مەنى اققۋداي دارىپتە،

مەنى وقىپ، ەر جەتكەن،

باۋىرجان دا، مالىك تە،

ءوستى مىنە، بويلارىڭ،

ءوستى مىنە، ويلارىڭ.

قۋانىشقا ورتاقپىن،

قۇتتى بولسىڭ تويلارىڭ!

وسى ولەڭدەگى ء"وستى مىنە ويلارىڭ" دەپ بالاعا ەمەس، شەندىلەرگە ايتىلىپ تۇرعانداي...

ءيا، الىپپە قايتىپ ورالاتىن بولدى. ونى جاڭا مينيستر ايتتى. ەندى ۋادەسىندە تۇرسا جارار ەدى...

الىپپە جونىنەن بىزگە وزگە جۇرت ۇلگى ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ الىپپەنىڭ ۇلى رەفورماتور، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنان باستاۋ الاتىن ءوز تاريحى بار. اقاڭ ءبۇي دەيدى: «ءبىزدىڭ 10-نىنشى جىلدارى شىعارىپ ەسكى قويماعا تاستاعان نارسەلەرىمىزدى كەيبىرەۋلەر 26-نشى جىلدارعا دەيىن تۇتىنىپ كەلىپ وتىرىپ، سونى وزگەرتۋ نيەتكە جاڭا عانا كىرگەنىن وزدەرىنشە ءبىر ارتىقشا جاڭاشىلدىق دەپ ءبىلىپ، وزدەرىن الدەقانداي وزگەرىسشىل كورىپ ءجۇر ەكەن. تاريق جۇيەلى اراب ەملەسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ بۇزىپ-جارىپ، اراب قارپىمەن-اق دىبىس جۇيەلى قازاق ەملەسىن جاساپ العانىمىزدان قابارسىز ەكەن».

مۇنى اقاڭ 1926 جىلعى باكۋدەگى جيىننان كەيىن ايتقان ەدى جانە ءوزى ايتقانداي قازاقتىڭ دىبىس جۇيەسىن تارتىپتەگەن العاشقى كىتابىن ورىنبوردا 1912 جىلى شىعارىپ ەدى. بۇل الىپپەلەر تولىقتىرىلىپ، تۇزەتىلىپ ءوزى ايدالىپ كەتكەن 30-جىلدارعا دەيىن ورىنبوردا، تاشكەنتتە، قىزىلوردادا 10 شاقتى رەت قايتا-قايتا باسىلىپ تۇردى. اقاڭ قازاقتىڭ ءوز دىبىستارىنا عانا تاڭبا ارناپ، ءتول الىپپە جاساعان. ونىمەن ساۋات اشۋ وتە وڭاي بولدى. كەز كەلگەن بالا ءبىر ايدا ارىپتەردى قوسىپ، بۋىنداپ، جۇگىرتىپ وقىپ كەتە بەرەتىن بولعان. حالىق بۇرىنعىداي قۇران جاتتاۋعا بايلانباي دىبىس جۇيەلى ادىسپەن جىلدام جانە جاپپاي ساۋاتتانا باستادى. مۇنداي ادىستەمەلىك جاعىنان جەتىلگەن، عىلىمي تۇرعىدان وزگەلەردەن وزىق الىپپە جاساۋعا جيىرماسىنشى عاسىرعا دەيىن جازۋعا بايلانباي ەركىن دامىعان ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنىڭ دە وڭ اسەرى بولدى.

وتىزىنشى جىلداردان كەيىنگى عىلىمدا، اسىرەسە قوعامدىق عىلىمداردا يدەولوگيا، ساياسات باسىم بولعانى قازىر بارىمىزگە ءمالىم. اقاڭنان كەيىن بۇگىنگى «ساۋات اشۋدى» قوسقاندا قىرىق ءتۇرلى الىپپە جازىلدى. بىراق ءتول دىبىستارعا نەگىزدەلىپ قاسىنا مۇعالىمدەرگە ارنالعان «بايانشىسى» بار، ول از دەسەڭىز سويلەۋ، وقۋ، جازۋدى ۇشتاستىرعان «ءتىل جۇمسارى» تاعى بار كەشەندى دۇنيە جاسالعان ەمەس.

بىردە ساۋات اشۋدىڭ اۆتورلارىنىڭ بىرىنە كەزدەسىپ قالىپ (اتى-ءجونى ماڭىزدى ەمەس): «اقاڭ ءبىر ايدا تانىتقاندا، سەندەر ساۋات اشۋدى نەگە سەگىز ايعا سوزدىڭدار؟» – دەپ ەدىم.

– اقاڭدىكى دۇرىس ەمەس. ول كىسى ا ارپىمەن بىرگە ر، ز، ل ارىپتەرىن تانىتۋدى قاتار باستايدى. كەي بالالاردىڭ ءبىرىنشى سىنىپتا ءالى ر-عا ءتىلى كەلمەيدى، – دەگەن نەگىزسىز ءۋاج ايتتى.

ءبىز 2014-2017 جىلدارى عىلىم كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن ءمونوتىلدى بالا ءتىلىنىڭ قالىپتاسىپ، جەتىلۋىن لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان شامامىز كەلگەنشە زەرتتەدىك. بايقاعانىمىز ءدال قازىر ر دىبىسىنان گورى ڭ-دى ايتا المايتىن بالا كوبەيىپ كەلەدى ەكەن. ال بالالاردىڭ ر-دى ءۇش جاستان باستاپ ايتا باستايتىنى بەلگىلى بولدى. ءيا، بۇل بالانىڭ اركەلكى دامۋىنا بايلانىستى 5-6 جاسقا شەيىن سوزىلادى دا، باستاۋىشقا كەلگەندە بۇل جوققا ءتان بولادى. ءبىر قىزىعى، ەكىگە جاقىنداعان بالانىڭ سوزدىك قورىندا 100-دەن اسا ءسوز بولادى ەكەن. ونىڭ 95% زات ەسىمدەر. سودان بىرتىندەپ ەتىستىكتەر مەن سىن ەسىمدەر قوسىلىپ كۇن ساناپ، اي ساناپ ەستۋ ارقىلى جادىنا جازىلىپ بالانىڭ سوزدىك قورى ەسەلەنىپ، مەكتەپكە كەلگەندە 5000 سوزدەن اسادى ەكەن. ال قارا تانىتۋعا بايلانعان الىپپەدە مۇنشاما ءسوز بولمايدى. باستاۋىش مەكتەپتىڭ باسىندا بالا جازۋعا بايلانىپ، ءتىلىنىڭ دامۋى شەكتەلىپ قالادى. سوندىقتان ءبىرىنشى سىنىپتا تىڭدالىم ارقىلى جۇرگىزىلەتىن «ءسوز ونەرى» دەگەن ءتىل دامىتۋ ءپانى ەنگىزىلىپ، قاتار ءجۇرۋى كەرەك.

قازىرگى قولدانىستاعى "ساۋات اشۋ" بويىنشا ءارىپتى تانۋ مىنە، ناۋرىزدا ەندى اياقتالدى. بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس. اۆتورلار ساۋات اشۋ، جازۋ جانە ءتىل دامىتۋدى ءبىر جەرگە قوسىپ بىلىقتىرىپ وتىر. الىپپەنىڭ ماقساتى قارا تانىتۋ. قازاق ءتىلىنىڭ ابدەن جەتىلگەن دىبىستىق جۇيەسى بۇل ماقساتقا ءبىر-اق ايدا جەتكىزەتىنى بەلگىلى. ال وزگە تىلدەردە، ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندە حات تانۋعا ۋاقىت كوپ كەتەدى. ءار داۋىستى دىبىسى (التى دىبىس) ءتورت پوزيتسيادا ءتورت ءتۇرلى دىبىستالادى. ياعني التى دىبىستى جيىرما ءتورت ءتۇرلى وقۋ كەرەك ەكەنىن بالاعا ءبىلدىرىپ بولعانشا ەشكىنىڭ قۇيرىعى اسپانعا جەتەدى. بىزدە ا قاي جەردە، ءسوزدىڭ قاي بۋىنىندا كەزدەسسە دە ا كۇيىندە قالا بەرەدى. سوندىقتان وزگەدەن يمپورتتالعان جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ باسقا پاندەردى وقىتۋعا وڭ اسەرى بار شىعار، ونى دا ءالى ۋاقىت كورسەتەر. ال الىپپە جونىنەن بىزگە وزگە جۇرت ۇلگى ەمەس. سوندىقتان ەش ايتارى جوق، تەك كوشىرۋدى عانا بىلەتىندەردىڭ جولىن جابۋىمىز كەرەك. احاڭ سالعان سارا جولدى قايتا اينالىپ تابۋىمىز كەرەك.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz