىلايدى پەرعاۋىن زەرتتەۋشىلەر. «تۋىستاردىڭ ءوزارا قۇدا بولۋى سەكىلدى زياندى ادەتتەر قازاققا كەشىرەك سىڭگەن كەيبىر تايپالاردا كەيىنگە دەيىن ساقتالدى» دەپ جازادى اقىن ءارى كوسەمسوزشى امانحان ءالىم. زياندى دەمەكشى، كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا وزبەك تەلەديدارى بۇنى توزىعى جەتكەن سالت دەپ تانىپ، توپتاما حابارلار جۇرگىزدى.

اقپاندى «قارعالار» ايى دەگەن ءسوز وسى ايدا اتالمىش قۇستاردىڭ جۇپتاساتىنىنان شىقسا كەرەك. ورنيتولوگتاردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، جۇپتاسپاس بۇرىن «قارعانىڭ قىز ۇزاتۋى» دەگەن كەزەڭ بار. بۇل داعى كەزەك كەزەگىمەن كەلەتىن  «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، «وتامالى»، «بەس قوناق»، «تەكە بۇرقىلداق»، «يتبالاقتىڭ كىندىك كەسەرى»، ت.ب. تولىپ جاتقان كەزەڭدەر سەكىلدى وزىنشە ءبىر ارالىق. الدا ءبىز اتالمىش ارالىقتاردىڭ  كەيبىرىنە توقتالاتىن بولامىز. ءسويتىپ، اتا قارعا باس بولىپ، انا قارعا حوش كورىپ، «بويجەتكەن قىزدارىن» ياكي قاناتى قاتايىپ، بۋىنى بەكىگەن «قىز» قارعالاردى ۋلاپ-شۋلاپ باسقا توبىرعا شىعارىپ سالادى. ۇزاماي باسقا توپ «قىزدارىن» بەرى ۇزاتادى. قۇددى قۇدىرەتى كۇشتى تابيعات انانىڭ ءوزى تۋىسارالاق نەكەگە تىيىم سالۋدىڭ ۇلگىسىن قۇستاردان باستاعان سەكىلدى.

«كۇيويناققا» تۇسەردە ەكەۋ-ەكەۋ جۇپتاسىپ، ءتۇۋ سوناۋ زەڭگىر كوككە تىكە اتىلىپ شىعىپ، كوزدەن عايىپ بولادى. قارعا ەمەس، قارشىعا دەرسىڭ. سودان سوڭ ساقپاننىڭ تاسىنداي زىرقىراپ توبەدەن تىك قۇلاپ كەلە جاتادى. ەندى ءبىر ءسات تاسقا سوعىلىپ سۇيەگى شاشىلىپ قالار ما ەكەن دەسەڭىز، قايقاڭ قاعىپ قايتا كوتەرىلەدى. قايتا كوتەرىلىپ، كولبەي ۇشادى. كۇتپەگەن جەردەن جۇبىن جازباعان كۇيى اعاش باسىنا قونا قالىپ، قاۋىرسىندارىن تاراقتاي باستايدى. ءسىز قارعالاردىڭ «نەكە ءبيىن» ەمەس، بەينە اسكەري ۇشاقتار پارادىن كورىپ تۇرعاندايسىز. ورىس اعايىندار ايتاتىن «ۆىسشي پيلوتاجدىڭ» نەشە ءتۇرلى فورمالارى كوز الدىڭىزدا ءوتىپ جاتادى. «قارعا جىرى» دەگەن ولەڭنەن ءبىر شۋماق:

اقپان اپپاق، مەن قارامىن،

اسپان كوك،

اقپان جىرىن باستاردا،

قالقام،

سەن دە انگە قوسىل، جاسقانبا.

ءبىزدىڭ نەكە قيىلادى جەردە ەمەس،

اسپاندا.

ۇزاق قارعالار مەن ساۋىسقاندار دا ەرتەڭ كەلەتىن كوكتەمدى كۇتپەي، وسى ايدا ۇيا سالۋدى باستايدى. دۇرىسى ۇيا سالۋدى ەمەس، ۇيا توقۋدى باستايدى. قۇس ۇيالارى ءاربىر بۇتاقتى، ءاربىر شىبىقتى، ءاربىر مامىقتى سالماعىنا، ءتۇر-تۇسىنە، يىسىنە، مىقتىلىعىنا، مايىسقاقتىعىنا، ۇزىندى-قىسقالىعىنا قاراي ءبولىپ، بولشەكتەپ، شەبەر قيۋلاستىرىپ اسقان ىجداھاتتىلىقپەن توقىلعان ينجەنەرلىك كونسترۋكتسيا.

جىلقى مالى دا سولاي، قازاق ايتا بەرەتىن «جاقسى ايعىر ۇيىرىنە شاپپايدى» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعى دالەلدى قاجەت ەتپەيدى. كەشەگى قۇلىندار جىل اينالىپ تاي بولىپ، ودان قۇنان شىعار تۇستا «ءۇيىردى تازالاۋ ناۋقانى» جۇرەدى. دەمەك، تەكتى ايعىر ءوز «كىندىگىنەن تاراعان» بايتالداردى ۇيىردەن قۋىپ شىعادى. كونبەي ەنەسىنىڭ باۋىرىنا قايتا تىعىلعاندارىن تىستەلەپ، تەپكىلەپ، ۇزاپ كەتكەنشە قۋالايدى. بايتال بۇدان سوڭ قايتىپ بەتتەمەيدى.  ولار ەندى باسقا ۇيىرگە بارىپ قوسىلىپ، باسقا ايعىردان قۇلىندايدى. اقپاننىڭ ايقاي بورانىندا اق قاردى اسپانعا كوتەرىپ، ءۇيىرىن شىرق ءۇيىرىپ جۇرگەن قابان قۇلاق قاقپان بەل ايعىرلاردى كورگەندە جىلقىنى بۇرىنعى قازاقتاردىڭ «ادامنان زيات جانۋار» دەيتىنى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قاقپان بەل دەگەننەن ەسكە تۇسەدى، وسى كۇنگى جىلقىلاردىڭ ارعى تەگى بۇدان ەلۋ ميلليون جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەوگيپپۋس دەيتۇعىن ماقۇلىق، كادىمگى مىسىق سەكىلدى جيىرىلىپ، جازىلىپ، سەكىرەدى ەكەن. ولاي بولاتىنى، بەل ومىرتقاسىنىڭ ورنىندا سەرىپپەلى سۇيەكتەر بولسا كەرەك.

جىلقى دەگەننەن شىعادى، حالىق جادىنداعى اقپان ايى تۋرالى كوپ مالىمەت جىلقىعا بايلانىستى ساقتالعان. ءبىر ەكى مىسال: ءسىز بەن ءبىز شولپان جۇلدىزىن ادەتتە «تاڭ جۇلدىزى» دەپ اتايمىز. بىراق شولپان كەي جىلدارى قىستا (كوبىنەسە اقپاندا) كۇننىڭ باتىسىنان تۋادى جانە ونىڭ بۇل تۋىسىن شارۋاقور قازاق ەجەلدەن ۇناتپاعان. مىسالى، وتكەن قاراشانىڭ، ياكي 2017 جىلدىڭ قاراشاسىنان وسى جىلعى قاراشانىڭ العاشقى اپتاسىنان شەيىن باتىستان، الماتى جاعدايىندا بورانداي جاقتان تۋىپ ءجۇردى. كەيبىر ەسەپشىلەر مۇنى جاماندىققا جورىدى. «قازاق دالاسىندا بۇل سۇمدىق جەتپىس جىلدان بەرى تۇڭعىش رەت قايتالانىپ وتىر، قۇداي ساقتاسىن، سوڭى قايىرلى بولعايداعى» دەپ سارىۋايىمعا سالىنعانداردى كوزىمىز كوردى. ال شىندىعىندا بۇل قايتالانىپ تۇراتىن قۇبىلىس. اسپانتانۋ ءىلىمى بۇنىڭ سوڭى اپاتقا اپارادى دەگەندى تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. شولپانمەن تالاسا سارىجۇلدىز تالعار شوقىلارىن باۋرايلاپ، ياكي شىعىستان تۋىپ، وڭتۇستىككە قاراي جىلجىپ وتىردى. بۇل جۇلدىزدى شىمكەنت، جامبىل جاقتىڭ قازاقتارى ەسەكقىرعان دەيدى (ماقتاارال، ءمىرزاشول، تۇركىستان، قىزىلقۇم، جاڭاقورعان قازاقتارى ەشەك­قىرىلعان دەيدى), شىعىسقازاقستاندىقتار سارىجۇلدىز دەسە، باتىسقازاقستاندىقتار كوبىنەسە ءومىرزايا دەپ اتايدى. وسىنىڭ قاي-قايسىسى دا اۋەلگى اتى ۇمىتىلىپ، كەيىن پايدا بولعان نەمەسە ءدال ماعىناسىن بەرە المايتىن اتاۋلار سەكىلدى.  ول تۋرالى ءسال كەيىنىرەك ايتاتىن بولامىز.

شارۋاعا ءجايلى بولاتىن جىلى شولپان ادەتتەگىدەي تاڭ اتا شىعىستان تۋادى دەيدى مالشىلار. ال باتىستان تۋسا، ونى شولپان دەپ اسپەتتەمە، ونى دولىقاتىن (كەي جەرلەردە تۇلقاتىن) دەپ ءتۇسىن دەگەندى ايتاتىن دا سول مالشىلار. قازاق قايدا جۇرسە دە قاسىنان قالجىڭىن قالدىرمايدى عوي، سونداي اڭگىمەنىڭ ءبىرى: ەرتەدە اقپاننىڭ اق تۇتەگى جۇت بولىپ كەپ، قۇرىمباي دەگەن جىلقىشىنىڭ تاي-قۇلىنى تۇگەل قىرىلا باستاسا كەرەك، وسى پالەنىڭ ءبارىن جۇلدىزدان كورگەن قۇرىمباي اسپانعا قاراپ قۇرىعىن شوشايتىپ: «ءجۇزى­قارا، اتتەڭ اسپانداسىڭ، جەردە بولساڭ ۇستاپ الىپ كۇن شىققانشا... سابار ەدىم»، – دەپ كىجىنسە كەرەك.  ۇزاماي تاڭ جۇلدىزى شىعىستان تۋىپ، كۇن جايلانا باستايدى. سوندا اڭقاۋ قۇرىمباي: «قاتىنبىسىڭ دەگەن، قورىقپاسا سىيلامايدى»، – دەپتى. «قۇرىمبايجاننىڭ قۇرىعى امان بولسا، ءالى تالاي اساۋ جۋاسىر» دەگەن مىسقىل سودان قالعان دەسەدى.

ول اقپاندا كۇن باتار-باتپاستان تۋادى. تاعى ءبىر ءاجۋا اڭگىمەدە اۋىل ءۇيدىڭ قوجاناسىرلاۋ مولداسى ەرتە تۋعان شولپانعا قاراپ: «بالا ءالى  مالدى جايلاعان جوق، كەلىننىڭ شاۋگىمى ءالى قايناعان جوق، نامازدىگەر بولماي شاقشيىپ شىعا كەلدىڭ، دارەت سۋىمدى سەن جىلىتىپ بەرەسىڭ بە، بادباقىت»، – دەپ جۇلدىزعا قۇمانىن لاقتىرىپتى دەسەدى.

البەتتە، جۇلدىزداردىڭ وسىلاي ورنالاسۋىن قاعيدا دەپ قابىلداماۋ كەرەك. اسپان الەمى ءار جىلدا ارقالاي قۇبىلۋى مۇمكىن. «قىدىرما جۇلدىز (شولپاندى ايتادى) قىرىن كەلدى، اقپان-توقپان ۇرىن كەلدى» دەگەندە حالىق وسى وزگەرىستەردى مەڭزەگەن.

ال ەندى ماناعى شولپان سياقتى قىزىل ىڭىردەن جارقىراي تۋاتىن سارىجۇلدىزعا  (ەسەكقىرعان، ءومىرزايا) كەلەلىك. ونى ءسىز بەن بىزگە استرونوميا ءپانى يۋپيتەر دەپ وقىتتى. بىرەۋلەر شولپانمەن شاتاستىراتىن بۇل جۇلدىز حاقىندا  عىلىمي ەڭبەكتەردەن باستاپ، كور­كەم شىعارمالاردا دا كوپ مالىمەت كەز­دەستىرەسىز. سوندىقتان وعان توقتالۋدى ءجون كورمەدىم. ايتپاعىمىز – قازاقتا ولپان دەگەن جۇلدىز بار. وڭتۇستىك قازاقتارى بولپان دەپ تە اتايدى. اڭىزداردا ولپان شولپاننىڭ ءسىڭلىسى ەكەن دەيدى. اسپان زەرتتەۋشىلەرى ونى وتە كومەسكى، كوزگە كورىنە بەرمەيتىن جۇلدىز دەپ زەرتتەيدى. كۇمان تۋعىزادى. كوزگە كورىنبەسە، ەل ونىڭ نەسىن ءسوز قىلادى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى سارىجۇلدىز  ولپان بولماسا نە ەتتى؟! تاعى ايتپاعىمىز، ونىڭ اتى ولپان دا، بولپان دا ەمەس – ۇلپان. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قازاق قىزعا ولپان نە بولپان دەپ ايت قويمايدى عوي. ەسەكقىرعان دەيدى. ەسەگى نەسى، ءتاڭىرىم-اۋ؟! ۇلپان دەسەڭىز، ءسوز باسقا. ۇلپان دەگەن ات كەرەمەت ەمەس پە؟ ءوز باسىم تاعى كەمپىرقوساق دەگەن اتتى دا ءتىپتى قابىلداي المايمىن... ادەمى كەرىلگەن اسپان كوپىرىنە باسقا باسقا، كەمپىردىڭ نە قاتىسى بار دەپ مەنەن دە بۇرىن ايتقاندار بولعان. ۇلى عابەڭنىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» اتتى ماحاببات داستانى بارىن بىلەسىز. ءيا، ءبىز بۇل شىعارمانى جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي پوۆەست دەپ تە، رومان دەپ تە ەمەس، داستان رەتىندە قابىلدايمىز. عاشىقتىق داستانى! الەم ادەبيەتى مەن ونەرىندە «كەش كەلگەن ماحاببات» («پوزدنيايا ليۋبوۆ») اتتى تالاي شىعارمالار بارىنان حاباردارسىز. ءبىز عابەڭنىڭ اياۋلى «ۇلپانىن» سونداي بيىكتەن كورىنگەن اسىل تۋىندى دەپ باعالايمىز. اقتوبە وبلىسىندا ۇلپان اتتى بەكەت بار. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلاردىڭ كەيبىر دەرەكتەرىنە سەنسەك،  عابەڭ جىرلاعان ۇلپان ارۋ سول ماڭدا تۋعان كورىنەدى، بىرەۋلەر بۇل ونىڭ جەرلەنگەن جەرى دەيدى. قالاي بولعاندا دا حالىق كەش كەلگەن ماحاببات يەلەرىنە كەيبىر جەلاۋىزدار سەكىلدى كەكەپ-مۇقاپ ەمەس، قۇرمەتپەن قاراعانى اقيقات. ءسۇيۋ دەگەن ۇلى سەزىم ۇلى ادامدارعا عانا ءتان بولسا كەرەك.

اقپان وسىنداي اي.

قارت كاسپيدە جۇزگە جۋىق ارال بارىن بىلەسىز. سونىڭ قازاقستان ياكي ماڭعىستاۋ بولىگىندەگى بەس ارالدىڭ ءبىرى قۇلالى دەپ اتالادى. ول ومىراۋىن جايىقتىڭ قۇلاماسىنا توسەپ تۇر، سودان بولار قىستىڭ قاقاعان ايازىندا دا قاتپايتىن كاسپيدىڭ وسى بولىگى اقپاندا مۇز قۇرساۋعا ورانادى. اقپاننىڭ ونىنشى جۇلدىزى مەن ون بەسى ارالىعى قۇلالىدا  يتبالىق كۇشىكتەيدى. كەي جىلدارى بۇدان ءسال ەرتە نە كەش كۇشىكتەۋى دە مۇمكىن. جارىق دۇنيەگە شىققان مەزەت «اقۇرپەكتەر» باۋىرىن مۇزعا توسەپ جاتا قالاتىن كورىنەدى. ادايلار «يتبالىقتىڭ كۇشىكتەرى» دەمەيدى، «اقۇرپەكتەرى» دەپ ەركەلەتەدى، سونداي-اق يتبالىق دەمەي، «ەسكەك اياق» دەپ ات قويعان دا سول بالىقشىلار. سول ەكى ارالىقتا كۇن قاتتى سۋىتادى. ادەتتەگى ايازدان گورى وتكىر سۋىق وزگەنىڭ وڭمەنىنەن وتسە دە يتبالىق ءۇشىن، ونىڭ جاڭا تۋعان «اقۇرپەكتەرى» ءۇشىن دە ءجايلى مەزگىل. جاتىپ-جاتىپ باۋىرىن جەردەن كوتەرىپ العاندا باعاناعى قانى تامشىلاعان جاس كىندىك مۇزعا جابىسىپ، ءۇزىلىپ تۇسەدى. ءارى قاراي  تاستاي سۋعا سۇڭگىپ ويناپ، ءومىر ايدىنىنا قۇلاش ۇرىپ ءجۇزىپ كەتە بارادى. كىندىگى كەسىلگەن سوڭ-اق دەرەۋ جەر باۋىرلاپ جىلجىپ  سۋعا ۇمتىلۋىن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. وسى ارالىقتى ماڭعىستاۋدا «يتبالىقتىڭ كىندىك قاتارى» دەپ اتايدى. ءومىر زاڭى وسىلاي، تىرشىلىك تىنىسى ءبىر ءسات تە توقتامايدى، ءتىپتى قاقاعان قىستا دا، ونى ايتاسىز مۇز ۇستىندە دە ءومىر جالعاسۋدا. اتتەڭ... ەرتەرەكتە ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ەستەن كەتپەيدى. ورىس كوپەستەرىن يتبالىقتىڭ مايى مەن تەرىسى قىزىقتىرعانى ءمالىم. ال ەندى ونى اۋلاۋدىڭ ورىستار ويلاپ تاپقان «ەڭ قاراپايىم ءارى ءتيىمدى ءتاسىلىن» بىلەسىز بە؟! كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىزشى: اقپان ايى. قارا جويقىن تەڭىز. داۋىل. دۇنيە استان-كەستەڭ. جەل قۇتىرىپ تۇر. ەسكەك اياقتىلار كۇنىمەن-تۇنىمەن جاڭا تۋعان «اقۇرپەكتەرىنە» جەم ىزدەپ جاعاعا وكپەسى ءوشىپ، قاناتى تالىپ ارەڭ جەتەدى. دۇنيەدەگى ەڭ كەرەمەت توي انا مەن بالانىڭ تابىسۋ تويى ەمەس پە؟ كۇن قاھارىنا ءمىنىپ تۇرسا دا، قۇلالىدا مەيرام، قۇلالى شاتتىق قۇشاعىندا. كەنەت قولدارىن سۇيمەن ۇستاعان ءبىر توپ ادام تاسادان شىعا كەلەدى دە يتبالىقتاردى قاراتۇمسىقتان ۇرىپ، ارالدى قان ساسىتىپ قىرا باستايدى. جاڭا عانا اناسىمەن قاۋىشىپ ءماز-مەيرام بولعان اقۇرپەكتەر باۋىرىمەن جىلجىپ تەڭىزگە قاراي قاشادى. تەمىر سۇيمەندىلەر ولاردى دا قۇتقارمايدى. مۇزدىڭ بەتى قان-جوسا. جاڭا تۋعان سابيلەر شىرقىرايدى. الپىس ايەل قاتار تۇرىپ جىلاعانداي ازا بويىڭ قازا بولادى. ساي سۇيەگىڭ سىرقىرايدى.  يتبالىق كۇشىكتەرى تۋرا نارەستەلەرگە ۇقساپ جىلايدى. وعان قاراپ جاتقان ادام جوق. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا انانى انا، بالانى بالا دەپ قاراماي قىرىپ سالادى.

«تۇلكى تۇگىنەن جازادى» دەگەن – وسى، ونىڭ مايى مەن تەرىسىنە قىزىققان وندىرىسشىلەر وسىنداي قاتىگەزدىككە دەيىن بارعان. يتبالىقتىڭ «كىندىك قاتارى» تۋرالى اڭگىمە كوپ. ورىس ءالىپبيى بويىنشا «ر» ءارىپى كەزدەسپەيتىن ايلاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ونىڭ مايى مىڭ ءبىر دەرتكە داۋا، اسىرەسە بالىقشىلاردا ءجيى كەزدەسەتىن وكپە اۋرۋى ءۇشىن تاپتىرماس ەم، ال ورىس كۇنپاراعىنداعى ماي، يۋن، يۋل، اۆگۋست ايلارىندا ىشسەڭىز، ءۇستى-باسىڭىز ماي ساسىعانى سونشا ادام تۇگىل حايۋان تۇستىك جەردەن ۇركە قاشاتىن كورىنەدى.

جەرگىلىكتى قازاقتار اقكەتىك، ورىستار فورت-شەۆچەنكو اتاپ كەتكەن وسى ءبىر شاعىن شاھاردىڭ تاريحى دا، جاعىراپياسى دا، تابيعاتى دا، اۋا رايى دا باسقا قالالارعا قاراعاندا وزگەرەك. مۇنداعى قازاقتاردىڭ وتىرىقشى ومىرگە ۇيرەنگەنىنە ءبىر ءجۇز الپىس، ءبىر ءجۇز جەتپىس جىلعا جۋىقتادى. شاھار تۋرالى، بالىقشىلار ءومىرى حاقىندا «تۇپقاراعان» اۋداندىق گازەتىنىڭ رەداكتورى مەلانا قارىنداسىمىز بىزگە كوپ مالىمەت بەردى.

وسى ايماقتا «يتبالىقتىڭ كىندىك قاتارىنان» كەيىن ياكي اقپاننىڭ ورتا شاماسىندا  كەلەتىن تاعى ءبىر امالدى ەل «قاسقىر جۇپ» دەيدى. نەگە «قاسقىر جۇپ؟» قاسقىر ەشقاشان ەكى رەت جۇپ قۇرمايدى ەكەن. ۇيىققان قاسقىردى قازاق اتپايدى. كەك ساقتاپ، ورشەلەنىپ كەتەدى دەپ ويلاعان. قۇرتقانىڭ نالاسى جامان دەپ سەنگەن.  ەگەر الدا-جالدا وق شىعارسا ەكەۋىن دە اتىپ تاستايتىن بولعان كورىنەدى، سەبەبى بىرەۋى امان قالسا، ول اۋىلعا تىنىشتىق جوق. قانشىعى، ياكي قۇرتقاسى ءبىر-اق رەت بولتىرىكتەيدى. بالكي، وسى قاسيەتتەرىنە قايىل قالعاندىقتان بولار، قازاق ونى قادىرلەي بىلگەن. راسىندا، بۇل ءبىر بولەك جىرتقىش. مىنە، تارباعاتاي، ساۋىر، سايقان اڭشىلارى ايتقان اڭگىمەلەردىڭ ءبىر پاراسى:

قۇرتقانى جۇبى بارىن بىلە تۇرا بوتەن ارلان ماڭايلاسا، ول ءتىرى كەتپەگەن. قۇرتقانىڭ ءوزى الگى «سارىاۋىزدى» ءوز «كۇيەۋىنىڭ» كوزىنشە جارىپ تاستايدى دەسەدى. نامىس دەيسىز بە، جارعا ادالدىق دەيسىز بە، قاسقىردىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن  بىلەتىندەر جىر عىپ ايتادى.

قاسقىردى كوزىن ءالى اشپاعان كۇشىك كەزىنەن اسىراساڭ دا ەركەلەمەيدى، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، يتشە قىڭسىلاۋ وعان جات.

يت بايعۇس بولتىرىكتى باۋىرىنا باسادى، ال قاسقىر ەشقاشان ءيتتىڭ كۇشىگىن باۋىرىنا باسپايدى، ەمىزبەيدى دە.

قاسقىردىڭ اسىعى مەن ءيتتىڭ اسىعى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.

بولتىرىگىنە تاماعىن قۇسىپ بەرەدى.

جازاتايىم قولعا ءتۇسىرىپ، تەرى­سىن تىرىدەي سىپىرىپ الساڭىز دا وعان ساراتان زاۋزادا دا شىبىن-شىركەي جولامايدى، قۇرتتامايدى، ول ماڭعا باسقا حايۋانداردى ايتپاعاندا، سىرتتان توبەتتىڭ ءوزى جولامايدى. جولامايدى ەمەس، جولاي المايدى.

تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ جاتقاندا دا دىبىس شىعارمايدى.

بۇرىنعى قازاقتىڭ «قاسقىردىڭ تەرىسىنەن ايىرساڭ ايىرارسىڭ، بىراق تەكتىلىگىنەن ايىرا المايسىڭ» دەيتىنى سودان بولسا كەرەك.

قاسقىر ەشقاشان ولەكسە جەمەيدى، ۇستاعان جەمتىگىمەن ىستىقتاي قورەكتەنەدى، ءبىر جەگەندە ون-ون بەس كەلىدەي ەت جەيدى.

ونىڭ ءتىسى تيگەن مال ەكىنشى رەت وڭالىپ، قاتارعا قوسىلمايدى ەكەن، سوندىقتان ونداي مالداردى دەرەۋ سويىپ العان.

بوتەن دىبىستى 10 شىقىرىمنان ەستي الاتىن قابىلەتى بار. سوندىقتان اڭشىلار قانسونارعا شىققاندا مىلتىق ۇڭعىسىن جاۋىپ، شۇبەرەكپەن تاڭىپ الادى، ماقسات قاسقىرعا ءدارى ءيىسىن سەزدىرمەۋ.

اۋناعان، تەزەك تاستاعان جەرىنە، سارىپ كەتكەن ماڭعا 3, 7, 14, 21 كۇندە قايتا اينالىپ ءبىر سوعادى دەسەدى.

تىك كەپ قالسا ۇزىندىعى 2-3 مەتر جارلاردان اياعىن جۇقپاي سەكىرىپ وتكەنىن كوزىمەن كورگەندەر بار.

بوراندى كۇندەرى 100 شاقىرىمعا دەيىن جورتادى.

جەل كۇشەيىپ، سوڭى قارعا اينالادى. ارلان قاسقىرلاردىڭ ءوزارا كۇش سىناسىپ، ونىڭ سوڭى كەيدە ءبىرىن-ءبىرى تالاپ ولتىرەتىن كەزى دە ءدال وسى شاق. ءبىر قىزىعى، تۇلكى، ءمالىن، شيبورىلەر  ونىڭ ايدالادا سىرەسىپ قاتىپ جاتقان ولىگىنە دە جولاي المايتىن كورىنەدى. تەك ساۋىسقان عانا كوزىن ويىپ جەيدى دەيدى. باسقا ايماقتاردا «بورىسىرعاق نەمەسە «ىڭقىما» (ورىستار مۇنى «براچنىي پەريود» دەيدى) دەگەن اتتارمەن تانىس بۇل كەزەڭدە قاسقىرلار شاعىلىساتىن كورىنەدى.  بىراق بۇل بورىلەر كۇنپاراققا سايكەس جۇپتاسادى نەمەسە ءدال وسى مەزگىلدەن باسقا كەزدە شاعىلىسپايدى دەگەن تۇجىرىم ەمەس. ادەتتە ايماقتاردىڭ اۋا رايىنا قاراي اتالمىش «بورىسىرعاق» قاڭتار مەن ءساۋىر ايىنىڭ ارالىعىندا ءارتۇرلى كەزەڭدەردە بولادى دەپ جازادى ءتۇز تاعىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار.

اقپان. جان-جاعىڭىزعا قاراساڭىز، كوكتەمنىڭ اۋىلى الىس سەكىلدى. قىس ءالى قاھارعا ءمىنىپ تۇر. سىقىرلاعان قاسات قار. تۇنگى ايازدىڭ بەتى جامان. وزەن بىتكەن مۇزدىڭ قۇرساۋىندا. تىرشىلىك كوشى توقتاپ قالعان سەكىلدى. بۇل ايدىڭ قاڭتاردان ايىرماشىلىعى شامالى سىقىلدى.

«كوكتەم قاشان كەلەدى؟» دەپ مۇڭاياسىز.

جۋان جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكە ۇزىلەتىن بولدى-اۋ دەپ تورىعاسىز.

«بوز توقتىدا قۇيرىق قالدى، بويجەتكەندە بۇعاق قالدى» دەپ قىرلاناتىن اقپان – وسى. قىرلانادى دەگەن «قىرىنا الادى» ياكي «قىرىن قارايدى»، «قاھارىن توگەدى» دەگەننەن شىقتى ما ەكەن؟

اقپان قانشا قاھارلى بولسا دا، قىستىڭ باسقا ايلارىنا قاراعاندا  ونىڭ مەيىرىم، شاپاعاتقا تولى ساتتەرى كوپ. ءيا، قانشا قاتىگەز دەسەك تە بۇل ايدىڭ  وزىنە ءتان جىلىلىعى بار. مىسالى، سارىشىمشىقتىڭ تاپ بۇلاي سايراعانىن ءسىز باسقا كەزدە ەستىگەن جوقسىز. اتتەڭ، تىڭداعىڭىز جوق.

ايدارلى سامىرقۇستىڭ ءدال وسىلاي ءدۇر ەتىپ ۇشىپ، ۇزاماي توپ بولىپ قايتا قونۋىن اقپاننان باسقا قاي ايدا كورىپ ەدىڭىز. ونى ايتاسىز، سامىرقۇس اقپاننان باسقا ايدا الماتىدا كوپ تۇراق­تامايدى دا. تاۋداعى ارقار مەن تاۋ ەشكىنىڭ سوڭىنان شۇبىرعان  قۇستار  وزىنشە ءبىر الەم.

ايدىڭ اقىرىنا تامان اڭعارىپ قارار بولساڭىز، شاتىردان سالبىراپ تۇرعان مۇز سۇڭگىلەردىڭ بۇرىنعىداي ەمەس، جۇقالتاڭ تارتىپ، جىڭىشكەرە باستاعانىن بايقايسىز.

سارىشىمشىق بايعۇس وزگەشە ءبىر اۋەنگە سالعىسى كەلەدى-اق، اتتەڭ داۋىسى جەتپەي تۇر. شاماسىن بىلمەي، باسقا نوتاعا ءتۇسىپ كەتىپ، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراعان بالا انشىگە ۇقسايدى.

دەگەنمەن وعان ءبىر ءسات قۇلاق ءتۇرىڭىزشى. جاڭالىعى بار سياقتى، سونى ءبىرىنشى بوپ سىزگە ايتقىسى كەلەدى. ەلدەن بۇرىن جەتكىزسەم دەيدى، بىراق ونى ەشكىم تىڭدامايدى. ەڭ سوڭعى رەت ءان ساپ تۇرعانداي جانتالاسا، ىشقىنا، الاسۇرا سايرايدى. قىرعىز اعايىنداردا «كەلەر-كەلەر كەنەسارى جۇزگە كەلەر، جۇزگە كەلسە كەنە حان ءوزى-اق ولەر» دەگەن ەسكى ءسوز بار. مۇنىڭ ايتپاعى دا سول: «قىرقىنا شىداپ قىرىق بىرىنە شىداماي نە كورىندى؟!»، – دەيدى. اتتەڭ، ويىن جەتكىزە المايدى. «ەي، اعايىندار، ماعان قۇلاق سالىڭدارشى. قايدا اسىعىپ باراسىڭدار؟ ءتۇۋ، نەگە تىڭدامايسىڭدار؟ مەنىڭ ايتپاعىم، مەنىڭ ايتپاعىم بار عوي، ءا، مەنىڭ ايتپاعىم شە، كوكەم كەلە جاتىر. مەنىڭ كوكەمدى سەندەر بىلەتىن ەدىڭدەر عوي، نەگە قۋانبايسىڭدار. مەنىڭ كوكەمنىڭ اتى – كوكتەم!».

ول ءسويتىپ اسىعىپ-اپتىعىپ، ابدىراپ-ساسىپ، ۇشىپ-قونىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي جۇرگەندە  كۇتپەگەن جەردەن باعاناعى مۇز سۇڭگى جەرگە ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، بىت-شىت بولادى. «شولمەك قىرىق كۇن سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى» دەگەن راس بولعانى عوي، سول-اق ەكەن قاتقان مۇزدىڭ كوبەسى قاقىراپ سالا بەردى. سوسىن العاشقى تامشى تامادى. ۇركىپ ۇشقان قۇستار اعاش باسىنا شىعىپ، شىرقاي جونەلەدى. جەر دۇنيە ۋ دا شۋ. ءبىزدىڭ قالا­مىزدا سايراۋىق قۇستار نە دەگەن كوپ ەدى؟! ءبىزدىڭ قالامىز نە دەگەن كوركەم قالا ەدى؟! قالاي بايقاماي كەلگەنبىز، توبا؟!

سارىشىمشىق بولسا قۋانىشىن ۇرلاتىپ الىپ، كوپ ىشىندە كورىنبەي قالا  بەرەدى. «اعايىندار-اۋ، كوكتەمنىڭ  حابارىن العاش ايتقان مەن ەمەس پە ەدىم؟» دەگەن وكپەسىن ەشكىم ەستىمەيدى دە. ونىڭ باسقا قۇستار جىلى جەر، ءجايلى مەكەن  ىزدەپ كەتكەندە اق قار كوك مۇزعا ورانعان  ءوز شاھارىندا قالعانىن، قىستاي توڭىپ شاشىراپ، قاۋىپ-قاتەرگە باسىن تىگىپ، وسى ءساتتىڭ كەلەتىنىن ايتۋمەن بولعانىن، باسقاسىن بىلاي قويعاندا  ادامدارعا ەڭ جاقىن  قۇس ەكەنىن دە  ەشكىم ەسكەرمەيدى. ونى ەشكىم ەلەمەيدى. ونى ەشكىم تىڭدامايدى. جىلدا سولاي.

ەسەنعالي راۋشانوۆ

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. №6 (3640)
8.02.2019 جىل

Abai.kz