ەملە تۋرالى ءپان ءپاتۋاسىن سويلەگەن ششەربا پروفەسسوردىڭ ءسوزى قىسقالاپ ايتقاندا مىناۋ بولدى:

ءتورت جۇيەلى ەملە بار: 1) دىبىس جۇيەلى، 2) تۋىس جۇيەلى، 3) تاريق جۇيەلى، 4) تاڭبا جۇيەلى.

دىبىس جۇيەلى ەملە – ءسوزدى ايتىلۋىنشا جازۋ (قازاق پەن قىرعىز ەملەسى دىبىس جۇيەلى بولادى). تۋىس جۇيەلى ەملە – ءسوزدىڭ تەك ايتىلۋىنا قاراماي، تەگىنە دە قاراي جازۋ (ورىستىكى تۋىس جۇيەلى ەملە). تاريق جۇيەلى ەملە – قاشاننان جازىپ كەلە جاتقان قالىپشا جازۋ (ارابتىكى، اراب ەملەسىن وزگەرتپەي قولدانۋشىلاردىكى، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىستەردىكى تاريق جۇيەلى ەملە بولادى). تاڭبا جۇيەلى ەملە – ءسوز ورنىنا تاڭبا سالۋ (قىتاي جازۋى، بۇرىنعى ەكى سۋلىقتا بولعان اققاتاردىڭ، شۋمەرلەردىڭ ءسۇيىر جازۋلارى).

بۇل ەملەلەردىڭ ەڭ جاقسىسى – دىبىس جۇيەلىسى; ۇيتكەنى ۇيرەنۋگە جەڭىل. (قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسى: احمەت بايتۇرسىنۇلى. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. – الماتى، 2013 ج. 570 ب.)

بۇل اقاڭنىڭ تۇركىلەردىڭ باكۋدەگى ايگىلى جيىنىنان كەيىنگى ونداعى جايدى قىسقاشا ءوز جۇرتىنا تۇسىندىرگەن ءسوزى. ءيا، اقاڭنان اسىپ قايدا بارماقپىز. ەملە جونىندەگى دۇرىس جول اقاڭدىكى عوي. سونى تەمىرقازىق ەتىپ ۇستاساق اداسپايمىز. ءبىزدىڭ جازۋىمىز دىبىس جۇيەلى جازۋ بولعاندىقتان بالالارعا قارا تانىتۋىمىز بۇگىندە وزگە جۇرتتىكىنەن بولەك بولۋى كەرەك. اعىلشىن، قىتاي، ءتىپتى ورىستىڭ وزىندە دە شارتتىلىق كوپ، دىبىس جۇيەسىندە. ال ءبىزدىڭ ءتىلىمىز كۇنى كەشەگە شەيىن جازۋعا بايلانباي، ەركىن دامىپ، دىبىستىق جۇيەسى ابدەن جەتىلگەن. ءوز ىشىندە بىرنەشە تەمىردەي قاتاڭ دىبىستىق زاڭدارى بار. ءالىپبي، ەملە جونىنەن قازىر بىزگە وزگە تۇركىلەر دە ۇلگى ەمەس. لاتىنعا ەرتە وتكەنىمەن ولاردىڭ ءتىلى جازۋعا بايلانىپ، ءتىلىنىڭ ىشىنە وزگە جات ەلەمەنتتەر ەنىپ، دىبىس جۇيەسى ايتارلىقتاي بۇزىلعان. سوندىقتان تاجىريبە كورەمىز دەپ بوسقا اقشا شاشىپ، ول ەلدەرگە توپ-توپ بولىپ، شابا بەرۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق.

اقاڭا شەيىن قازاق وقىپ-جازۋعا ۇيرەنۋدى قۇران جاتتاۋدان باستايتىن. بۇل ساۋات اشۋدىڭ توتە جولى ەمەس ەدى. ال ۇلى رەفورماتور اراب الىپبيىنەن قازاق سوزدەرىندە كەزدەسپەيتىن بىرنەشە دىبىستىڭ تاڭباسىن مۇلدەم الىپ تاستاپ، قازاق تىلىندە بار دىبىستارعا جاڭا تاڭبا ارناپ، تازا قازاق ءالىپبيىن جاساپ شىقتى. ءسويتىپ اپتيەك ءبىتىرىپ، ءتورت جىلدا زورعا حات تانيتىن قازاق بالاسى ءتورت-اق اپتادا كەز كەلگەن قازاق ءماتىنىن جۇگىرتىپ وقىپ كەتە بەرەتىن بولدى. ياعني ءبىزدىڭ ءالىپبيىمىز بەن ەملەمىز ءتىلىمىزدىڭ زاڭدارىنا نەگىزدەلىپ جاسالسا، تازا ۇلتتىق سيپاتتا بولسا، وندا بىزگە ونى ۇيرەنۋگە، قوعامعا ەنگىزۋگە قازىر دە كوپ ۋاقىت كەتپەيدى.

اقاڭنىڭ الىپبيىنە قارسى شىعىپ: «مۇنىڭىز نە؟ بىزدە بارىمىزگە ورتاق عاسىرلار بويى قالىپتاسقان جازۋ بار ەدى، ءبۇلدىردىڭىز عوي»،  – دەگەن وقىعاندار بولدى. ولار ءوز ىشىمىزدەن دە، وزگە جۇرتتان، اسىرەسە تاتار عالىمدارى اراسىنان كوپ شىقتى. اقاڭ ەشكىمدى تىڭدامادى، ۇلتتىق مۇددەدەن اينىمادى.

تۇركىلەردىڭ باكۋدەگى جيىنىندا ءمۇيىزى قاراعايداي ورىس پروفەسسورلارى، اسىرەسە ششەربا مەن ياكوۆلەۆ تۇركى ءالىپبيىنىڭ ىشىندەگى ەڭ وزىعى قازاقتىكى دەپ تانىدى. كەيىن ن.ف.ياكوۆلەۆ اقاڭنىڭ الىپبيىنە قاتتى قىزىعىپ، ءارى قاراي زەرتتەي ءتۇسىپ، قاتتى ءتانتى بولىپ، «ماتەماتيچەسكايا فورمۋلا پوستروەنيا الفاۆيتا (بايتۋرسىنوۆسكي الفاۆيت)» دەگەن ماقالا جازدى. بۇل باسقا تۇركىلەرگە ۇلگى بولىپ، جيىرماسىنشى جىلدىڭ سوڭىندا ولار دا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق الىپبيلەرىن جەتىلدىرۋگە كىرىسىپ كەتتى.

باياننىڭ اكەسى قارابايدىڭ ءسوزى بار: «ءاي، نە دەپ دوڭگەلەتىپ كەلەسىڭ؟» دەگەن. مۇنىڭ ءبارى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي، ايتپاعىڭ نە؟ – دەگەن سۇراق تۋىندايدى عوي. ايتپاعىم مىناۋ:

جاڭا الىپبيگە كوشۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى: ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ. بۇعان بىزگە جيىرما بەسىنشى جىلعا دەيىن ۋاقىت بەلگىلەنگەن، ءالى التى جىل بار. ءبىز جوسپاردى مەرزىمىنەن بۇرىن ارتىعىمەن ورىنداپ، جۇمىستىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن (ازىرلىگىمىزدى) ءتامامداپ تاستادىق. تەز-تەز بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باستىرمالاتىپ ءۇش ءالىپبي ۇسىنىپ، بىرەۋىنە توقتادىق. ال ەملەمىزدى توقسان تەكسەرۋدەن، سەكسەن ساراپتامادان وتكىزىپ، ۇكىمەتتە ماقۇلداپ، مىنە-مىنە بەكىتكەلى وتىرمىز. جىلدامداتىپ ازىرلىكتى اياقتاپ، ەنگىزۋدى باستاماقپىز. بۇگىن-ەرتەڭ ءنولىنشى سىنىپتارعا الىپپە باسىپ شىعارۋعا اقشا ءبولىپ، الاقانىمىزدى ىسقىلاپ وتىرمىز. سوندا باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەندى التى جىلدان سوڭ جاپپاي ەنگىزىلەتىن لاتىنمەن بۇگىننەن باستاپ ساۋاتتانعان بۇكىل قازاق باستاۋىشىنداعى قازاق بالاسى ءالى قولدانىستاعى قارىپتى ەندى تانىماي شەكتەلىپ قالماي ما؟ الدە ونسىز دا ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن قاتار وقىپ، ميى اشىپ وتىرعان بالاعا  كيريلدى ءبىر، لاتىندى ءبىر – ەكى الىپپە وقىتامىز با؟

جاقىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا جاڭا ەملەگە قاتىستى كەڭەيتىلگەن ساراپتامالىق كەڭەس قۇرىلدى. قازىر تالقىلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەملەنىڭ ءماتىنىن ءالى دە يلەي ءتۇسۋ قاجەت ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ، ونداعى ءار پاراگراف بويىنشا قىزۋ تالقىلاۋ مەن ءبىر پىكىرگە كەلىپ، ءار نارسەنىڭ عىلىمي نەگىزىن تابۋ بويىنشا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. جانە ول ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. تاجىريبە كورسەتكەندەي ەنگىزۋ وڭاي، ال ازىرلىگىمىز شيكى ەكەندىگى انىق بولىپ تۇر. سوندىقتان ەنگىزۋدى قويا تۇرىپ، الدىمىزداعى التى جىلدىڭ ەڭ قۇرىماسا جارتىسىن ازىرلىگىمىزدى پىسىقتاۋعا جۇمسايىق دەمەكشىمىن.

ەملەمىزدەن بۇرىن، ءالىپبيىمىزدىڭ وزىنە ءبىراز تۇزەتۋلەر كەرەك ەكەندىگى بارشاعا بەلگىلى. بۇنىڭ ءبارى بوس سالپاڭ! ەرتەڭ كەرى قايتاتىنىمىزدى بىلە تۇرا، قوتىر-قوتىر الىپبيمەن قيسىق-قيسىق ەملە جاساپ الىپ، العا ەنتەلەپ كەلەمىز، جىن قۋعانداي.

قاپالبەك بيجومارت

Abai.kz