ادامدار نەگە جىلايدى؟ جىلاعاندا نە تابادى؟ بۇل سۇراققا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. ال عالىمدار تاراپىنان وسىعان دەيىن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەگەن. تەك جاقىندا عانا عالىمداردىڭ بۇل تۋرالى پىكىرى جاريا بولدى. سونىمەن، ادامدارعا جاس نە ءۇشىن كەرەك؟

جاس پەن مۇڭ – ەگىز ۇعىم. وسىعان دەيىن بۇل ۇعىم عالىمداردى الاڭداتپاعان. ولار ادامنىڭ كوڭىل-كۇي اۋىتقۋشىلىعى دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى. ال كوزدەن اققان جاستى تۇسىندىرە المادى. ياعني، ولار تەك سانادا بولىپ جاتقان وقيعانى تۇسىندىرە الدى، ال دەنەدەگى وزگەرىسكە ءمان بەرمەدى. بۇل تۋرالى تيلبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ەد ۆينگەرحوتس «عالىمدارعا ىشتە ويناعان كوبەلەكتەر ەمەس، ماحاببات قىزىق» دەگەن.

بىراق، جىلاۋ تەك مۇڭنىڭ عانا بەلگىسى ەمەس. ادام جانارىنداعى جاس بەينەت كورۋدەن، قايعىرۋدان، اشۋ-ىزادان، شەكسىز قۋانىشتان تۋادى. جاس ماحاببات پاراقتارىنداعى كوبەلەك سەكىلدى كورىنبەيدى ەمەس، ايقىن كورىنەدى.

جاس – جۇرەكتەن شىققان بۋ

كوز جاسى تۋرالى اقپاراتقا ادامدار و باستان قىزىققان. ادامنىڭ كوز جاسى تۋرالى العاشقى پىكىر ب.ز.د. 1500 جىلى ايتىلعان. ەڭ ءبىرىنشى مالىمەتتەردە "جاس جۇرەكتەن پايدا بولادى" دەلىنگەن.

گيپپوكراتتىڭ زامانىندا "جاس سانانىڭ كومەگىمەن شىعادى" دەگەن پىكىرلەر پايدا بولعان. 1600 جىلدارى "كوڭىل-كۇي، اسىرەسە، ماحاببات جۇرەكتى جىلىتىپ، سونىڭ اسەرىنەن اعزا بۋ شىعارادى" دەلىنگەن. بۇل بۋ باسقا قاراي كوتەرىلىپ، بۋ جاناردا سۋعا اينالىپ، جاس بولىپ شىعادى دەپ تۇسىنگەن.

1662 جىلى دات عالىمى نيلس ستەنسەن جاستىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى كوز جاس بەزى ەكەنىن ايتقان. وسى تۇجىرىم ناتيجەسىندە ادام اعزاسىنىڭ جاس ءبولۋ قابىلەتى بەلگىلى بولعان. سونىمەن قاتار، ستەنسەن "جاس تەك كوزدى ىلعالداندىرىپ تۇرۋ ءۇشىن قاجەت" دەپ ويلاعان.

كۇلكىلى زەرتتەۋلەر

كەيبىر عالىمدار زەرتتەۋلەرىن "ادام نەگە جىلايدى؟" دەگەن تاقىرىپقا ارناعان. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ اراسىندا پىكىرلەرى ۇقساستارى تابىلماعان. ال ەد ۆينگەرحوتس جاس تۋرالى 8 ءتۇرلى تەوريانى جازىپ العان. ولاردىڭ كەيبىرى ءتىپتى كۇلكىلى.

مىسالى، 1960 جىلى مىناداي وي ايتىلعان: "ادامدار تەڭىز مايمىلىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. ال تۇزدى سۋدا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جاس كەرەك بولعان" دەگەن پىكىرگە قالاي كۇلمەيسىز؟

كەي تەوريالارعا دالەل جەتكىلىكسىز بولدى. مىسالى، 1985 جىلى بيوحيميك ۋيليام فرەي "جاس كۇيزەلىس كەزىندە اعزاداعى توكسيندەردى شىعارۋ ءۇشىن كەرەك" دەگەن.

كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جاسقا "قارىم-قاتىناستاعى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن كومەكشى" دەگەن اتاۋ بەرگەن. ادامنىڭ كوز جاسى الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس ءۇشىن، ادامداردىڭ تابىسۋى ءۇشىن كەرەك. مىسالى، جانۋارلار دۇنيەگە كەلگەندە تىرشىلىك ەتۋگە بىردەن قابىلەتتى بولىپ كەتسە، ادام بالاسى ءوز قولىمەن تاماق ءىشۋى ءۇشىن كەمىندە 3 جىل كەرەك. ادام ءوسىپ كەلە جاتقاندا قورعانۋ، ايانىش، سەزىمتالدىلىق دەگەن ۇعىمداردى دا قاتار ءسىڭىرىپ وسەدى.

وڭتۇستىك فلوريدا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دجوناتان روتتەنبەرگ "جاس ادامنىڭ ءبىر ماسەلەگە تاپ بولعانىنان جانە ودان شىعۋ جولىن تاپپاي جۇرگەنىنەن حابار بەرەدى" دەپ ەسەپتەيدى.

زەرتتەۋشىلەر جاس ءارتۇرلى حيميالىق قۇرامعا يە بولاتىنىن تاپقان. مىسالى، پياز تۋراعاندا كوزدەن اعاتىن جاستىڭ مۇڭايعانداعى جاسقا مۇلدەم ۇقسامايتىنى دالەلدەنگەن. جاس – ەكىنشى ادامعا حابار بەرۋگە ارنالعان ەموتسيونالدىق بەلگى بولۋى مۇمكىن.

ەموتسيادان پايدا بولعان كوز جاسىنىڭ حيميالىق قۇرامىندا اقۋىزدار كوپ ەكەن، سول سەبەپتى مۇڭنىڭ كوز جاس جابىسقاق كەلەدى. ەموتسيونالدى كوز جاس بەتتەن جايمەن سىرعىپ، بەتتىڭ ۇشىندا كەۋىپ قالادى ءارى وزگەلەرگە تەز بايقالادى.

شىنار تولەۋxان

Abai.kz