التىنبەك كەنجەكوۆ اكتەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى. 1941 جىلعى 13 ماۋسىمدا شىمكەنت وبلىسى (قازىرگى تۇركىستان وبلىسى) وتىرار اۋدانى ءشاۋىلدىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىن بىتىرگەن. 1959 جىلدان باستاپ عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ ءارتىسى، جۇزدەن اسا رولدە ويناعان.

التىنبەك كەنجەكوۆتىڭ كينو سالاسىنىڭ دامۋىنا دا قوسقان ۇلەسى بار. كينوعا سىڭىرگەن نەگىزگى ەڭبەگى – دۋبلياج. ول كينوەكراندا جاساعان ون شاقتى رولدەرىمەن قاتار، شەتەلدىك فيلمدەردى دۋبلياجداۋدا (2000-عا جۋىق فيلم) كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. ءدۋبلياجدىڭ «كورولى».

«قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 2001 جىلعى 27 جەلتوقساندا كەنەتتەن قايتىس بولدى.   

جاقسىبەك قۇرمانبەكوۆ، قر مادەنيەت قايراتكەرى:

- العاشقى تانىسقان كەزىڭىز تۋرالى ايتا وتىرساڭىز...

- التىنبەك كەنجەكوۆتى مەن تەاترعا كەلمەي تۇرىپ تانىعام. اسقار توقپانوۆ، گالينا رۋتكوۆسكايا، رابيعا قانىباەۆا ۇشەۋى ءا، دەپ اشقان قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ تەاتر  فاكۋلتەتى بولعان، سول جەردە حاديشا بوكەەۆانىڭ بولىمىندە وقىدىق. مەن 1969 جىلى ءتۇستىم، سودان كەيىن 1-2-كۋرستاردان كەيىن تەاترلارعا كوپشىلىك ساحنا باراتىنبىز. قاتىسقانىمىز ءۇشىن 1 سوم بەرەتىن. حاديشا اپاي نە تيۋز-عا جىبەرەدى، نە  باسقا تەاترلارعا جىبەرەدى، قاي جەردە كوپشىلىك ساحنا بار سول جەرگە بارامىز. سوندا سىرتىنان كورەتىنبىز بارلىعىن. ول كىسىلەردى كورگەندە «قۇداي-اۋ، راسىمەن-اق تىرىدەي كورىپ تۇرمىز با؟»، دەپ تاڭىرقايتىنبىز. كوپشىلىك ساحناسىندا جۇرگەندە ماكىل اعا (قۇلانباەۆ), قاسىم اعا (جاكىباەۆ), التىنبەك، ءبايدىلدا قالتاەۆ ءبارى ءرول ويناپ جۇرەدى. ءبىز بولساق ءتىپتى، ساحنادا جۇرگەنىمىزدى ۇمىتىپ، ولاردىڭ ساحناداعى شەبەرلىگىنە اۋزىمىز اشىلىپ قالاتىنبىز.

اڭگىمە التىنبەك كەنجەكوۆ جونىندە عوي، ول كىسى كوپ شەشىلە بەرمەيتىن، وتە سوزگە ساراڭ. ءبىلىمى دەگەنىڭ ۇشان-تەڭىز، وقىماعان كىتابى جوق قوي دەيمىن. قاسىم اعا، التىنبەك كەنجەكوۆ، ماكىل اعام دا كىتاپتى كوپ وقيدى، سودان كەيىن، ءجانتورين، وسىلار كىتاپ وقۋ جاعىنان بارىنەن الدا بولاتىن. ونى وقۋ بار دا، سودان كەيىن ساناعا توقۋ، بار عوي، ءتۇيىپ قالۋ بار. مىسالى، جانتورينمەن جاقىن ارالاسا المادىم، سىرتتاي بىلەمىز عوي ەندى. ال، التەكەڭ كوڭىلى كەلگەن كەزدە عانا شەشىلىپ سويلەمەسە بىلگەنىن ورتاعا سالىپ، ءدىلمارسي  بەرمەيدى. قاسىم اعام بارىن اقتارىپ ايتىپ وتىرادى. سوناۋ ەجەلگى زاماننان باستاپ، كىم، قاشان، قاي جەردە سپەكتاكل قويعانىن، بۇكىل فرانتسۋز، نەمىستەرىڭ، ورىستارىڭ، قازاقتارىڭنىڭ ەشكىم بىلمەيتىن تاريحىن جاتقا بىلەتىن قاسىم جاكىباەۆ. كادىربەك دەمەسىنوۆ ەكەۋمىز ءبىر تەاترعا كەلدىك. كادىربەك دەمەسىنوۆتى اسكەرگە الىپ كەتتى، سوسىن قايتىپ كەلدى. مەنى «ناۋچنىي كوممۋنيزم» تاپسىرماعانىم ءۇشىن تەاترعا الماي قويدى. «قۇدايعا قارسى»، دەپ «ناۋچنىي كوممۋنيزمدى» وقۋدان باس تارتقانمىن. سودان ماعان ديپلوم بەرمەي قويدى. «سەن كوممۋنيستىك پارتياعا قارسىسىڭ، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسىسىڭ» دەپ ارقالىققا ايداپ جىبەردى. ارقالىققا بارىپ ەكى جىل قىزمەت جاساپ كەلدىم. التەكەڭ ءبايدىلدا قالتاەۆقا قاتتى ەلىكتەيتىن. ءبايدىلدا قالتاەۆ دەگەن كىسى تۋرالى ايتسام، «ول كىسى سويلەگەندە ءسوزدىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ سويلەيدى. ءسوز ساپتاۋىنان كەڭ دالانىڭ كەڭىستىگى، شۋلاپ جاتقان قازاقتىڭ بايتاق دالاسى، سارى قىمىزى، ءان-كۇيى سول كۇيىندە كوز الدىڭا ەلەستەيدى»، دەپ مەنىڭ شەشەم ايتىپ وتىراتىن.

التەكەڭ كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە تاپسىرىسپەن سپەكتاكل قويادى عوي، ول كەزدە «ديكو» دەگەندى وينادىم. سوندا ءبايدىلدا مەن التەكەڭنىڭ ءار سوزىنە ەل قول شاپالاقتايدى. ويتكەنى، ولار ءسوزدى جەتكىزە بىلەدى، سويلەپ تۇرعان ءسوزدى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى، نە دەگەن قۇدىرەت ول!؟

ءماريام جاقسىمبەتوۆا دەگەن اكتريسا بولعان. ءبىز بەس جىلدا ءبىر رەت «اكتەرلىك شەبەرلىكتەن» اتتەستاتسيادان وتەمىز عوي، ارى قاراي جارايدى ما، جارامايدى ما دەگەندەي. اكتەرلىك شەبەرلىگى توقىراپ قالعان جوق پا دەگەن سىناق. سوندا ءبايدىلدا اعامىزعا «اققۋدىڭ ايىرىلۋى» دەگەن قاعازعا جازىلعان ءماتىندى بەردى، ول كىسى ءبىر قاراپ شىقتى دا وقىدى دەيسىڭ... بەردى، انا كىسى وقىعاندا اققۋدىڭ كولدى اينالىپ ۇشقانى، قاناتىن سابالاۋى، كولدىڭ شۋىلى كوز الدىمىزعا كەلىپ، اۋزىمىز اشىلىپ قالدى. قامىستىڭ اراسىندا اققۋلاردىڭ سۇڭقىلداپ كەلە جاتقانى، سونىڭ ءبارىن ەلەستەتىپ سويلەيدى عوي، كوز الدىڭا. سول جەردە وتىرعان كوميسسيانىڭ ءوزى كوز جاسىنا يە بولا الماي قالدى. ءتىپتى، ساسقاندارىنان قول شاپالاقتاپ جىبەردى. بۇلاردىڭ ءبارى شەتتەرىنەن اسقان شەبەرلەر. مىنا بۇگىنگى ونەردە جۇرگەن جاستاردىڭ كوبى اشەيىن تەاتردا بوسقا جۇرگەندەر. ايتەۋىر كەلەدى، كەتەدى، ۇلكەن ونەر جاساپ جۇرگەنى جوق ىشىندە، ءماتىندى مىنا ءبىر «وسەكحاناعا» جازىپ الادى، (ۇيالى تەلەفوندى وسەكحانا دەيمىن ءوزىم).

بىزگە قاسىم اعا (جاكىباەۆ) ءار ءسوزدى داپتەرگە جازدىراتىن، قاي ءسوزدى قالاي وقۋ كەرەك، قاي جەردە قانداي ىركىلىس جاساۋ كەرەكتىگىن، ساحنانىڭ ءارتۇرلى قويعان «ءۇتىر-نۇكتەسى» ەمەس، سونى ۇزبەي ءبىر سارىنمەن جەتكىزىپ وتىرۋدى، ونىڭ اراسىنداعى كەيىپكەردىڭ كوزقاراسى، تىنىس الۋى بەرىلۋى كەرەك ەكەنىن ۇيرەتكەن. قاسىم اعا دا، التەكەڭ دە ءبىر ءرولدىڭ ءجۇز نۇسقاسىن جاسايدى عوي. ەڭ ىشىندەگى شەبەرى - ءبايدىلدا قالتاەۆ، ماكىل قۇلانباەۆ ەكەۋى. ەشكىم ەشكىمگە بىلاي وينا، بىلاي ىستە، دەپ ايتپايدى. بۇلاردىڭ ءبارى دۋبلياجدىڭ پاتشالارى. كوركەمدىك كەڭەسكە ەمتيحان تاپسىراسىڭ، ارتىق ءسوز بولماۋى كەرەك. «ستانيسلاۆسكيدى قايتا وقىماسام، شەبەرلىگىم جەتپەيدى»، دەپ جاتادى كەيبىر اكتەرلار.

-  التىنبەك اعانىڭ وتباسى تۋرالى ايتساڭىز...

- قاراعىم، ەندى مىناۋ ارتىستەر دەگەن وتباسىنا وتە ىڭعايسىز ادامدارمىز عوي، ول كىسىنىڭ ايەلى كىتاپحانادا ىستەيدى، وتە ءبىلىمدى، وتە تەرەڭ ادام. 4 قىزى 1 ۇلى بولدى عوي دەيمىن. قىزدارى تۇرمىس قۇرىپ كەتتى. بىلتىر عانا ايەلى قايتىس بولدى. مەن ءوزىم التىنبەك كەنجەكوۆ تۋرالى جازعام. ەگەر قاجەت بولىپ جاتسا، ءبىر جەردە ۇيدە جاتىر، بەرەيىن. وسىمەن ءتورتىنشى اكىمگە جازدىم، «كوشەنىڭ اتىن بەرسىن»، دەپ. «مىنە، شەشىلىپ جاتىر، بەرەيىن دەپ جاتىر، قولىمىزدا قاعازدار بار، كوشە تابىلماي جاتىر»، دەيدى. ايتەۋىر، ىستەرىنىڭ سوڭى سۇيىلىپ، جوق بولىپ كەتەدى. «ءاي، مەن كوشە تاۋىپ بەرەيىن»، دەدىم. بىرنەشە حاتتارى جاتىر اكىمنىڭ، ودان كەيىن ەكىنشى اكىمنىڭ «كوشە ىزدەپ جاتىرمىز»، دەگەن تاعى ءبىر حاتى جاتىر، ۇياتسىز ەكەن اتاڭا نالەتتەر! «شەشىپ جاتىرمىز، شەشىپ جاتىرمىز»، دەگەننەن باسقا قولدارىنان دىم كەلمەيدى.  

- مىنەزى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى اڭگىمەگە اۋىسساق...

- مىنەزى وتە-ە-ە سابىرلى، توقىما توقيتىن، ءوزى توقيدى، سودان كەيىن ساعات جوندەيتىن. ساعات جوندەگەن دەگەن قيىن نارسە عوي، شۇقىلاپ وتىرىپ. نە كەرەگى بار سىزگە، ايىنا تەاتردان ءجۇز جيىرما سوم اقى الاسىز، گونورار الاسىز دەيمىن عوي، سانانى، كوزدى «سوسرەدوتوچيت ەتەدى»، دەيدى. سوندا ويىنىڭ بارلىعىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، قادالىپ قاراپ وتىرادى عوي. ساحنادا ويلانىپ تۇرىپ قارايسىڭ عوي، سوعان كەرەك دۇنيە ەكەن. سودان كەيىن مەن سول تۋرالى ىزدەپ، وقىدىم، دزەرجينسكيدىڭ كوزى نەگە وتكىر؟ ەكى ساعات، ءۇش ساعات قادالىپ وتىرىپ ءبىر نۇكتەگە قاراپ وتىرادى ەكەن. اكتەرگە سول كەرەك. ول ادامنىڭ كوزىنەن نە ايتقىسى كەلەدى، ءبارى ايتىلىپ تۇرادى. ىشىندەگى جازىلىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى وقىلىپ تۇرادى دا كوزىنەن. كوپ قوي رولدەر. ول كىسىلەردە ءرولدى شىعارا المايمىن دەگەن ءسوز بولمايدى. قازىرگى جاستار اسىعىپ ۇيقىدان تۇرا سالا جەتىپ كەلەدى دە سوتكاسىنا قارايدى، جاتتاعان بولادى، سودان كەزەگى كەلگەندە ساحناعا اتىپ شىعادى. دايىندىقپەن كەلەدى عوي ادام. رولدەردى ءبىر قاعاز ەمەس، ەكى-ءۇش قاعازعا قايتا-قايتا كوشىرەدى. التىنبەك اعا ءشايىنىڭ ۇستىندە  كوزىمەن ءبىر قاراپ شىعادى، سودان كەزەگى كەلگەنشە تەاتردا ءبىر تاعى قاراپ شىعادى، «زا ستولنىي»  ۇستەلدىڭ ۇستىندە ءبىر قارايدى، سودان ءسوز ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەنشە جۇمىس جاسايدى. سەن باسقا ادامنىڭ وبرازىن ولسەڭ دە جاساي المايسىڭ. ونىڭ ىشىنە كىرۋ، ونىڭ جاندۇنيەسىنە كىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
60-70 پايىز جاقىنداۋى مۇمكىن. ونىڭ مىنەز-قۇلقىن ىزدەيسىڭ، وقيسىڭ، ءىس-قيمىلىن باقىلايسىڭ. نەگە ول ادام جامان بولدى، نەگە جاقسى بولدى؟ قانداي قوعامدا ءوستى؟ كىممەن قالاي سويلەستى ءبارىن زەرتتەيدى. ساحنادا ادام پارتنەردىڭ كوزىنە قاراۋى كەرەك. وتىرىك ايتىپ تۇر ما، شىن ايتىپ تۇر ما؟ ءبىرىنشى وي تۋادى، سودان كەيىن ونى قورىتاسىڭ، سوسىن ايتاسىڭ. ال سەن وي ءتۇيىپ ايتا المايسىڭ عوي بىردەن. سوندىقتان، ول كىسىلەردىڭ دايىندىعى جاي ەمەس. وتە ىجداعاتتى، ونەرگە دەگەن كوزقاراسى، ونەرگە دەگەن ولاردىڭ ماحابباتى سۇمدىق ەندى.

- باسىنان وتكەن قىزىقتى وقيعالارىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- ول كىسى بەسىنشى كلاستان باستاپ دۋبلياجعا قاتىسقان. مىنەكي، شەبەرلىك قايدا جاتىر؟ سودان كەيىن 11 جىل وقىعان. جوق، 9 جىل وقىدى عوي دەيمىن. فاريدا شاريپوۆا، ومارحان قالمىرزاەۆ، انۋاربەك مولدابەكوۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ، وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەكشەلەرى سول جاڭاعى بەسەۋى: ءبايدىلدا قالتاەۆ، ماكىل قۇلانباەۆ، مۇحتار باقتىگەرەەۆ، التىنبەك كەنجەكوۆ، اتاگەلدى سمايلوۆ جانە ءماريام جاقسىمبەتوۆا. بۇلار بەسەۋى بەس ءتۇرلى عوي، سولاردىڭ ءسوزدىڭ قاسيەتىن بىلەتىن، ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنەتىنىنە تاڭعالام. مەن ءالى دە ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي قالىپ جاتام. ەنتسيكلوپەديانى اشپايتىندار كوبەيىپ كەتتى قازىر.

نەگە «دوس-مۇقاساننىڭ» ايتاتىن اندەرى كوپ ۋاقىت ءومىر سۇرەدى؟ ويتكەنى، ونىڭ ماڭىزدىلىعى ۇلتتىق ناقىشتا. توي-دۋماندا جۇرگەندەر وزدەرىن ونەر ادامدارىمىز، ونەرلىمىز دەيدى، قايداعى!؟

التەكەڭە بەس جىل وتكەننەن كەيىن التەكەڭنىڭ اۋىلىنا مەن، كادىربەك دەمەسىنوۆ، نۇرقانات جاقىپباەۆ بارىپ اۋىلىنان شاردارادان كوشە بەردىك. شاردارادا ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى بار وتىراردا سودان التىنبەك كەنجەكوۆكە كوشە بەرىلدى. ايەلى قايتىس بولدى، قىزدارى ونەرگە بارعان جوق. ارتىنان ىزدەيتىن ادام جوق. مەن «الماتىدان التەكەڭە ءبىر كوشە بەرىڭدەر، دەپ اكىمدىككە حات جازىپ» شىرىلداپ-شىرىلداپ، شىرىلداپ، قاناتىم قايىرىلىپ قالا بەردىم.

- ۇلى شە؟

- ۇلى تالدىقورعان جاقتا ەلەكتريك بولىپ ءجۇر. ۇيلەنگەن.

- سوڭعى رەت قاشان كوردىڭىز؟

- بىردە ءبىزدىڭ ارتىستەر وردەن الدى. قاسىم جاكىباەۆ اعا قۇرمەت الدى، بۇل كىسى پاراسات الدى، رايا مۇحامەدياروۆا قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى دەگەندى الدى. ءبارى سونى تويلاتىپ جۇرگەن. مەن ول كەزدە «ەڭ ادەمى كەلىنشەكتەگى» جيەنبايدى ويناعان كەزىم. كەلسەم اح-اح!، دەپ، ديۆاندا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرىپ ەدىم، ا-ا!، دەپ ءتىرىلدى. سودان ۇيىنە تاكسيمەن اپاردىق، تاكسيدىڭ ىشىندە بۇرقىلداپ، جەتكەنشە بىرەۋلەرگە رەنجىپ باردى. ۇيىنە تۇنگى ساعات 12-دە اپارىپ تاستادىم. جەڭگەمىز اۋزىن شوشايتىپ قارسى الدى. ديۆانعا اپارىپ وتىرعىزدىق. سودان ديۆاندا شالقاسىنان وتىرعان. تەرلەپ، سۋ بوپ كەتكەن عوي. تاڭعا دەيىن سول جەردە جاتپاي وتىرا بەرىپتى. سودان ساعات 4-تە زۆوندادى ماعان. «وي، التەكە نە بولدى، ءجاي ما؟» دەدىم. «سەن ۇيگە جەتتى ما؟»، دەپ زۆونداپ وتىرمىن»، دەدى. «جەتتىم، التەكە، الاڭداماڭىز، ۇيدەمىن»، دەدىم. بار سويلەسكەنىمىز سول. ترۋبكانى قويدىق. سوندا ماعان «كەل»، دەپ ايتقىسى كەلدى ما ەكەن؟ دەپ قويامىن. «كەل»، دەسە جەتىپ كەلەر ەدىم عوي. ءبىر وكىنىشىم سول.

سودان ەرتەسى جۇمىسقا كەلسەم ءبىر قىزىمىز:

- «ويبوي-اعاۋ، التەكەڭنەن ايىرىلدىق!»، دەپ جىلاپ كەلە جاتىر.

- «نە بولدى؟»، دەپ ەم...

- «ايىرىلدىق»، دەدى.  «ساعات 6-عا دەيىن شىدايمىن، ەلدى مازالامايىن» دەپ، جۇرەگى قىسىلىپ وتىرا بەرگەن عوي، سودان اۋىرىپ ءجۇرىپ كەتكەن. جاڭا جىل بولاتىن ۋاقىتتا قايتىس بولدى.

- راحمەتباي اعا دا سول كەزدە قايتىس بولعان عوي.

- راحمەتباي دا سول جاڭا جىل كۇنى قايتىس بولعان. ول كىسى بالا سياقتى وتە سەنگىش بولعان. قىزدارعا كومپليمەنت ايتقاندا ولتىرەتىن. الداعانىڭا كونە سالادى. بىردە «راحمەتباي اعا، ءسىزدى انا جەردە ءبىر قىز كۇتىپ تۇر. «سىزبەن كەزدەسسەم»، دەپ كەلىپتى» دەدىم. «وي، الداماساڭشى، قوي»، دەدى. «ءسىزدى الداپ جىندىمىن با؟ كورسەڭىزشى قانداي قىز ەكەنىن؟ كۇتىپ قالدى عوي»، دەدىم. اقىرىن تۇرىپ بارىپ كەلدى، «جوق قوي، وي اكەڭ...»، دەپ قايتىپ كەلدى. ءسويتىپ ءبىر الداعانمىن. التەكەڭ دە ارتىق ءسوز سويلەمەيدى. سويلەيتىن جەردىڭ رەتىن بىلەدى. بىرەۋدىڭ اراشالاۋ، بىرەۋدى قورعاپ قالۋ كەزىندە ءتىلىپ-ءتىلىپ ايتىپ تاستايدى. ايتار ويىن قاداپ، ناقتى جەتكىزەدى. ويتكەنى، وقىعان ءبىلىمدى ادام عوي. باگاج كوپ قوي. قاسىم اعامدا دا باگاج كوپ، التىنبەكتە دە باگاج كوپ. مىسالى، ءۇشىن مەن دە كوپ وقيمىن بىراق مەن ۇمىتىپ قالام.

كادىربەك دەمەسىنوۆ، قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى:

- العاشقى تانىسقان كەزىڭىز تۋرالى ايتا وتىرساڭىز...

- التىنبەك اعامىز تۋرالى اڭگىمە ۇزاققا كەتەدى. بىراق مەن ەسىمدەگىنى ايتايىن. اعامىزدى مەن العاش رەت كونسەرۆاتورياعا وقۋعا تۇسكەن كەزدە اكتەر بولىمىندە وقىپ جۇرگەندە كوردىم، سول تەاتر مەن كونسەرۆاتوريا كورشى بولدى. ەڭ ءبىرىنشى رەت مەن سول كىسى ويناعان «ۇزاق جول» دەگەن سپەكتاكلدە كوردىم. رەجيسسەرى – قاپان ساتىبالدىۇلى. سونداعى باستى كەيىپكەر - ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءپروتوتيپىن وينايدى ەكەن. جۇقالاۋ، قاعىلەزدەۋ كەلگەن جىگىت ەكەن. ەندى بىزدەن ۇلكەن عوي ول كىسىنىڭ جاسى. ەڭ العاش كورگەنىم سول. 4 جىل ول كەزدە ءتارتىپ بويىنشا مىناۋ تەاترلاردا جاڭا سپەكتاكلدى تاپسىرۋ دەيتىن  بولادى. سول  كەزدە ءبىزدى ساباقتان بوساتاتىن. م.اۋەزوۆ تەاترىن دا، ءبىزدىڭ تەاتردى دا. سول كەزدە ءبىزدىڭ تەاتر مىنا ابىلاي حان مەن قابانباي باتىردىڭ قيىلىسىندا ەدى. تاياق تاستام جەر عوي. كونسەرۆاتوريادان شىعىپ، سولاردىڭ بارلىعىن كورىپ وتىراتىنمىن. ءبىر بايقاعانىم، ول كىسى رەپەرتۋارلاردان قالمايدى ەكەن.  ونىڭ  ۇستىنە كوبىنەسە ەپيزود ەمەس، باستى رولدەردە وينادى. 1973 جىلى وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن ءوزىمىزدىڭ تەاترعا قىزمەتكە الىندىم. «تيۋز» دەپ اتالاتىن. جاڭادان جۇمىسقا ورنالاسقان ادامدى بىلەسىڭ عوي، اركىمگە ۇركە قارايدى. ۇجىمعا بىردەن ءسىڭىپ كەتە المايسىڭ. بىردەن ءرول بەرە قويمايدى. كوبىنەسە كوپشىلىك ساحناسىنا قاتىسامىز. بىراق، سولاي بولا تۇرا، سىرتىنان قاراپ جۇرەمىز. سونداعى ءبىر بايقاعانىم، تەاتردىڭ رەپەرتۋارلارىن الىپ جۇرەتىن الدىڭعى قاتارلى ادامدار وسى التىنبەك كەنجەكوۆتەر ەدى. كوپتەگەن باستى رولدەردە وينايدى. اقىرىن بىرتە-بىرتە تانىستىق باستالدى.  بىر كۋرستا وقىعان ءاليا ارىسباەۆا دەگەن قىز بولدى. كەيىن مارقۇم بولىپ كەتتى. قىزىلوردا تەاترىنىڭ اكتريساسى ەدى. سونىڭ كۇيەۋىمەن التەكەڭدەر بىرگە وقىعان ەكەن. جالپى، التەكەڭ ەندى بىلاي اشىلىپ سويلەسە بەرمەيتىن كىسى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، ەندى بۇل كىسى ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا ىشتە قالعان بالا ەكەن. سودان اكەسى سوعىستان ورالماعان، ءومىر-باقي سول اكەسىن اڭساۋمەن وتكەن ادام. ايتىپ، كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ وتىراتىن. جاستاۋ كەزدە ونى اسا سەزىنبەدىك قوي. ەندى ويلاپ قاراساڭ، ادامعا ۇلكەن ساعىنىش بولادى عوي ول، اكەسىن كورمەي، سوعىستا قالىپ قالعان ادامعا. سودان كەيىن ونى، ءوزىنىڭ ۇلكەن باۋىرلاس، ەمشەكتەس اعالارى وسى بالانى ءبىرىنشى سىنىپقا الماتىعا اكەلگەن ەكەن. مەكتەپ ينتەرناتقا ورنالاستىرعان. سودان كەيىن بۇل كىسى مۋزىكالىق قابىلەتى جاقسى بولعاندىقتان مۋزىكا مەكتەبىنىڭ دومبىرا كلاسىندا وقىعان ادام. بىراق ونجىلدىقتى بىتىرگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ تاڭداۋى بويىنشا وسى اكتەرلىك جاعىنا اۋىسقان. اكتەرلىك ءبىلىم العان. سپەكتاكلدەردە دە كەيبىر تۇستاردى وسى كىسى ەمىن-ەركىن مەڭگەرەتىن. ويتكەنى، دومبىرا، نوتا بىلەدى. سولاي بولا تۇرا، اكتەرلىك جاعىنا كوبىرەك نازار اۋدارسا كەرەك. ال ەندى بۇل كىسى عاجاپ اكتەر. ءبىزدىڭ تەاتردىڭ اقساقالى مارقۇم، اسا كوپ ەشكىمگە سىر بىلدىرە قويمايتىن، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قاسىم جاكىباەۆتىڭ ايتقانى بار ەدى. «ءبىزدىڭ التوشكا وندىققا ۇراتىن اكتەر» دەپ. ءوزى دالمە-ءدال تابادى. ويتكەنى، قالادا وقىعاننان كەيىن كوپ وقيدى. ول جاعىنان ەشكىم تالاسا المايدى. بىراق، وقىعانىن ول كىسى، مەن وسىنداي وقىپ ەدىم، وسىنداي دەپ كوپ اشىلىپ ايتا بەرمەيدى.

- مىنەزى...

- جالپى، مىنەزىندە تۇيىقتىق بار. اشىلىپ-شاشىلمايدى، اقىرىن جىميىپ كۇلىپ قويادى دا جۇرە بەرەدى. ودان كەيىن ەندى ءبىز دە تاجىريبە جيناعاننان كەيىن رولگە ىلىكتىك. ودان كەيىن مىناۋ گاسترولدىك ساپاردا پارتنەر بولدىق، تالاي رەت. قازاقستاننىڭ بۇكىل بۇرىش-بۇرىشىن ارالادىق قوي. سوندا بايقاعانىم، «ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، بىرگە ساپارعا شىق»، دەيدى عوي. سول سياقتى بۇل كىسى وتە ءتوزىمدى، وتە قاراپايىم، وتە جاعدايدى سەزگىش قاسيەتى بار ادام. كوپ ءسوزى جوق. جۇمىسىن ىستەيدى. بولدى. باسى ارتىق توبەلەسكە نەمەسە ينتريگاعا وندايعا كىرىسپەيدى. وندايدان الىستاۋ ادام ەدى، اقىرىن كۇلىپ قويادى دا وتىرا بەرەدى.

ەندى بۇل كىسىنىڭ تالانتى تۋرالى، اكتەرلىگى تۋرالى ايتقىم كەلىپ وتىر. جالپى، مەن وسى كەيىنگى كەزدە قازاقستاننىڭ ءبىرشاما تەاترلارىن ارالادىم ەندى. م.اۋەزوۆ تەاترى بار، ءبىزدىڭ تەاتر بار، بىراق بۇل كىسى ىسپەتتەس، بۇل كىسىنىڭ ستيلىندەگى اكتەردى مەن ءالى كەزدەستىرگەن جوقپىن. بىراق بۇل كىسى سان-سالالى. امبەباپ بولاتىن. بۇل كىسى بۇگىن تراگەديا وينايدى، ەرتەڭ تراگيكومەديا وينايدى، ودان ارعى كۇنى دراما وينايدى، كەرەك دەسەڭىز ميۋزيكل. بۇل كىسى كۇي تالعامايتىن. ول كەزدە دە بار، قازىر دە بار عوي، وي مەنىڭ قىرىم جوق. تارتپايدى دەگەن سياقتى ۋلتيماتيۋم قويادى. ول كىسىدە ونداي اڭگىمە دەگەن بولمايتىن. ونىڭ ەرەكشەلىگى سوندا. سودان كەيىن ەندى اللا تاعالا ءوزى بەرگەن تالانت قوڭىر ادەمى ءۇنى بار. ەستىسەڭدەر مىناۋ «قازاقفيلمدە» «دۋبلياج» دەگەن ۇلكەن ءبولىم بولعان. سوندا قازىر ومىردە جوق قوي، مارقۇم فاريدا اپامىز ءشارىپوۆا، انە كۇنى عانا ومىردەن وتكەن زامزاگۇل ءشارىپوۆا، مۇقتار باقتىگەرەەۆ، اتاگەلدى سمايلوۆ، ماكىل قۇلانباەۆ سياقتى ءىرى-ءىرى تۇلعالارمەن ءبىر قاتاردا تۇراتىن. ويتكەنى، ءوزى وتە ەڭبەكقور ادام بولاتىن. ەڭبەگىنە دە، ءوزىنىڭ تالانتىنا دا سەنەتىن بولۋى كەرەك. سودان كەيىن ەلدىڭ كوبى داۋىسىن ىزدەيدى. ساعىنىشپەن. نەگە؟ ول قۇرى ءجاي داۋىس ەمەس قوي. اللا تاعالا ىشكى جان-دۇنيەسىمەن قۇيا سالعانداي. وسىنى ءبىزدىڭ كوپتەگەن جازعىشتار دۇرىس جازا المايدى. ول بوستان-بوسقا داۋىستان بولمايدى. قۇرى ساحناعا شىعىپ، ويناي سالۋ دەگەن بولمايدى. ونى ءبىر تياناقتى، ويدىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ، جۇرەككە ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇل ساناۋلى اكتەرلار. ودان كەيىن ەندى ول كىسى دە بالا بولدى، جاس بولدى عوي. قازىر مەن وي ەلەگىنەن وتكىزسەم، سول كەزدەگى قاسىم جاكىباەۆ، نۇرمۇقان ءجانتورين سياقتى ماڭدايعا باسار مىقتى-مىقتى اكتەرلارعا ەلىكتەپ ۇلگى العان سياقتى. ويتكەنى، ستيل جاعىنان كەلسەڭ، سول كىسىلەرگە جاقىن بولادى. ءبايدىلدا قالتاەۆ دەگەن اكتەر بولعان. ونى التەكەڭ ءومىر-باقي توبەسىنە كوتەرىپ كەتكەن. ول كىسى بىزگە ۇستاز سياقتى. ءبايدىلدا قالتاەۆتىڭ ۇنىندەي قازاقستاندا ءۇن جوق. ول عاجاپ. ەندى مىنا «قازاق راديوسىندا» شامالى ءبىر دۇنيەلەر بار. بۇرىنعى جازبالار. بىراق قازىر بىلمەيمىن. ونى تابا قويار ما ەكەن، مىنا بالالار؟.

- التىنبەك اعانىڭ داۋىسىن قايدان تابۋعا بولادى؟

- ول قازاق راديوسىندا بار، ىزدەسە تابادى. كوپتەگەن دۋبلياجدا. ال ەندى جاڭا «داۋىس، ۇننەن» دەپ وتىرمىز عوي. مىسالى ءۇشىن، رەسەيدىڭ «سلۋجەبنىي رومان» دەگەن كينوسى بار عوي، اندرەي مياگكوۆ وينايتىن. اليسا فرەندلەۆا ەكەۋى. سوندا التەكەڭ دۋبلياج جاساعاندا ءبىزدىڭ قازاقي ولشەممەن قاراساڭ، اناۋ رولدە ويناپ جۇرگەن اندرەي مياگكوۆتان الدەقايدا جوعارى ءتۇر. نەگە؟ كەيىپكەردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن ەرەكشە سەزىنۋدە جاتىر. سوندا اناۋ كينودا قازاقشاسىن كورىپ وتىرساڭ، ۇمىتىپ قالاسىڭ عوي، رەسەيدىڭ كينوسى ەكەنىن. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتول كينوسى، ءتول تۋىندىسى سەكىلدى كورەسىڭ. بۇل نەگە؟ بۇل قۇدىرەت – اكتەردىڭ شەبەرلىگىندە. عاجاپ!

سودان كەيىن ەندى، سەندەر بىلە بەرمەيسىڭدەر. التەكەڭ، كوپتەگەن رولگە جانر تاڭداماي كىرىپ كەتە بەرەتىن. سودان كەيىن كەز كەلگەن اكتەردىڭ قيالى ۇلى كلاسسيكا بولۋى كەرەك.

شەكسپيردىڭ «گاملەتى» قويىلدى بىزدە، 1977-1978 جىلدارى. سول كەزدەگى التەكەڭ مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. ول كىسى ءوزىنىڭ ماماندىعىنا دەگەن، ءوزىنىڭ ونەرگە دەگەن ادالدىعىن، ءبىر، ودان كەيىن ونەرگە دەگەن قۇرمەتى، ۇشىنشىدەن ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى. وسىنىڭ ءبارىن سەزىنگەن اكتەر. مەن سول كەزدە ەندى جاس بولسام دا، ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، كوزىممەن كوردىم. قازىرگىدەي اسابا، كونتسەرت دەگەندەر جوق قوي. ارتىستەر نەمەن كۇن كورەدى؟ «قازاق تەلەۆيدەنيەسى» جالعىز-اق قازاقستاندا عانا بار. سوسىن «قازاقتىڭ راديوسى»، شىعارماشىلىق جاعىنان كوپ كومەك بەرگەن. سودان كەيىن ۇشىنشىدەن – دۋبلياج. قازاق تىلىندە. وسىلاي شاقىرىپ تۇراتىن. ءتىپتى، وسى شاقىرۋلاردىڭ ءوزى كەيىنگە قالدى. كوردىڭ با؟ ونىڭ دا بالا-شاعاسى كوپ بولاتىن. بالا-شاعا اسىراۋ وڭاي ما، ول كەزدە دە قيىندىق بولدى كوپ. ەندى نان جەپ، سۋ ءىشۋ كەرەك قوي، دورەكىلەۋ ايتقاندا. بىراق، سونىڭ بارلىعىن اقىلمەن شەشتىرە ءبىلدى، اقىلمەن كوندىرە ءبىلدى. مىنە، ونەردىڭ قۇدىرەتى. ونەردىڭ تالابى. ۋاقىتشا بولسا دا «گاملەتكە» بارىن سالدى. دايىندىعى قانداي، باسقا ترۋپپالارمەن، باسقا قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق. رەپەتيتسيا بىتكەن كەزدە پلاششىن نە پالتوسىن كيىپ الادى دا زىپ ەتە تۇسەدى. اندا-مۇندا توقتامايدى، ۇيىنە كەتەدى. ەندى سول دايىندىقتىڭ كوبى ۇيدە بولاتىن بولۋى كەرەك.

وسى ەڭبەك كەيىن ەندى ول كەيىنگى كەزدە جارق ەتە ءتۇستى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى بار عوي، اقىنى بار، جازۋشىسى، سىنشىسى تۇگەل قاپتاپ كەتتى. تەاتردا ينە شانشار ورىن جوق. سول كەزدە مارقۇم، ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ ايتقان ءسوزى بار ەدى، «بۇل بۇرىن - التىنبەك ەدى، قازىر - التىن بالا بولدى عوي»، دەپ. اناۋ رولىنە سونشا ريزا بولعاندىعى سونشا وسى «گاملەتتە» بىتكەن كەزدە مەن ۇزاق ءجۇردىم. 3-4 ساعاتقا كەتىپ قالام. ءبىر كەزدە قاراسام قۇر سۇلدەرى عانا قالادى عوي. ورنىنان تۇرۋعا شاماسى كەلمەي، تالاي گريمم جاسايتىن جەردە، ەدەندە جاتقانىن كوردىم ءوزىم. «كىشكەنە دەمالىپ الايىنشى»، دەپ، بەس-ون مينۋت جاتىپ الادى. فيزيكالىق جاعىنان، ونىڭ ۇستىنە بۇكىل جان-دۇنيەنى بەرىپ ويناۋ وڭاي ما، ابدەن شارشايدى. جاتىپ-جاتىپ ەسىن جيىپ، ودان كەيىن بارىپ گريممىن سۇرتەدى. سودان كەيىن كيىمىن كيىپ ۇيىنە كەتىپ وتىرادى.

مىسالى، ءبىر سپەكتاكل بولاردىڭ الدىندا، ول ەش نارسەگە قاتىسپايدى. تاماق ىشەدى، ۇيىقتايدى، تەكستى قايتالايدى، كوپ ەشكىممەن سويلەسىپ، قارىم-قاتىناس جاسامايدى. وسىلاي. وسىنداي جاۋاپكەرشىلىك بار ەدى. قازىر دە بىرەن-سارانىندا بار، بىراق سۇيىلىپ بارادى. ويتكەنى، قازىر جاعداي باسقا، ۋاقىت باسقاشا. اسىعىس. «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەندەي» سەزىنەدى، قازىرگى ادامدار وزدەرىن. ۋاقىتتارى جوق، ۇيقى قانبايدى. تالاي ايتىپ جاتىرمىز، ونى قايتالاپ الايىن دەگەنمەن ەشتەڭە شىقپايدى عوي. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، ءبارى كەيدە ءۇستىرتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى، كەيدە ماعان. ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ مايەگىن ەمگەن قالتاەۆ سياقتى، قارا ءسوزدى قامىرشا يلەگەن نۇرمۇقان ءجانتورين سياقتى ۇستازدارىنان كورگەن التەكەڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوزىنىڭ جولىن تاپتى. ءوزىنىڭ ءستيلى بار. بۇل ونەرگە وتە قاجەت. ونەر حالتۋرانى سۇيمەيدى. التەكەڭ وسى جاعىنان ساۋاتتى، وتە اقىلدى كىسى ەدى. كەز كەلگەن ءرولدى باس-اياعىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىنداپ شىعاتىن. كەيىننەن 90-جىلدارى الاساپىران باستالىپ كەتتى. ءبارى جابىلىپ قالدى. سوندا قاباعى ءتۇسىپ كەتەتىن. بىراق ايتپايدى ىشكى سىرىن. مەن ەندى ءتۇسىندىم ول كىسىنى. ءبىرىنشى سكريپكا بولىپ تۇرعان ادام عوي. ءبىر جاعىنان دۋبلياج جاعىندا. قازاقتىڭ راديوسى دا اقشاعا بايلانىستى سيرەك شاقىراتىن بولدى. تەلەۆيدەنيەنى مۇلدە توقتاپ قالدى دەۋگە بولادى سول كەزدە. بۇل قىم-قۋىت اقشا جەتىسپەي، ءبىرى اشىلىپ، ءبىرى جابىلىپ، قىرعىن بولىپ جاتقان كەز. كوممەرتسيا دەگەن بالەنى ونەردە قايدان تۇسىنە قويسىن. وتە قيىن جاعداي بولدى. بىراق، ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبىزدىڭ التەكەڭ ادامدىق قاسيەتتەرى، توزىمدىلىك، كەلەشەكتەن ءۇمىت ۇزبەۋ سونىمەن ءومىر ءسۇردى. بىراق اتتەڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. 60-اق جاسىندا كەتىپ قالدى عوي. الپىسىن ەندى تويلايىن دەپ جۇرگەن كەزى. سول ءۇزىلىپ كەتتى. ول بىزگە بايلانىستى ەمەس، اللانىڭ بەرگەن ۋاقىتى شەكتەۋلى شىعار. اللانىڭ ماڭدايعا جازعانى. بىراق، دەي تۇرعانمەن، پەندە رەتىندە قيمايسىڭ. بۇل كىسىنىڭ ونەرى ەرەكشە بولاتىن. ءبىر عاسىردا ءبىر اق تۋاتىن ادام. قايتالانباس تۇلعا. ءبىر عاسىردا ءبىر-اق تۋادى. بىراق سونىمەن قاتار، وسى كاسىبي تەاتردا وسى قاسيەتتى جاستارعا ايتساڭ كەيبىرەۋلەرى ۇناتپايدى. ءوزىم جەتپىستى القىمداپ قالعاننان كەيىن شىندىعىن ايتايىن، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە كەلىپ، بىرەۋگە جەككورىنىشتى بولعىم كەلمەيدى. بىراق، تىڭدايتىندارعا ايتىپ قالام. ونەرگە دە جالپى، وسى التەكەڭدەرگە ۇستاز بولعان اسقار توقپانوۆ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ءبىر-اق ايتاتىن. سول سياقتى تۇلعالار دا جوق. قازىر ەندى كەيدە تەاتردا باس قوسىپ، اڭگىمە بولعاندا ەسكە الىپ وتىرامىز. سوندا ايتامىز، «ءاي، وسى التەكەڭ سياقتى ءستيلى بولەك، امبەباپ (ۋنيۆەرسال) اكتەرلار جوق-اۋ». بار بولعاننىڭ وزىندە وتە سيرەك. درامانى جاقسى مەڭگەرىپ وتىرساق، ەكىنشى جاعىنان سونىڭ بارىنە يكەم بولۋ كەرەك. مىناۋ، «يكەمدى» دەگەن، كوڭىلىڭە كەلمەسىن، قازىرگى جۋرناليستتەر ءۇستىرتىن جازادى. ودان دا جازباي-اق قويسا، ونىڭ تەاترعا تۇك پايداسى جوق. ماعان تالاي جۋرناليست وكپەلەدى. ويتكەنى، مامانى بار عوي. ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىن ءبىتىرىپ جاتقان سىنشىلار بار ەمەس پە، ونەر سىنشىلارى سولار جازۋى كەرەك، رەتسەنزيانى. جۋرناليست كەلەدى، ديرەكتور نەمەسە باس ديرەكتور، رەجيسسەرگە جولىعادى دا، قاراساڭ گازەتكە شىققان ماقالاسىنىڭ مازمۇنى عانا شىعادى. اينالايىن-اۋ، اقشاسىنا بيلەت الىپ كىرگەن كورەرمەن ءوزى-اق سول سيۋجەتتى كورمەي ما؟! وعان ءالىڭ جەتپەسە، تەرەڭىنە بارا الماسا، وندا جازباي-اق قوي. سونى ايتتىڭ دەپ ماعان قارىنداستارىم، باۋىرلارىم قىلتيا سالادى. جارايدى، وندا ايتپاي-اق قويايىن دەدىم. بۇل قۇدىرەت، تەرەڭ ءتۇسىنۋ. وسى كۇنگە دەيىن مىناۋ كورشىلەس وتىرعان رەسەي تەاترلارىن تاراتپاي وتىر. بۇل مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى، بىرىنشىدەن، ەكىنشىدەن، ول حالىققا كەرەك، ۇشىنشىدەن، ولاردىڭ تەاتر قوعامى بار عوي كالياگين باسقاراتىن، سولار وڭشەڭ مىقتىلار. جىبەرمەي ۇستاپ وتىر. كوردىڭ با؟ ال بىزدىكى ءالى كۇنگە دەيىن ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ جاتىرمىز عوي. اڭگىمە التەكەڭنەن شىعىپ جاتىر عوي.

- وتباسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...

- ءوزى كوپ بالالى بولدى. جەڭگەمىز دابىل قاققان، وسى ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى، ول كىسى دە قايتىس بولىپ كەتتى. سوڭىن كۇتىپ، بالالارىن ايتەۋىر التەكەڭ كەتكەننەن كەيىن شاشىراتپاي ۇستاۋعا تىرىستى. التەكەڭ نەمەرەلەرىن كورىپ كەتتى. توپ قىزدىڭ ىشىندە جالعىز ۇلىم بار دەپ كۇلەتىن. سول ۇلدان نەمەرە كوردى، قىزداردان جيەن كوردى. ول كىسىنىڭ بىرگە تۋعاندارىنىڭ ءبارى بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، قازىرگى تۇركىستان وبلىسى، ءشاۋىلدىر اۋىلىندا ۇلكەن اعاسى تۇردى. باۋىرمال، اقجارقىن، كەڭپەيىل ادام ەدى. سودان كەيىنگى ءبىر اعاسى سارىاعاشتا تۇردى. سودان كەيىن تاعى ءبىر اعاسى مانكەنت دەگەن جەردە تۇردى. سودان گاسترولدەرگە بارعاندا، تۋىستىڭ اتى تۋىس قوي. اعاسىنا ارقا سۇيەيدى عوي. ءبىزدى الىپ باراتىن. وڭتۇستىكتى بىلەسىڭ، وتە قوناقجاي ەل عوي ەندى. سودان استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ، داستارقانىن جايىپ، قارسى الادى. سودان ءبىر جىلدار سوناۋ شاۋىلدىرگە باردىق. كۇن ىستىق. شارشاپ كەلەمىز. ىستىق قوي ول جاق. سودان ۇلكەن اس كەلگەنشە دەپ ءبىر ءشاي ءىشىپ الامىز. كورشى-قولاڭ ءبىز كەلدى دەپ جينالادى. سول جەردە يمپروۆيزاتسيا كەتەدى، نەشە ءتۇرلى. كورشىلەر دە، ءوزىمىز دە ءماز بولامىز الگى جەردە. بالالاردى دا ويناتامىز، كورشىلەرى دە وينايدى. سونداي ءبىر قىزىقتى ەدى، ءبىر اپتاداي ساۋىق-سايران سالىپ ەدىك.

ال ەندى ادام بولعاننان كەيىن، ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءبىر كەمشىلىگى بولادى. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءبىر مىنەزى بولادى. التەكەڭنىڭ قىزىق ءبىر مىنەزى بار ەدى. بۇل كىسى اكتەرلىكپەن قاتار، كەيىنگى كەزدە رەجيسسەرلىكتى دا قاتار الىپ ءجۇردى. سپەكتاكل بەرەدى، سول جەردە ءرولدى بولەدى عوي، ءرولدى بەرىپ، شىققاننان كەيىن وزگەرىپ قالادى. سەكۋندتىڭ ىشىندە. سودان كەيىن تاڭقالامىز. باسىندا تۇسىنبەي جۇردىك. اعامىزدىڭ مۇنىسى نەسى؟، دەپ. ءوزى بايقاماي ما، ءوزىنىڭ سونداي ءبىر قالىپتاسقان مىنەزى بار. قىزىق ءوزى. ءرولدى ءبولىپ العاننان كەيىن تىكەدەن تىك، ەشكىمگە قاراماي، شالقايىپ ءجۇرىپ الادى.

- وي، اعا، اسسالاۋماعالەيكۋم! دەسەڭ قولىڭدى دا المايدى. ءبىر اپتاداي ۋاقىت وتەدى عوي. سوسىن ساباسىنا تۇسەدى عوي، سوسىن ءبارىمىز جينالا قالعاندا، ۇزىلىستە، «اي جىگىتتەر، وتكەن اپتادا ءبىر قىزىق وقيعا بولدى. بىلەسىڭدەر ما؟»، دەيمىن. ءبارى ارعى جاعىندا «ايتشى، ايتشى»، دەپ، التەكەڭنىڭ ءوزى «ايتشى، نە بولىپ ەدى»، دەيدى. اپەندى عوي. سودان كەيىن اتىن ايتپايمىن. «وسىنداي ءبىر كىسى، جاڭادان سپەكتاكل الىپ، ءرولدى بەرگەننەن كەيىن، بىلەسىڭدەر مە؟ سالەمىمىزدى الماي كەتكەن»، دەسەم، «قاپ، ول كىم ەكەن؟»، دەيدى ءوزى. سودان كەيىن ءجۇرىسىن سالىپ كورسەتەمىن عوي. «و-ووو!»، دەپ بالالارعا قوسىلىپ، ءوزى كۇلەدى تىرقىلداپ. مىنەزىن ايتايىن دەگەنىم عوي. كوزىنەن جاس اققانشا كۇلەدى. بالالار مەنى قوستايدى. التەكەڭ عوي، مىناۋىڭىز تۋرا دەپ. سول جەردە ونىڭ اقكوڭىلدىگى عوي، باسقا بىرەۋ بولسا، «ە، سەن نە وتتاپ تۇرسىڭ؟! كىمدى مازاقتاپ تۇرسىڭ؟»، دەپ جاقتان بىراق سالىپ جىبەرۋى مۇمكىن عوي نەمەسە بوقتاپ جىبەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ءوزىڭ پايىمىندا، ادامگەرشىلىك دەگەن تەرەڭ تۇسىنىك بار. ونىڭ ۇستىنە ول ونەر ادامى بولعاننان كەيىن ىشكى مادەنيەتى وتە جوعارى. بەتىمنەن قاقپايتىن، كۇلەدى قارقىلداپ، كوزىنەن جاس كەتەدى. سودان ءبارى سۇرايدى، «التەكە دۇرىس پا، سولاي بولدى ما؟»، دەپ، بىزگە قوسىلىپ ىشەگى قاتىپ كۇلەدى. سول ءۇشىن دە ىنىلەرىنە سىيلى بولدى عوي. سودان كەيىن دە قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق.

ءبىر جىلدارى سوناۋ قاراقالپاق ەلىنە باردىق. كۇن ىستىق. +50 گرادۋس. قايناپ تۇر، ابدەن ءابىرجىپ، فيزيكالىق جاعىنان جاعدايىمىز كەتىپ قالدى. سودان ەندى، ستاتسيونار دەيدى. نۇكىستىڭ وزىندە ستاتسيونارعا بەتتەپ، سونىمەن ەكى بريگاداعا تەاتردى بولەدى دە، تەاتردىڭ ادەتى. جىبەردى. بىرەۋى وسى قاراقالپاق ارقىلى، ارال، قازالىعا كەتتى دە، بىزدىكى كەرىسىنشە، وزبەكستان اۋماعىنا كىردىك. ەندى بۇرىنعى قازاقتىڭ جەرى عوي. كەريمەك دەگەن اۋدان بار. سوناۋ شەتتە. قۋ دالا. ەگىن جوق. مال باعىلادى. سوۆحوز عوي، ءبارى قازاق. سولاردى ارالاپ، سپەكتاكل قويامىز. سودان كەش باتتى. مەنى قويشى، ەلدىڭ ءبارى ازىپ-توزىپ شارشاعان. كۇندە ەندى ءبىر اۆتوبۋستاسىڭ، كۇندە كۇن ىستىقتا سپەكتاكل وينايسىڭ. ول كەزدە كلۋب تا جوق، ىستىق جاق قوي. دالاعا قۇرعان جازعى كلۋب بولادى، سونىڭ ىشىندە. سودان ەندى بىتكەن كۇنى، ايتتىق ءبىر كۇنگى ۇيقىنى قيدىق، ودان دا ءبىز تۇندە جۇرەيىك، دەپ شوپىردان سۇراپ، ايتتىق ماشينەنى رەمونتتاپ قوي دەدىك، جوندەپ. سويتەيىك تە ساعات ۇشتە جولعا شىعايىق دەدىك. سامارقاندى بار، تاشكەنتكە دە سوقتىق. تاشكەنتتەن وتكەننەن كەيىن شامالى جەر عوي، سارىاعاشتىڭ اۋماعى باستالادى. قازاقستان. ەندى ۇيدەگى بالا-شاعامىزدى ساعىنعانبىز. ەكى اي ءجۇرۋ دەگەن وڭاي ما؟ سودان تاشكەنتكە كەلىپ كىردىك. تاشكەنتتىڭ سىرتىندا ءبىر ءشايحانا بار بولاتىن، سول جەرگە وتىرىپ، ءشاي ءىشىپ، كەش باتىپ بارا جاتىر.

-«اسىقپاڭدار جىگىتتەر، ەت مەنىڭ قولىمدا، زۆونداپ قويدىم، بولدى، ۇلكەن اعايىمنىڭ ءۇيى كۇتىپ وتىر»، دەدى. كىم جەك كورەدى وندايدى؟ ءبىر اعاسى. سارىاعاشتا تۇراتىن. سول ۇيگە قوناق بولامىز، تۇنگىسىن، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، شىمكەنت قايداسىڭ؟، دەپ تارتىپ تۇرامىز. بيلەت الۋ كەرەك قوي، پويىزعا، اپەرسە سامولەتكە. سامولەتكە ەندى ادمينيستراتور كونبەيدى عوي.

سودان قىزىق بولدى. ايتايىن دەگەنىم. تاشكەنتتەن شىقتىق، كەش باتىپ كەتتى، قاراڭعى تۇسە باستادى. سودان ايتەۋىر كەش باتقاندا سارىاعاشقا كىردىك. سودان كەلە جاتىرمىز. «توقتا»، دەدى. توقتاپ، سودان ءوزى ءتۇسىپ، بىرەۋلەردەن سۇرادى. جەرگىلىكتى. سودان كەيىن ولار كورسەتىپ جىبەردى. اۆتوبۋس وڭعا بۇرىلدى. كەتتىك. كەلە جاتىرمىز ەندى. كوشەلەرى وسىنداي عانا. استىمىزدا «كۋبان» دەگەن اۆتوبۋس. سودان كەلە جاتىپ، «توقتا»، دەيدى. ماشينانىڭ الدىنا تۇسەدى دە، شالقايىپ، وزىنشە بولىپ، شالقايىپ كەتىپ بارادى، جۇرىڭدەر دەپ قويادى. قولى بىلاي. كەتىپ بارا جاتامىز. بارامىز، ءبىر داربازاعا تىرەلەمىز. داربازانى قاعامىز، بارساق ول ءۇي ەمەس. اناۋ ماشينا كەيىن بۇرىلا المايدى. جول تار ويتكەنى. قينالىپ، ەندى جۇيكە جۇقارىپ، ءسويتىپ كەلە جاتقان ادامدار ەندى كۇلكى كەرەك.

- نە بولدى، التەكە؟ - دەپ قويام.

- ءاي، ول ءۇي ەمەس ەكەن، دەپ قولىن ءبىر سىلتەيدى. سودان تاعى ءبىر ۇيگە بارامىز. تاعى دا ءسويتىپ شىعادى. ءسويتىپ 4-5 ۇيگە كىردىك قوي. ول ءۇي بولماي شىقتى. ءبىر كەزدە ەندى ءتورت-بەسەۋمىز قاسىنا باردىق. باردىق تا:

- ءاي، اعا، مىناۋ نە سۇمدىق؟ ءوزىڭنىڭ تۋىسقانىڭنىڭ ءۇيىن بىلمەيسىڭ. جىلدا كەلىپ تۇراسىڭ عوي، دەسەم. ول جاقتا «ش...»-دان باستايدى عوي.

- شەشەڭ..، ءاي مەنى ولار سامولەتتا كۇتىپ العاننان ىشكىزەدى، سول كۇيى ىشكىزىپ مەنى سامولەتكە سالىپ جىبەرەدى. مەنىڭ قايبىر بۇنىڭ ءۇيى ەسىمدە قالىپتى، دەيدى. ال كەپ قىران-توپان كۇلكىنىڭ استىندا قالدىق. اۆتوبۋسقا مىنە الماي قالدىق، جاڭاعى كۇلكىنىڭ اسەرىنەن. ول ءوزى سونداي ادام ەدى.

سودان كەيىن ءوزى جاڭاعى ۇيگە كۇيىپ-ءپىسىپ ءجۇر. ىشكەن 100 گرامىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدى ءوزى. سودان قويشى، ءتۇن بولىپ كەتتى عوي. بىرەۋلەردەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، جاڭاعى اعاسىنىڭ ءۇيىن تاپتىق. سويتسەك، جاڭاعى ايتقانداي، مالدى سويعان، قازاقتى بىلەسىڭ عوي. داستارقاندى اناۋ تاپشانعا جايىپ تاستاعان. ال كەتتىك، دەدى. مىنا سوتكا دەگەن جوق قوي ول كەزدە. ال كەپ كۇتەدى. ءبىز جوقپىز. نە بولدى بۇلارعا دەپ؟ سودان كەيىن ءبىر بالاسى بار ەكەن. ونىڭ ءبىر جولداسىنىڭ ماشيناسىمەن، جىبەرگەن ەكەن. «گرانيتسا» جاققا بارىپ كەل، دەپ. سول جەردە وتە الماي تۇر ما، اۆتوبۋسى سىنىپ قالدى ما؟، دەپ. ول بالاسى ءبىزدى ىزدەپ كەتكەن. سودان تۇنگى ساعات 10-11 كەزىندە كەلدىك قوي. سويتسەك، ۇلكەن داربازا. ەندى اعالارىنا دەگەن ەركەلىگى بار عوي، جەڭگەسىنە:

- ءوي، نە دەگەن ادامسىڭدار-ەي! ۇلكەن جولعا، تراسساعا شىعىپ تۇرۋعا بولادى عوي سەندەرگە! دەپ ايقاي سالدى. سويتسە، جەڭگەسى ايتادى ەندى، ۇيالىپ ءجۇر عوي.

- ءاي، بولدى ەندى، سەن ءوزىڭ كەلىپ جۇرگەن ءۇيىڭ ەمەس پە؟ دەيدى. ال كەپ كۇلەمىز. ەركەلىك بار عوي ەندى، بۇل كىسى ءۇيىنىڭ كەنجەسى بولعان ادام. كىشكەنە ەركەلىك بار، جەڭگەلەرىنە، اعالارىنا ەركەلەيدى. ءسويتىپ قوناقتا بولعانبىز. سونى اندا-ساندا بالالارعا ايتىپ بەرەمىن. ءاي، وسىنداي دا قىزىق بولعان، مارقۇم التىنبەك كەنجەكوۆ سونداي ادام ەدى دەپ. سويتسە، ءوزى كىنالى ەمەس، انالاردى كىنالى قىلىپ ءجۇر. ەندى كەلىپ جۇرگەن ءۇيى عوي، ايتسا، ايتقانداي-اق. وتە قوناقجاي ءۇي عوي. جولداستارى كۇتىپ الادى. سودان ميىندا قالمايدى عوي.

ال بىلاي، مىنا ءوزىنىڭ پامياتى، جادى دەيمىز عوي، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولاتىن. مىنانداي، ءبىر بەت، ەكى بەت دۇنيە تۇرادى. سونى قاعىپ الادى. قاعىپ الماسا، باسەكە دەگەن بار عوي. فاريدا اپامىز ەكەۋى جارىسادى. مىقتى عوي شەبەر، بۇل كىسى دە. سوندا بار عوي، 5 مينۋتقا جەتكىزبەيدى. نە دەگەن شەبەرلىك. سول مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم. مەن مىسالى، كوپشىلىك ساحناسىندا جازامىن. ءاي، اكەل بەرى، ءاي، ۇرىپ تاستا، وسىنداي، ءبىر-ءبىر اۋىز ءسوز. ال ول كىسىلەر مىناداي مونولوگ جازادى عوي. سوندا كابينەتتە ارتقى جاقتى وتىرىپ الىپ، جاتتايسىڭ. قيمىلداۋعا بولمايدى. ميكروفون سەزىمتال عوي. سوندا جۇمىس ىستەۋ پروتسەسسى ەرەكشە. مىسالى ءۇشىن باسقانى بىلمەيمىن، مەنىڭ وزىمە وسى قاتتى اسەر ەتتى. مەن ەندى وزىمە ماقسات قويدىم. ىشتەي. وسى كىسى سياقتى مەن نەگە جازبايمىن؟ كوردىڭ با؟ ادام، ونەر ادامى اسىرەسە، ءوزىن-ءوزى قامشىلاي بەرۋى كەرەك ەكەن. ءوزىڭدى-ءوزىڭ قامشىلاساڭ عانا بىردەڭە شىعادى. ايتپەسە، جالقاۋ قازاقتان تۇك شىقپايدى. قاراپ جاتا بەرسەڭ نە بولادى؟ ەندى قازىر، اللاعا شۇكىر، تاۋبە دەپ قويامىن. تاۋبە. نەگە دەسەڭ، سول ءوزىمنىڭ الدىما قويعان ماقساتىم، ۇمتىلعانىم، ەڭبەگىم كەيىن وسى كىسىلەردىڭ اسەرى. مۇقتار باقتىگەرەەۆ دەگەن كورول، دۋبلياجدىڭ كورولدەرى ەدى عوي، ءبارى دە. بىراق التەكەڭ، مۇحاڭنان (مۇحتاردان) بىردە-ءبىر كەم بولعان جوق. شەبەر بولاتىن. كەيىن ءتۇسىندىم، ءبىر كۇنى ەكەۋمىز بارىپ قالدىق. سوندا:

- ءاي، بالا، وسى باستان ۇيرەن، دەدى. باسىمدى يزەدىم. سوندا ءبىر ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. «مىناۋ حالتۋرا دەپ قاراساڭ، حالتۋرا بولىپ شىعادى. مىناۋ تەاترداعى پروفەسسيونال دۇنيە بولۋى كەرەك دەپ قاراساڭ، كاسىبي شەبەر دۇنيە بولىپ شىعادى». مەنىڭ كوزىم جەتتى. مەن ونى ماقتانايىن دەپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مۇحتار باقتىگەرەەۆ، اتاگەلدى سمايلوۆ، التىنبەك كەنجەكوۆ، ماكىل قۇلانباەۆتى ايتا بەرسەڭ كوپ ەندى. باسى ءبايدىلدا قالتاەۆتان باستاۋ العان. وسىلاردان ۇيرەنگەن تاجىريبەم، قازىر وسى كۇنگە دەيىن جانىما ازىق. وزىمدە ساقتاۋلى. ەندى ءبىر ون جىل ىشىندە وزىمە ءۇزىلىس جاسادىم. كىشكەن دەنساۋلىعىم دا بولمادى. ءۇيدىڭ دە جاعدايى كەلمەدى دە، مەن ءوزىم دۋبلياجدى كىشكەنە سيرەتىپ جىبەرگەم. سودان كەيىن دە 15 جىلداي، ونى ماقتان ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن، سەن ءتۇسىنسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «شال» دەيتىن كينوسى بار. سوندا توعىزاقوۆتى مەن جاسادىم. اناۋ مەنىڭ داۋسىم، كينو بويىنشا. ماقتانىپ، نەمەسە بىرەۋگە الدەقانداي بولىپ بۇلدانبايمىن. ول دەگەن ونەر عوي. جاڭاعى، ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ مەنى ۇناتىپ، 11 اكتەردىڭ ىشىنەن مەنى العان عوي. كاستينگ بويىنشا. مەن وعان سول ءۇشىن باسىمدى يەمىن، ريزا بولامىن. ايتتى:

- اعا، ءۇنىڭىز ۇناپ قالدى دەدى.

- ءاربىر كينو ءۇشىن كاستينگتەن وتەسىزدەر عوي سوندا؟

- ءيا، كاستينگتان وتەمىز. سوسىن كەيىن كينو ءتۇسىرىلىپ ءبىتىپ، شاقىردى. سودان بارسام، بۇكىل «قازاقفيلم» كەلىپ قولىمدى الادى عوي. مەنى انشەيىندە مەنسىنبەي جۇرگەندەر كەلىپ قۇتتىقتاپ جاتىر. سوندا جاننا قۋانىشەۆا ايتتى، ورىسشالاۋ عوي ءوزى:

- «توعىزاقوۆ، ەتو نە تۆويا زاسلۋگا. تى سپاسيبو سكاجي تەاترالنومۋ اكتەرۋ دەمەسينوۆۋ»، دەدى. سويتسە، انالاردىڭ ءبارى كەلىپ بەتىمنەن سۇيەدى عوي. ول اتاقتى جازۋشىنىڭ بالاسى. قاسىم توعىزاقوۆ دەگەن جازۋشى بولعان. جامبىل جاباەۆتىڭ حاتشىسى بولعان ادام. سوعىستى كورگەن، نەشە ءتۇرلى تۇرمەنى دە كورگەن ادام. بىراق، قايسار، قايتپاس ادام بولعان. مىناۋ سونىڭ بالاسى عوي.

ەرمەك تە، قىزىق سويلەيدى ءوزى. نامىس بار عوي. مەنەن ءبىر-ەكى-اق جاس ۇلكەن سوندا ايتادى:

-  برات، دەيدى، سەندەر ايتاسىڭدار، مەنى اسفالتتا تۋدى دەيسىڭدەر. ءيا، اسفالتتا تۋدىم. بارعان بالاباقشام ورىس. بارعان مەكتەبىم ورىس. بۇكىل اۋلاداعى  قازاقتاردىڭ بارلىعى ءورىستىلدى. مەن قايدان بىلەم، قازاقشا؟ ول كەزدە سوۆەت ۇكىمەتى عوي. قازاق ءتىلىن قىسقارتىپ تاستاعان. قۇرىپ بارا جاتىپ ءىلىنىپ قالدىق قوي، مىنە ەندى سونىڭ زاردابىن ءالى كورىپ قالامىز كەيدى. سونداي ۋاقىتتا وسكەن جىگىت قوي. وعان وكپەلەۋگە بولمايدى. قاشان كورسە راحمەت ايتىپ جۇرەدى. قانداي دا ءبىر روليك كورسە مەنىڭ ادرەسىمدى بەرىپ جۇرەدى. مەن جاقسى جاسايدى دەپ. ­وتكەندە كۇلەدى. ەندى سەن مەنىڭ ليچنىي اكتەرىم بولدىڭ دەپ. ءوي، جارايدى، دەدىم كۇلىپ.

وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانداعىم نە؟ وسىنىڭ ءبارى ءوزىڭنىڭ كەزىندە ىنتا قويىپ، ءوزىڭ جاساعان دۇنيە ول ماڭگىلىك دۇنيە. ەشقايدا قاشىپ كەتپەيدى دە. مەن قازىر سيرەك شىعىپ ءجۇرمىن. كوردىڭ بە؟ ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ وسى قىركۇيەكتە «كينومەحانيك» دەگەن ءفيلمى بولادى. وعان مەن تۇسكەن جوقپىن. بىراق ەرمەك كاستينگ جاساماي، مەنى باستى رولگە قويىپ قويىپتى. ەندى، جاقسى كينو بولادى. كورەسىڭدەر. بۇل دەگەن قۇرمەت قوي. مەن جاس بالا ەمەسپىن. جاستاردا جەلىك بولادى. مەن تۇسىنەم. اتاق العان كەزدە، جۇلدىز بولىپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ كەتەدى. بىراق، قۇدايعا شۇكىر. مۇرنىمىزدى شۇيىرتكىزىپ كەتپەگەنىنە اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر دەيمىن.

التەكەڭ جاس كەزىندە ساكەن سەيفۋلليندى، وينادى، كوپتەگەن مىقتى، مىقتى رولدەردى الدى. ءبىزدىڭ عانيدى ويناعان كىسى، ال بىلەسىڭ با، ول كەزدە كومسومولدى دا سىيلىعىن العان ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، دەپ بەرىپ تاستاۋ كەرەك ەدى. التەكەڭنىڭ قۇدىرەتى سوندا، ول كىسى اتاق قۋماعان ادام ونەر قۋعان ادام، قاسىم جاكىباەۆ تا سول، ماكىل قۇلانباەۆ تا سول. مەن ساعان ايتايىن، مەن سول سپەكتاكلدى 1969 جىلى كوردىم. سوندا ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس دەگەن اتاقتى بەرسە بولادى عوي. قاي ۋاقىتتا العانىن بىلەسىڭ بە؟ 80 جىلداردىڭ ىشىندە الدى. ەكى ورتادا سانا 20 نەشە جىل ءوتىپ كەتتى. ال سول ارالىقتا ول كىسى قانشاما ەڭبەك ەتىپ، تەر توكتى، قانشاما ءرولدى سومدادى؟ كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارىنداعى رولدەردى سومدادى. مىناۋ ونەر دەگەن وتە قيىن. وتە نازىك، وتە كۇردەلى، وسىنىڭ بارىنە شىدامدىق كەرەك. قازىر جاستاردىڭ كوبىسى شىدامايدى. اتاق قۋادى. جىلدام جۇلدىز اتانسام دەيدى. جۇلدىز اۋرۋى دەگەن بىردەمەگە ۇشىراپ جاتادى. ءاربىر ءرولدى جانىن سالىپ، ونەر مەنىڭ ءومىرىم دەپ بارىن سالىپ تۇسىنگەن ادامدار عانا ونەردى باعالاي الادى. قاسىم جاكىباەۆ اعامىز ەكەۋى ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس دەگەن اتاقتى 80 بىردەڭەسىنشى جىلدارى الدى. قازاقستان حالىق ءارتىسىن، دوسحان جولجاقسىنوۆ بار عوي، بىزدە ديرەكتور بولعان. سول ءوزىنىڭ بۇكىل اۆتوريتەتىن سالىپ، ەكەۋىنە 1996 جىلى حالىق ءارتىسى دەگەن اتاقتى الىپ بەردى. پرەزيدەنت اپپاراتى، ۇكىمەتكە بارىپ ءجۇرىپ. ويتكەنى، مەنىڭ كۋرستاسىم، مەنى بىلەدى ەڭبەكتەرىمدى. ول تەرەڭ بىلەتىن ادام. وسى ۋاقىتقا دەيىن الماعان با؟، دەپ. كەلدىڭ عوي، ءوزىڭ الىپ بەرەسىڭ، دەدىم. بىراق ول اقتادى. ءوزىنىڭ جىگىتتىگىن كورسەتتى. ول ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن كورسەتتى، ول ءوزىنىڭ اكتەرلىگىن كورسەتتى. سونشاما ەڭبەكتى كورىپ تۇرعاننان كەيىن ەندى بالا كەزدەن ءوستى عوي سولاردى كورىپ، ەكەۋىنە اپەردى حالىق ءارتىسى دەگەن اتاقتى.

- التىنبەك اعا، ساعات جوندەگەن دەيدى، ءحوببيى تۋرالى ايتاسىز با؟

- ول كىسىنىڭ ءحوببيى ساعات جوندەۋ بولاتىن. ول زاماندا، «رومانتيك» دەگەن ماگنيتوفون بولاتىن. قازىر مەن سونى ۇستاپ وتسەم، سوڭىمنان ىلەسىپ جۇرت ءولىپ قالا جازدايتىن. جوق قوي ول كەزدە. سول زامانداعى بار دۇنيە سول ەكەن عوي. سونداي زاتتار بۇزىلىپ قالسا، مىناۋ قول ساعات، كوزدەگى اشكيدىڭ ءبىر جەرى كەتىپ قالادى عوي، سونى بەرە تۇر دەپ سول ساتتە جاساپ بەرەتىن. ءبارىن ءوزى جاسايتىن. اكتەرلاردىڭ ىشىندەگى وتە ىقتياتتى، ۇقىپتى كىسى ەدى. ارتىق-اۋىس كيىم كيمەيدى ءوزى. بىراق تازا، ۇتىكتەلگەن، ۇقىپتى بولىپ كيىنەدى. قاراپايىم. سودان كەيىن ول اعامىزدىڭ داپتەرىن كورسەڭ، ءبارىن ءوزى قولدان «پەچاتپەن» جازادى عوي. ءتىزىلىپ، تاپ-تازا. قيسايعان ءارىپ تاپپايسىڭ. تاپ-تازا، قىرقىلعان جەرى جوق. تازا ۇستايدى. مىنا رولدەرى دە سونداي. سودان كەيىن ول كىسى بىزگە ۇلگى كورسەتتى. پەچاتقا باسىلعان ءرول بەرەدى عوي. مىسالعا مىنا جەردە پالەنباي دەگەن ارتىسكە دەپ. ول ارحيۆتە جاتىر. وعان التەكەڭ كىشكەنتاي ماشينكا ساتىپ العان. سوعان باسادى، ەرىنبەي، اناۋ قالادى. ونى ءتوس قالتاسىنا سياتىن قىلىپ، جازىپ سالىپ الادى. ول جىرتىلمايدى، ول قىرقىلمايدى. نەگە؟ سىرتىنان تسەلوفانمەن قاپتاپ الادى عوي. ومىرگە سونداي كوزقاراسپەن قارادى. ءومىر ءسۇرۋ سالتى سونداي.

ول كەزدە الاساپىران 90 جىلدارى قىزىق بولدى. ودان كەيىن قاپشاعايدىڭ قاراما-قارسىنىندا «زارەچنايا» دەگەن جەر بار. سول جەردەن جەر الدى. تەڭگە جوق ول كەزدە، ايلىقتى ەكى اي، ءۇش ايدا ءبىر بەرەدى. پاكەت بار عوي سونىمەن الاسىڭ. اقشالاردىڭ بارلىعى بۋىلعان. دۇكەنگە بارعاندا اقشانى ساناپ تۇرمايسىڭ عوي. ءوزى پاكەتتىڭ ىشىنەن تەرىپ الادى. سونداي زامان بولدى ءوزى. ەندى قىسقاسى جەر الدى. سودان بارىپ، وڭتۇستىكتىڭ بالالارى پىسىق كەلەدى عوي. ولار جاڭاعى جەرگە جۇگەرى، قيار، قاۋىن ەگىپ، شەلەكپەن سۋ تاسىپ ءجۇرىپ شىعاردى. ۇلكەن كىسىلەر بار، التەكەڭ بار، ولار ەپتەپ «جۇزگراممداتادى» عوي. مەن دەنساۋلىققا بايلانىستى وسى ىشىمدىك جاعىنا ناشار بولدىم. جوقپىن. كەيىن قويىپ كەتتىم. ولار ەندى كىشكەنە دەمالادى. تازا اۋا. قايتاردا «جۇزگرامداتادى» عوي. سودان ءبىر كەزدە التەكەڭ جوق. بالالار وتىرىپ، التەكەڭدى شاقىرشى دەدى. سودان بارسام، جاڭاعىلار سياقتى جەر عوي، اتىز-اتىزعا بولىنگەن. سونىڭ ءشوبىن قولىمەن جۇلعان عوي. قولىمەن جۇلىپ دەستەلەگەن عوي. ادەمىلەپ تۇرىپ. مىنانىڭ ءىشى تاپ-تازا، تۇك جوق. ەگىلمەگەن. قۇرى توپىراق جاتىر. باردىم دا بالالاردى شاقىرىپ كەلدىم. التەكەڭ كلاسسيك، كورىڭدەر نە جاساعانىن؟، دەپ. ال وڭتۇستىكتىڭ قىزدارى، بالالارى ءىشىن باسىپ كۇلەدى عوي. ىشەگى قاتىپ تۇرىپ. ەندى اپەندىلىك قوي ءبىر جاعى. ءشوپتىڭ ءبارىن جيىپ، ونى بۇرىشتاپ، ادەمىلەپ، ءتۇپ-ءتۇزۋ قىلىپ قويادى. بىراق، انانىڭ ىشىندە تۇك جوق. ال كەپ كۇلەمىز. سوندا ايتادى: «ءاي، ماعان دەمالعانىم كەرەك. وزدەرى ەگىپ السىن، تازالاپ قويدىم، ال»، دەيدى. ءوزى سونداي ەدى.

تياناقتىلىق، ۇقىپتىلىق جاعىنان وتە قاتتى ءمان بەرەدى. ول كىسىنىڭ ۇستاعان كىتابى، ول كىسىنىڭ ۇستاعان گازەت-جۋرنالى، ول كىسىنىڭ ۇستاعان رولدەرى تاپ-تازا، قالاي بولسا، سولاي شاشىلىپ جاتپايدى عوي. كەيبىرەۋىنىڭ بەرگەن رولدەرىنىڭ قاعازدارى مىنا قالتاسىندا جارتىسى، مىنا قالتاسىندا جارتىسى، ونى تاپپاي، ءتۇسىرىپ الىپ، قايتا كوشىرىپ جاتادى عوي. ول كىسىدە ونداي نارسە دەگەن بولعان ەمەس. وتە ۇقىپتى، قاعىلەز بولدى. يماندى بولعىر، ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ جاتقان شىعار، بۇگىن. ونى نە ءۇشىن ايتىپ جاتىرمىن. ول سەندەر ءۇشىن، كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن. اڭگىمە بولسىن، قۇلاقتارىندا قالسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. سونداي ۋاقىتتا، سونداي تالاتتانتتار ءوتتى. سولاي بولىپ ەدى دەگەن دۇنيە عوي مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم. ەڭ قۇرىماعاندا بىرەۋى ەستىپ، ەلىكتەسە عوي. بىراق تىڭداپ جاتقانى شامالى. ەگەر جاستار وسىنى ۇعىنسا مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن. سول مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم. ءبىراز اڭگىمە ايتتىم-اۋ دەيمىن.

- ءيا، اعا، جاقسى ايتتىڭىز، كۇشتى.

- التەكەڭ، ايتىپ وتىرمىن عوي الماتىدا وقىدى. مەكتەپ ينتەرناتىندا وقىعاننان كەيىن ول كىسى قالادا وقىعان ادام، الەمدىك كلاسسيكامەن ەرتە تانىسقان ادام. بىزدەردەن ءبىرىنشى وقىعان. ورىس تىلىندە دە وقي بەرەتىن ول كىسى، ورىس تىلىنە جۇيرىك ەدى. ءبىز اۋىلدا وقىپ، اۋىلدا وستىك. مەن ءالى كۇنگە دەيىن قينالامىن، ورىسشادان. ول نەگە دەيسىڭ عوي؟ ويلاۋ جۇيەسى، ويلاۋ قابىلەتى قازاقشا قالىپتاسقان عوي، تەاتردا. ال ورىستىڭ ءسوزىن ۇمىتىپ قالام با؟، دەگەن وي تۇرادى دا مىنا جەردە. شاتاستىرىپ الام با دەپ. «وكانچانيە»، ينتوناتسياسىن»، دۇرىس بەرمەيمىن با دەگەن كۇدىك تۇرادى دا باسىمدا. شاتاسىپ قالامىن كىشكەنە. ال قازاقتىڭ سوزىنە كەلگەندە نانعا جاققان مايداي قىلامىز عوي.

- ادەمى اڭگىمەڭىزگە راحمەت، اعا!

عازيزا ابدىنابيەۆا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى:

- ەڭ العاش قاي كەزدە كوردىڭىز؟ التىنبەك اعانى العاشقى تانىعان كەزىڭىز تۋرالى...

- 2-كۋرس وقىپ جۇرگەن كەزدە كوپشىلىك ساحناسىنا كەلەمىز عوي. سول كەزدە كوردىم التىنبەك اعانى. العاش «جاس ابايدى» ويناعان. شاكەن ايمانوۆ رەجيسسەرمىز، اكتەرىمىز. سول كىسى قويدى. ءبىز ەندى كوپشىلىك ساحناسىندا وينايمىز. سودان بىلەمىن. العاش رەت سول كەزدە كوردىم. سودان كەيىن مەنى جاستار مەن بالالار تەاترىنا مەنى اكتريسا قىلىپ قابىلداعان. سول كەزدە تالاي سپەكتاكلدەردە سەرىكتەس (پارتنەر) بولعانبىز ەكەۋمىز. اسىرەسە، «ءال-فارابيدە» ءال-ءفارابيدىڭ سوقىر ءبىر شاكىرتىن وينادى. شىندىقتى ايتقانى ءۇشىن كوزىن ويىپ الادى ما، بىردەڭەسى بار. ءال-فارابي تۋرالى سپەكتاكل بولدى. ە. وباەۆ قويدى سونى ۇمىتپاسام. سوندا مەن قاراتاس دەگەن قاسىندا جۇرگەن، جاقسى كورەتىن قىزىن وينادىم. سول كەزدە ەكەۋمىز سەرىكتەس بولدىق. سوسىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «قاشقار قىزىندا» شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءرولىن وينادى. 1970 جىلى ما ەكەن، 1972 جىلى ما سوندا قاشقارياعا بارعانداعى سونىڭ عاشىق بولعان قىزىنىڭ ءرولىن وينادىم. سول كەزدەگى اكتەر-اكتريسا، پارتنەر-پارتنەرشا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلدىك. سەرىكتەس مىقتى بولماسا ەشتەڭە شىعارا المايدى جالعىز ءوزى. التىنبەك اعانىڭ كوزىنە تىك قاراي المايسىز. ءوزى قاراعاندا، كوزى ىشكى جان-دۇنيەڭدى اۋدارىپ جىبەرەدى. ويتكەنى، ونىڭ اقىل-پاراساتى، ءبىلىمى، مۋزىكالىق قابىلەتى وتە جوعارى. ءبىلىمى دەگەن ۇشان-تەڭىز، مۋزىكالىق ءبىلىمى تەرەڭ ادام. دومبىرانى ەرەكشە شەرتەتىن. كۇيدى عاجاپ تارتاتىن. فورتەپيانودا دا كەرەمەت وينايتىن. سونشاما اسەمدىكتىڭ بارلىعىن بويىنا جيناعان ادامنىڭ كوزىنەن كورىنىپ تۇرادى بارلىق جان دۇنيەسىنىڭ اسەمدىگى. اسەمدىكتىڭ بارلىعى ىشىندە تۇرادى. كەزىندە سوناۋ ماسكەۋدە وقىعانى بار. ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى قايتىپ كەلگەن. وتە ءبىلىمدى، ساۋاتتى. ادامعا تىكە قاراي بەرمەيدى، كوزىن تومەن سالىپ سويلەپ تۇراتىن. جاقىنداتا بەرمەيدى ءوزى ادامدى جانىنا. كوزىن تومەن سالىپ وتىرادى دا اندا-ساندا قارايدى. وتە تەرەڭ. ءوزى ءبىزدىڭ جاندۇنيەمىزدى قوزعاپ، رولدەرىمىزدىڭ جاقسى شىعۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. مەنىڭ جەكە رولدەرىمنىڭ شىعۋىنا كوپ كومەگىن تيگىزدى. بۇل قادىربەك دەمەسىنوۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆ، سەيىتحان ەسەنقۇلوۆ، نۇرقانات جاقىپباەۆ، كوردىڭدەر مە، قانداي سەرىكتەستەرىم بولدى، شىركىن! سودان كەيىن مەنىڭ وسىلاي جۇرگەنىم عوي، اكتريسا بولىپ.

ول كىسى كومەديا جانرىنا دا كەرەمەت بولاتىن. مىسالى، «دوكەي كەلە جاتىر» دەگەن تاشيموۆ پە ەدى، ساۆين مەن تاشيموۆتىڭ سپەكتاكلىندە عاجاپ رولدەر جاسادى. كومەديادا ءساليما ساتتاروۆا، ماكىل قۇلانباەۆ، قاسىم جاكىباەۆ، التىنبەك كەنجەكوۆ. بۇلار كەزدەسكەندە ساحنادا سۇمدىق ءبىر جاعدايلار بولاتىن. كۇلكىدەن قىرىلاسىڭ، تۇگەل. اراسىندا ءساليما اپايىم جۇرەدى ساتتاروۆا. ۇيعىردىڭ قىزى ول، حالىق ءارتىسى، اكتريسا، ولار ءبىرىن-ءبىرى ساحنادا تۇسىنگەندە، سەرىكتەستىكتىگىن بىلگەندە سۇمدىق-سۇمدىق بولاتىن. ءبىز سولاردى كورىپ وستىك. مىنە، الدىمىزدا وسىنداي ۇلىلار باستاعان كەرۋەن ءجۇرىپ وتىردى. سونداي ۇلكەن تالانتتى اكتەرلاردى كورىپ، ونەگە الىپ، ءوزىمىزدى سولارعا قاراپ تاربيەلەپ، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە ارالاسقاننان كەيىن ءبىزدىڭ قازىر بەلگىلى دارەجەگە جەتكەنىمىز سول ۇلى ونەر يەلەرىنىڭ ارقاسى. التىنبەك سەكىلدى اكتەرلار ازىرگى ءجۇز جىلدىقتا قايتالانبايدى دەپ ويلايمىن. مۇمكىن ارتىق ايتامىن 100 جىل دەپ، ازىرگى 50 جىلدا ءاي، قايتالانبايدى-اۋ!

«گاملەتتى» وينادى. «گاملەتتى» ويناعاندا سۇمدىق ءبىر ءوزىنىڭ عاجاپ، ۇلكەن شابىتپەن ويناعان ءرولى بولدى. ءوزىنىڭ ءبىلىمىنىڭ اقىل-پاراساتى، ءوزىنىڭ ومىردە جيناعان تاجىريبەسىنىڭ ءبارىن سوعان سالدى. ونىڭ كوزىن كورۋ دەگەن سۇمدىق. مەن وندا ونىڭ شەشەسى گەرترۋدانىڭ ءرولىن وينادىم. ەكەۋمىزدىڭ كەرەمەت ساحنالارىمىز بولدى. ول ءرولدى قازاقستاندا ولاي ەشكىم ويناماعان شىعار. كەيىندەرى تالاي «گاملەتتەردى» كورىپ ءجۇرمىن عوي. ماڭايىنا بارا المايدى. قازاق ساحناسىنداعى بۇنداي «گاملەتتى» مەن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن.

- نەشىنشى جىلدارى؟

- 1978 جىلى. «گاملەتتى» - مارقۇم، مامان بايسەركەنوۆ پەن جانات حادجيەۆ ەكەۋى بىرىگىپ قويدى. بۇل التىنبەكتىڭ عاجاپ ويناعان ءرولى. «جاس ابايدى» وينادى. سوسىن دۋبلياجدارى تۋرالى ءبىراز ادام ايتقان شىعار. دۋبلياجدارى ونىڭ عاجاپ دۇنيە. فاريدا ءشارىپوۆا، التىنبەك دەگەندەر التىن داۋىستى ادامدار عوي. كەز كەلگەن ءرولدى «قاتىرىپ» جاسايدى عوي ولار. سونىڭ ءبارى وزدەرىمەن كەتتى عوي ولاردىڭ.

- ەرەكشەلىكتەرى. مىنەزى قانداي ەدى؟

- (كوزىنە جاس الىپ جىلاپ قالدى). وتە جاقسى ادام بولاتىن. ارتىق ءسوز ايتقانىن كورگەن ەمەسپىن. «وي، گازيك، گازيك!» دەپ قويادى. مەن داجە اقىرعى ساپارعا شىعارىپ سالۋىنا بارعان جوقپىن. «ءتىرى كۇيدە كورگەنىم سول قالپىندا جۇرەگىمدە قالسىن»، دەپ ويلادىم. قالاي عانا قيامىن. سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا دا بارا المادىم. ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن بارىپ ايەلىنە كوڭىل ايتتىم. باعيلانى كەرەمەت جاقسى كورەتىن ەدى. وزىنەن ءبىر-ەكى ءۇش جاس ۇلكەن ايەلى. ءۇش-ءتورت جىلدان كەيىن بارىپ ايتتىم. كەشىرشى مەن كەلە المادىم، دەپ. بىزدە سونداي مادەنيەتتى، پاراساتتى سەرىكتەس بولعاننان كەيىن سەن دە جاقسى كورۋگە تىرىساسىڭ. ءوزىڭدى ۇستاۋىڭ، وتىرىسىڭ ءبارى وتە مادەنيەتتى بولىپ قالىپتاسقان ەدى. قالاي بولسا، سولاي تالتايىپ وتىرا سالۋ دەگەن بولمايتىن. ۇيات بولادى دەپ وسىلاي وتىرامىز. جامان مىنەزىمىز بولسا كورسەتكىمىز كەلمەيدى. ۇرىسپايمىز ەشكىممەن. ويتكەنى، ولار بەلگىلى ادامدار. ولاردىڭ جانىندا سولارعا لايىقتى بولۋعا تىرىساتىنبىز بىزدەر. وتە مادەنيەتتى سويلەي الاتىن، ارتىق ءسوزى جوق. بوتەن ءسوز ايتقانىن، بىرەۋگە بىردەڭە قىلىپتى دەگەنىن ەستىگەن دە ەمەسپىن، كورگەن دە ەمەسپىن. ءبىر 25 جىل بىرگە قىزمەت ەتتىم عوي. سودان كەيىن مەن كەتىپ قالدىم تيۋز-دان. «وي، گازيك، وي، گازيۋش»، دەپ قويادى. ءبىتتى. ءبىز دە سول كوزىنە تىكە قاراماي ءوتىپ كەتەمىز. ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز عوي، التىنبەك اعانى.

- ءحوببيى تۋرالى بىلەسىز بە؟

- قانداي ءحوببى بارىن بىلمەدىم. جاقىن ارالاسقانىم جوق. تەك جۇمىستا كورەسىڭ. قادىربەك، جاقسىبەك ولار «اعا، اعا»، دەپ جانىندا ءجۇردى، جاقسى بىلەدى. بىرگە ءجۇردى عوي ءبارى. ماكىل اعا قۇلانباەۆ، سولاردىڭ جانىندا ءجۇرىپ وسكەن بالالار عوي ولار.

- ساحنادان تىس قىزىقتى وقيعالارى بولعان با ەدى؟

- نەشە ءتۇرلى جاعدايلار بولادى. ۇمىتىپ قالاسىڭ. قانشا جىل ءوتىپ كەتكەن. ول ەندى باسقا بىرەۋدىڭ قىزىقتى وقيعاسى. ءبىر وزبەكتىڭ سپەكتاكلىن پۇسىرمانوۆ قويدى. دارىگەردى وينايتىن ءبىر اكتەر. مەن ادامداردىڭ ءتىس سالاتىنىن بىلمەيدى ەكەنمىن. اۋىزعا ءتىس سالادى ەكەن عوي، ارتىستەر، مەن قايدان بىلەيىن. العاشقى كۇنى، «اكەمىز اۋىرىپ قالدى»، دەپ جەدەل جاردەم شاقىراتىن بولدى. ورتادا ماكىل اعام جاتىر. مەن مىنا جاعىندا تۇرمىن. انا جەردە التىنبەك تۇرادى. سوسىن دارىگەر كەلىپ بىلاي دەيدى:

- تاححام، ماحالليام، ءۇشىنشى سانى وسى ما؟» دەيدى، وزبەكتىڭ سوزىمەن. ءسويتىپ ەدى، اۋىزىنان اق بىردەمە ۇشىپ كەتتى. اناۋ بىلاي الدى-داعى تەرىس قاراپ، اۋىزىنا تىعا سالدى. ەشتەڭە ۇقپادىم. تەاتر جارىق ەندى. كوزىم باقىرايىپ، جان-جاعىما قارايمىن. كۇلكىدەن ولگەن جۇرت. مەنىڭ ءتۇرىمدى كورىپ التىنبەك اعا كۇلمەي سىپايى ءتۇر جاساپ، اقىرىن شىعىپ كەتىپ قالدى. سوسىن مەن دە اينالىپ شىعىپ كەتىپ قالدىم. سويتسەم، ماكىل اعا، مارقۇم:

-ءاي، كىم بار مىنا ۇيدە؟ دەپ ايقايلاپ جاتىر. ءبىز قىرىلىپ جاتىرمىز دا كۇلكىدەن. سودان قايتىپ اينالىپ كەلەمىز دە، ەندى ايتا بەرەيىك دەسەك، كۇلەمىز دە تەرىس اينالىپ كەتىپ قالامىز. كادىمگى ءرولىمىز سولاي بولۋى ءتيىس سياقتى. سونداي قىزىق وقيعالار بولعان.

ال دوسحاندى كۇلكىدەن مۇلدەم ۇستاي المايسىڭ. ءبىر كۇلسە قايتپايدى. ايعايلاپ كۇلەدى سول جەردە. قويدىرا المايسىڭ. سونداي ءبىر قىزىقتى جاعدايلار بولعان. ەتەنە ارالاسىپ، بىرگە جۇرمەگەننەن كەيىن ونشا بىلە بەرمەيسىڭ.

- وتباسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ءۇش قىز ءبىر ۇلى بار ما ەدى، قازىر. ۇمىتىپ قالدىم. سونىڭ وتباسى تۋرالى بىلمەيدى ەكەنمىن. وتە سۇلۋ ايەلى بولدى. وزىنەن ءتورت-بەس باس ۇلكەن-اۋ دەيمىن. ءبىلىمدى، كىتاپحانادا ىستەيتىن كەلىنشەك بولدى. ونىڭ دا ءبىر جاقسى جاعى بولعان شىعار ونەرگە دەگەن. ءوزى وڭتۇستىكتىڭ جىگىتى. ايەلى پاۆلودار جاقتىكى. ورىسشالاۋ بولاتىن. كوزى ادەمى بولاتىن. قىسقا شاشى قيىلعان. شىلىم تارتادى. زامانۋي، سونداي كەلىنشەك بولاتىن. كەيىن كوردىم عوي، ەندى قارتايىپ كەمپىر بولىپتى. تەاتردىڭ 60 جىلدىعىنا بارعاندا ما تيۋز-دا كورىپ، كەزدەسىپ قالىپ، سوندا كوڭىل ايتتىم عوي. ۇيىنە ءبىر رەت باردىق. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، «شاشاسىنا شاڭ جۇقپايتىن» اكتەر ەدى. «ارىمنان جانىم ساداعا» دەگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەدى. دومبىرانى قالاي تارتاتىن. كۇيدى ماسقارا شەرتەتىن. فورتەپيانودا قالاي وينايدى. ءوزى تاعى قيىن كلاسسيكالاردى وينايتىن. سونى وينادىم-اۋ، دا دەمەيدى. ءجاي عانا شەرتىپ وتىراتىن. ءوزى كىپ-كىشكەنتاي بىلاي قاراساڭ. بىراق، ساحناعا شىققاندا ودان كورىكتى ادام بولماي كەتەدى عوي. جان دۇنيەسى ادەمى ادامدار بولادى سونداي. ساحناعا شىققاندا قۇلپىرىپ كەتەتىن. سونىڭ ءبىرى وسى التىنبەك اعا ەدى، مارقۇم. اشىلادى. ساحنا اينا عوي، كىمنىڭ كىم ەكەنى بەلگىلى بولاتىن. بەتىڭنەن، كوزىڭنەن كورىنىپ تۇرادى ول. قانشا گريمدەسەڭ دە جابا المايسىڭ ونى. ءبىزدىڭ ەسىمىزدە سولاي قالدى ول. اۋىرماي-سىرقاماي كەتىپ قالدى عوي. تىم-تىرىس كۇيدە. ۇيىقتاپ جاتقانىندا كەتىپ قالعان عوي. ەشكىمگە ايتپاي. 60 جىلدىعىندا بىردەڭە بەرگەن عوي. سونى الىپ كەلىپ، جۋعان دەيدى. كادىربەك اعاڭ ايتتى، ايتەۋىر. ۇيىقتاپ جاتقاندا كەتىپ قالىپتى دەپ. ەسمۇقان وباەۆ دوسى بولاتىن. بىرگە جۇرگەن. ول تۋرالى ءبارىن بىلەدى.

بيندارەۆ دەگەن رەجيسسەر بولدى. وتە جاقسى كىسى. ءبىزدىڭ بيىككە كوتەرگە رەجيسسەرىمىزدىڭ ءبىرى. سوسىن بىردەڭەلەردى جاساپ-جاساپ الىپ، «نۋ كاك تى دۋماەش التىنبەك؟»، دەپ التىنبەكتىڭ اعانىڭ بەتىنە قارايتىن، كۇلىپ. «كاك تى دۋماەش التىنبەك؟»، دەگەن انەكدوت بولاتىن. سوندا انانىڭ ويىن بىلگىسى كەلگەنى عوي. ياعني، ول ۇلكەن ويداعى جىگىت بولىپ تۇر عوي. كىشكەنتاي بالالاردى دا جاقسى ويناپ ءجۇردى. جىگىتتەردى دە، بالالاردى دا، شالداردى دا وينادى. وي نەسىن ايتاسىڭ؟ عاجاپ اكتەر ەدى.

سپەكتاكل بولاتىن كۇنى وزىمەن ءوزى ماڭگىرىپ جۇرەدى. ەشكىممەن سويلەسپەي. رولگە كىرەدى عوي. ىشتەي دايىندىق ول. قازىر بالالار جۇگىرىپ كەلىپ ساحناعا شىعا بەرەدى عوي.

بىزگە تەكست بەرەدى، ونى جاتتايمىز. ول تەكست ماڭگى ويىمىزدا جاتتالىپ قالادى. ەسىندە قالادى سول. شاتاسىپ كەتپەيمىز.

«جاس ابايدى» وينادى. ش. ايمانوۆ رەپەتيتسيا جاسادى عوي. سوندا رەجيسسەردىڭ بىردە-ءبىر رەت ايقايلاعانىن كورگەن جوقپىن. اقىرىن دومبىراسىن شەرتىپ، ءسۇيسىنىپ وتىرادى. سوندا التىنبەك قانداي وينادى. وقۋدان كەلەتىن كەزى بار ءبىر. توبەدەن جۇگىرىپ كەلەدى. باسىندا تاقياسى بار. اپپاق كويلەك. ءبىز باستاپقىدا جاڭادان وقۋدان كەلگەن قىزدارمىز. بىزدە پراكتيكا بولادى. سول جەردە ءبىز باستان-اياق كورۋىمىز كەرەك. م.اۋەزوۆ تەاترىنا دا كەلىپ كوردىك. توعجاندى روزا اشىربەكوۆا وينادى. جۇرگىزۋشى بولدى.

قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بايعالي ەسەنالىنىڭ التىنبەك كەنجەكوۆ تۋرالى جازعاندارى:

التەكەڭنىڭ تاناۋى

تەاتر ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتقان رەپەرتۋارمەن قاتار الىس اۋداندارعا شىعىپ ونەر كورسەتىپ جۇرەتىن شاعىن بريگادالار بولادى. قۇرامى بەس-التى كەيدە ودان دا كوپ اكتيورلاردان تۇراتىن توپ  ون بەس-جيىرما كۇن بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر سپەكتاكل كورسەتە بەرۋدەن قاتتى جالىعاتىن ساتتەر بولادى. ويتپەي شە؟ ەرتەلى-كەش كوز الدىڭدا ءبىر ادامداردىڭ عانا بەينەسى. كەشكە كەلىپ قوناتىنىڭ قوناق ءۇي. ول بولماسا اۋىلدىق جەردە ءبىر ۇيگە توبىڭمەن ءتۇسىپ قونىپ شىعاسىڭ. كوڭىلى دارحان قازاعىم بارىنشا سىيلاپ قوناق ەتىپ-اق شىعارىپ سالادى. تاڭ اتقانشا دۋمانداتىپ وتىراتىن ساتتەر قانشاما؟ بىراق، وسىنىڭ بارىنەن مەزى بولىپ كەتەتىنىڭ سونشالىقتى مىنا ساپاردىڭ تەزىرەك اياقتالىپ، وتباسىڭا، الماتىعا جەتۋدى اڭسايسىڭ. ونداي ساتتەردە كوڭىل كوتەرىپ جۇرەتىن ورنىمەن تاۋىپ ايتار ازىلكەش قىز-جىگىتتەردىڭ ورىنى بولەك ارينە. سونداي جىگىتتىڭ ءبىرى - باقىتجان الپەيىسوۆ.

ۇمىتپاسام توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭى بولاتىن. «كۋبان»، دەپ اتالاتىن قىستا - سۋىق، جازدا - ىستىق اۆتوبۋسپەن جامبىل وبلىسىنىڭ الىس اۋداندارىن  ارالاپ سپەكتاكل كورسەتىپ جۇرگەنبىز. كەڭەس ۇكىمەتى جاڭا عانا ىدىراپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جۇتاڭداپ تۇرعان كەزى. كەيبىر اۋىلداردا داستارحان جايىپ قوناق ەتپەك تۇرماق «نەمەنەگە كەلدىڭدەر؟ قازىر سپەكتاكل كورەتىن ۋاقىت پا؟»، دەگەن ءسوزدى دە ەستىپ قالاسىڭ. قازىرگى بارا جاتقان ەلىمىز قالاي قارسى الار ەكەن؟، سۇراق ءبارىمىزدىڭ دە سانامىزدا بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. ءبارىمىزدىڭ جابىرقاۋ جۇزىمىزگە قاراپ العان التەكەڭ (التىنبەك كەنجەكوۆ) جارىقتىق:

- تاناۋىمنىڭ جىبىرلاپ وتىرعانى-اي، ءا؟!، دەيدى. سول-سول-اق ەكەن باقىتجان ەلپ ەتە تۇسەدى:

- تاناۋىڭنان اينالىپ كەتەيىن سەنىڭ!

وعان قالعاندار جاپا-تارماعاي قوسىلادى:

- وسىنداي جاقسىلىقتى سەزدىرىپ وتىرعان تاناۋدىڭ يەسىنەن اينالدىق!

- اكەلشى تاناۋىڭنان ءسۇيىپ قويايىن!

- قۇداي تاناۋىڭنىڭ تىلەۋىن بەرسىن!

- قۇداي تاناۋىڭا ۇزاق ءومىر بەرسىن سەنىڭ!

ال، ەندى تاناۋعا كورسەتىلىپ جاتقان وسىنشا قۇرمەت پەن قوشامەتتىڭ سىرى نەدە دەيسىز عوي؟  التەكەڭنىڭ «تاناۋىم جىبىرلادى»، دەگەنى، ونەرگە سۋساپ وتىرعان  اۋىلعا بارا جاتىرمىز.  بارعان جەرىمىز كول-كوسىر داستارحان جايىپ قارسى الادى ەكەن، - دەپ تۇسپالداعانى. كەيدە ايتقانى تۋرا كەلىپ سول كۇن جاقسىلىققا تولى بولسا التەكەڭنىڭ تاناۋى دەلديىپ، اسپانداپ كەتەدى.  ءتىپتى، ەرتەسىنە اۆتوبۋستا كەلە جاتىپ:

- ءاي، بۇل تاناۋدىڭ قادىرىن بىلمەي كەلگەن ەكەنبىز-اۋ!

- قولىمدا بيلىك بولسا وسىنداي تاناۋلارعا ءوز قولىممەن ەسكەرتكىش ورناتار ەدىم.

- بۇرىن وسى تاناۋ ءبىرتۇرلى...پۇشىقتاۋ كورىنۋشى ەدى...سويتسەك ناعىز ەرگە لايىق تاناۋدىڭ ءوزى ەكەن عوي!

- جولداستار بۇل تاناۋدى ايالايىق! ارداقتاي بىلەيىك! - دەپ داۋرىعامىز.

- يەسىن...سول تاناۋدىڭ يەسىن ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمەڭدەر!-دەيدى، التەكەڭ تاناۋىن جوعارىراق كوتەرە ءتۇسىپ.

- ارينە! ارينە التەكە. سەن بولماساڭ بۇل تاناۋ ءبىزدىڭ ورتامىزدا وتىرار ما ەدى وسىلاي تاڭقيىپ؟ بۇكىل ون ەكى مۇشەڭنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى وسى تاناۋىڭ ءۇشىن قۇربان بولۋعا دايىنمىن التەكە! تەك، بۇيىرساڭىز بولعانى التەكە، دەپ تىزەرلەي كەتەدى باقىتجان. وسىنداي قولدان جاساپ العان سپەكتاكلدەرىمىزدى ويناپ وتىرىپ، ءوز كوڭىلىمىزدى ءوزىمىز كوتەرەمىز. ءسويتىپ وتىرىپ كەلەسى اۋىلعا دا جاقىندايمىز.

- التەكە، بۇگىن نە دەيدى تاناۋىڭ؟ - دەپ سۇرايدى ايتجان ايداربەكوۆ اعامىز شىن ىقىلاسىمەن قارىندى دەنەسىن تۇگەل بۇرىپ.

- ءبىرتۇرلى كەۋلەڭكىرەپ وتىرعانى. بىراق جىبىرلاپ وتىر ما؟ سول جاعى ءسال تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر.

ءبارىمىز التەكەڭنىڭ تاناۋىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، سونىڭ جىبىرلاعانىن تىلەپ تەلمىرە قالامىز. التەكەڭ تۇشكىرىپ قالادى. تۇشكىرگەنى جىبىرلاعانى عوي. «وھ!»، دەپ سانىن شاپالاقتاپ قۋانىپ قالادى ايتجان اعا. قالعاندارىمىز ءىلىپ الا جونەلەمىز. بۇل ءبىر عانا تاناۋدىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. ال، وسى سياقتى قولدان قۇراپ العان ستسەناريلەرىمىز قانشا بولۋشى ەدى. قانداي كەزەڭدە دە ءوز شابىتىن ءوزى جانىپ ارقالانىپ جۇرەتىن سول جانداردى قالاي اڭساماسسىڭ!؟ قالاي قۇرمەتتەمەسسىڭ؟

التەكەڭنىڭ تاناۋى جىبىرلاماق تۇگىلى قىشىما اۋىرۋىنا شالدىقسا دا ونەرىمىزدى كەرەك ەتپەيتىن، ءتىپتى ازار دا بەزەر بولىپ، قارسى الماق تۇرماق سپەكتاكل قويدىرماي ات تونىن الا قاشاتىن  باسشىلار بولادى. ونداي كەزدە سالىمىز سۋعا كەتىپ، امالسىز اۋدان ورتالىعىنداعى قوناق ۇيگە قايتامىز. كۇنى بويى اش قۇرساق جۇرگەن، ەندى تۇندەلەتىپ بوسقا وتكەن كۇن ءۇشىن كۇيىنىپ كەلە جاتقاندا تاعى دا ءوز سپەكتاكلىمىزدى وينايمىز. تاعى دا باقىتجان باستايدى باياعى:

- قايدا الگى اۋليەسىماق تاناۋ؟ كورسەتىڭدەرشى كوزىمە! - دەيدى ىزبارلانىپ. التەكەڭ ءۇنسىز عانا تاناۋىن تومەن سالىپ وتىرا بەرەدى.

- وي، قويشى سول تاناۋدى. قاسيەتى كەتىپ الجىعان تاناۋ ول! - دەيدى  ايتجان اعا كەيىگەن ۇنمەن.

- ونداي وتىرىكشى تاناۋلاردى سوتقا بەرۋ كەرەك، ادامداردىڭ اسقازانىن الداعانى ءۇشىن! - دەپ وزەۋرەيدى ەرسايىن تولەۋباەۆ. بۇل كەزدە باقىتجان التەكەڭ وتىرعان تۇسقا جاقىنداپ كەلىپ قولىن قالتاسىنا سالىپ ۇكىم شىعارادى:

- شىعار بەرى قىلمىسكەر تاناۋدى! كەسىپ تاستايمىن. كەسىپ الىپ تەرەزەدەن لاقتىرام. جاتسىن يت-قۇسقا جەم بولىپ. ادال دوستارىن الداعان ونداي تاناۋعا ءبىزدىڭ ارامىزدا ورىن جوق!

التەكەڭ اراشا سۇراعانداي اركىمگە قارايدى. سول كەزدە باعانادان ءۇنسىز وتىرعان جاسى جەتپىستەن اسقان ماكىل قۇلانباەۆ اعامىز ارالاساتىن ازىلگە. ورىنىنان تۇرا كەلىپ:

- اعايىن اراشا! «جاڭىلمايتىن جاق، قاتەلەسپەيتىن تاناۋ بولمايدى»، - دەگەن. بۇگىن جاڭىلىسسا ەرتەڭ ونىڭ ورنىن تولتىرادى. بۇگىنشە كەشىرىم جاسايىق. ول ءۇشىن جەتپىس جاساعان قارت تاناۋىمدى كەپىلگە قويايىن، - دەۋشى ەدى. ەشقانداي كورەرمەنى جوق ءوزىمىز ءۇشىن ويناعان سپەكتاكلىمىزگە ءوزىمىز قول شاپالاقتاپ ءماز بولىپ قالۋشى ەدىك.

قازىر اڭگىمەلەپ وتىرسام ارينە بالانىڭ ءىسى سياقتى. ەشكىمدى قىزىقتىرماس تا بالكىم. بىراق ساحنادا پاتشانى دا، باتىردى دا، اقىندى دا سومداپ جۇرەتىن ۇلى دارىن يەسى - اكتيور - دەگەن حالىقتىڭ ەل بىلە بەرمەيتىن وسىنداي كەزدەرى دە بولادى.

تروستىڭ دا ءشىريتىن ۋاقىتى بولدى

قازاق تەاتر ونەرىنىڭ مايتالماندارى التىنبەك كەنجەكوۆ پەن چاپاي زۇلقاشەۆ قۇرداس بولاتىن. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاراسىمدى ءازىل، تاۋىپ ايتىلعان سوزدەردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن الدىنعى تولقىن اعالاردىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرەمىز. سولاردىڭ ءبىرى مىناۋ:

تەاتردان الاتىن جالاقىنى كەرەك جەرىنە جۇمساپ قويعان سوڭ كەلەسى جالاقىعا دەيىن ءبىر-بىرىنەن قارىز اقشا الا تۇرۋ ۇيرەنشىكتى ءىس قوي. قۇرداس بولعان سوڭ التەكەڭ مەن چاپاي اعامىزدىڭ اراسىندا دا ونداي الىس-بەرىس بولىپ تۇرادى ەكەن. اسىرەسە، جاڭا سپەكتاكلدىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ، جۋ كوبەيىپ كەتكەندە قالتالارىنىڭ ءتۇبى كورىنىپ قالا بەرەدى.  التىنبەك اعاعا باستى رولدەر كوبىرەك بەرىلىپ، ماقتاۋ مەن ماراپاتقا قارىق بولىپ جۇرگەن كەزى بولعاندىقتان انانى سىيلاپ، مىنانى سىيلاپ چاپاي اعامىزدان قارىز سۇراۋىن تىم جيىلەتىپ جىبەرسە كەرەك.  بىردە تاعى دا كەلىپ:

- چاپاي قۇرداس، ەر مويىنىندا قىل ارقان شىرىمەيدى دەگەن... - دەپ ءسوزىن باستاپ كەلە جاتقاندا، بۇعان دەيىن التەكەڭنەن مۇنداي اڭگىمەنى تالاي مارتە ەستىگەن چاپاي اعامىز تۇرىپ:

- ءاي، التىنبەك قىل ارقاندى ءسوز قىلىپ قايتەسىڭ، سەنىڭ مويىنىڭدا تروستىڭ دا ءشىريتىن ۋاقىتى بولدى عوي! - دەگەن ەكەن.

سونداعىسى ەشكىنىڭ قۇمالاعى

اۆتوبۋسپەن  كۇن ۇزاق ساپارلاتىپ كەلە جاتقاندا ارتىستەردىڭ ءبىرى «قاسقىر!» - دەپ ايعاي سالاتىن. العاشىندا «قايدا؟» - دەپ تەرەزەگە  ءۇڭىلىپ، دالانى كوزبەن شارلاي باستايتىنبىز. كەيىن بىلدىك قوي اجەتتى نارسە قىسقانداعى كولىك جۇرگىزۋشىسىنە ايتىلعان مادەنيەتتى ەسكەرتۋ ەكەنىن. وندايدا جۇرگىزۋشى قالىڭ اعاشتى نەمەسە ساي-سالالى جەرگە توقتاي قالاتىن. سوسىن ايەلدەر ءبىر جاققا، ەر ازاماتتار ءبىر جاققا ءبولىنىپ قاجەتتەرىن وتەپ كەلەدى. بىردە سونداي ايالدامانىڭ وزىندە قىزىق وقيعا بولدى. جان-جاققا ءبولىنىپ كەتكەن ارتيستەر اۆتوبۋسقا ورالساق ەرسايىن اعامىز شالا ءبۇلىنىپ التەكەڭە (التىنبەك كەنجەكوۆكە) كەيىپ وتىر. التەكەڭدە دۇڭكىلدەپ جاۋاپ قاتىپ قويادى. الماتىدان شىققالى بەرى تاتۋ-ءتاتتى اڭگىمەلەسىپ اق كەلە جاتقان. بۇلارعا نە بوپ قالدى؟ ەكەۋىنىڭ ەكپىنىن باسىپ نە بولعانىن سۇرادىق. سويتسەك بارىنە كىنالى گازەت ەكەن. ءيا، كادىمگى ءوزىمىز كۇندە وقىپ جۇرگەن گازەتكە بولا رەنجىسىپ وتىر. ەرسايىن اعانىڭ وقىپ وتىرعان گازەتىن دارەتكە كەتكەن التەكەڭ جىرتىپ قويىپتى. سوعان بولا ايران اسىر بولىپ كەرىسىپ وتىر.

- بولدى، ەرسايىن قويساڭشى ەندى! ءبىر گازەت اتاڭنىڭ قۇنى ما ەدى؟ سوعان بولا اشۋلانا ما ەكەن ادام؟ سەن دە بالا سياقتىسىڭ كەيدە، - دەپ ايتجان اعا باسۋ ايتىپ ەدى. ەرسايىن اعا جىلاپ جىبەرە جازداپ زارلاپ قويا بەردى:

- ويباي-اۋ ايتجان اعا قالاي كۇيمەيمىن ەندى؟ مىنا سىزدەگىدەي، اناۋ ايدوستاعىداي دومالانعان قارنى، سالبىراعان قۇيرىعى  بولسا ءبىر ءسارى. ءبىر گازەت ەمەس ەكى گازەتتى الىپ كەتسە دە جاراسادى. ادام دەگەن شاماسىنا قاراسا قايتەدى ەكەن. مىناۋ جاتقان «قازاقستان پيونەرىن» الا سالماي، جولدا وقيمىن دەپ الىپ شىققان «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» جارتى بەتىن جىرتىپ اكەتىپتى. جارتى ساعات وتىرىپ تاستايتىنى ەشكىنىڭ قۇمالاعى. ال، جىرتقانى «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» جارتى بەتى. دۇرىس پا وسىنىسى؟ - دەيدى ەكىلەنىپ. شىداي الماي قىران-توپان كۇلىستىك. جاڭا عانا بولماشىعا بولا جانجالداسىپ وتىرعان اعالارىمىزدىڭ ءوزى دە بىزگە قوسىلىپ ەزۋ تارتا باستادى. قايران بالا مىنەزدى اعالارىم اي!

اسەل نازارالى

Abai.kz