قوجا احمەت قازىرگى سايرامدا ول كەزدە «مادينات ال بايدا» دۇنيەگە كەلدى. سايرام يسلام توپىراعىنا جاتاتىن ريبات فۋنكتسياسىن اتقاراتىن گارنيزون بولاتىن. ريبات دەگەن يسلامنىڭ شەكارا ايماعىن بىلدىرەدى. قوجا احمەت تۇركىستانعا ول كەزدە ياسى جەرىنە ءدىن يسلام تاراتۋ ءۇشىن ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەن. وعان سوپىلىق تانىمداعى «سۋفرا تۇتماق» دەگەن تەرمين دالەل. اڭىزدا دا بۇل ايماقتا، قۇل قوج احمەت ياساۋيمەن قايشىلىقتا بولعان «ساۋر» حالقى تۋرالى ايتىلادى. ول كەزەڭدە ساۋر (مۇمكىن ساۋران) حالقى يسلامعا ءالى كىرمەگەن وتىرىقشى ەل بولاتىن. ياساۋي وسى جەردە ءوزىنىڭ ۋاعىز-ناسيحاتىن جۇرگىزىپ، «يسلام اشا» كەلگەن. ناسابناما دەرەكتەرىندە «يسلام اشا» تىركەسى بۇل ءدىن تاراتۋ مەحانيزمى رەتىندە تانىلادى.

تاريحي جانە گەوپوليتيكالىق جاعىنان ياسى سول كەزدىڭ وزىندە وتە ماڭىزدى كەڭىستىك بولاتىن. سىردىڭ بويى، قاراتاۋ ەتەگى، جازىق، ساۋداعا دا، ەگىستىككە دە، ەكونوميكالىق جاعىنان وتە ىڭعايلى قونىس. تاريحي دەرەكتەردە، ياسى يسلامنان بۇرىنعى كوشپەلى تۇركى تايپالارىنىڭ سىر بويىندا توعىساتىن ورتالىعى، تارسالار مەن زورواسترلار يەلىگىندەگى ساۋدا كەشەنى بولاتىن.

نەگە تۋعان جەرى سايرامدا ەمەس، تۇركىستاندا جەرلەندى؟

ياسى حالقى قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىن مويىنداپ، يسلامدى قابىلدادى. بۇل تۋرالى اڭىزدىق سانادا جاقسى كەلتىرىلگەن. ياساۋي يسلام ءدىنىن جايۋدا ساياسي بيلىكپەن دە، حالىقپەن دا ورتاق ءتىل تاپتى. ونى بارشا تۇركى تايپالارى وزدەرىنىڭ ۇستازى، ءپىرى رەتىندە مويىندادى.
ول تۋرالى «سۇلتان ۋل اريفين»، «شايحۋل ماشايىح»، «حازرات سۇلتان»، دەگەن لاقاپتار كەڭىنەن تاراعان. ول كەمەل ادام رەتىندە تانىلىپ، اۋليلىك ماقامىن مويىنداتقان، تاريحي تۇلعا رەتىندە، ياسىدا جەرلەندى. ونىڭ تۋعان جەرىندە ەمەس، ياسىدا جەرلەنۋىندە ءدىني قاعيدا بار. ول پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىندە كورسەتىلگەن: «ال انبياۋ يۋدفينۋنا حايسۋما يامۋتۋن». «ەلشىلەر قاي جەردە ولسە، سول جەردە جەرلەنەدى». وسى حاديس نەگىزىندە حز. مۇحامماد پايعامبار دا مەككەدە ەمەس، مادينادا جەرلەنگەن. وعان تالاس تارتىستار بولدى. بىراق جوعارىداعى امانات قاعيدا نەگىزىندە قۇرايىشتىقتار پايعامباردى مادينادا جەرلەنۋىنە كوندى. تۇركى حالقى ءۇشىن «ەكىنشى احمەد ياعني پايعامباردان كەيىنگى ەكىنشى مۇحاممەد» قوجا احمەت ءپىردىڭ كەيىننەن «ياساۋي» لاقابىمەن تانىلۋىندا وسى اقيقات جاتىر. ياساۋي دە اتاقتى اۋلەتتەن شىققان بولاتىن. اتاسى دا، اناسى دا سايرامدا جەرلەنگەن ەدى. بىراق ءدىني قاعيدا بويىنشا وسى ياسى قالاسى ونىڭ ماڭگى مەكەنىنە اينالدى.

نەگە اقساق تەمىر تۇركىستانعا قا ياساۋيگە كەسەنە سوققىزدى؟
ءياساۋيدىڭ ومىردەن قايتقان ۋاقىتى بەلگىلى. 1166 جىل ەكەندىگى كاشيفيدىڭ «راشاحاتىندا» بار. جەرلەنگەن جەرىنە كەسەنە ورناتىلعانى تاريحي دەرەكتەر راستايدى. بۇل تۋرالى ءيازديدىڭ «زافارناماسىندا» كەزدەسەدى. ال ەندى ءامىر تەمىردىڭ ياساۋيگە جاڭادان قايتا كەسەنە سالدىرۋى، ول ءوزىنىڭ «ءپىري تۇركستانعا» كورسەتكەن قۇرمەتى دەپ قابىلداۋ كەرەك. ورىس وريەنتاليستەرى ءامىر تەمىر بۇل كەسەنەنى كوشپەلى تۇرىك تايپالارىن ءوز ىقپالىنا الۋ ءۇشىن سالدىردى دەگەن تۇجىرىم ايتادى. بىراق ءيازديدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءامىر تەمىر ءوزى سوپىلىق تاريقات مەكتەبىنىڭ وكىلى رەتىندە ياساۋيگە دەگەن «ماحابباتى مەن فانا في ششايح» ءپرينتسيپى نەگىزىندە سالدىرعان. بۇعان قوسارىمىز، راسىندا «ۇلى جەڭىستەر مەن جاحاندىق بيلىكتىڭ» يەسى، الەم ءامىرشىسى اتاعىنا لايىق، ءوز يەلىگىندە ورىن العان اۋليەگە جاراساتىن كەسەنە قايتا تۇرعىزۋدى قولعا الىپ، ءوزى ارحيتەكتۋرالىق جوباسىن ازىرلەتىپ، وعان ۋبايدۋللا سادردى باسىنا جاۋاپتى ەتىپ تاعايىنداۋىنان پىرگە قىزمەتى مەن قۇرمەتىن كورۋگە بولادى.

نەگە قازاق جاقسىلارى وسىندا جەرلەنۋىن قالادى جانە جەرلەندى؟
ءياساۋيدىڭ جەرلەنگەن جەرى سوپىلىق تانىم بويىنشا «استانا» رەتىندە قابىلدانادى. بۇل تۇسىنىك ياعني «اسيتان-ە ساادات» پارسى تىلىندە سوزدىك ماعىناسىندا ەسىك، ءدالىز، تابالدىرىق دەگەنگە سايادى. ال تەرمينولوگيا بويىنشا «اقيقاتقا اشىلعان قاقپا» رەتىندە قاسيەتتى، كيەلى سانالعان. قوجا احمەت ياساۋي قاسىنا جەرلەنۋ قازاق ءدىني تانىمىندا ادامنىڭ و دۇنيەدەگى ورنىن دا كەپىلدىككە الۋ رەتىندە قارالعان. ياعني ءياساۋيدىڭ شاراپاتىنان ءۇمىت ەتىلگەن. مىنە، قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ءياساۋيدىڭ «استاناسى» مەن «شاراپاتىنا» سەنگەن، بۇل جەر كيەلى مەكەن سانالعان. مۇنداي تانىم بارلىق تۇركى حالىقتارىن ءتان. جالپى تۇركى يسلام وركەنيەتىندە كەز كەلگەن قالانىڭ ارتىندا وسىنداي «اسيتانە» مەن «شاپاعات» يەسى ءبىر اۋليە جاتقانى ءمالىم. قازاق يگى جاقسىلارىنىڭ كەسەنە ماڭىنا، ياساۋي قاسىنا جەرلەنۋىندە ءدىني قاعيدا جاتىر. استانا نەگىزىنەن وسى ياساۋي ءىلىمىنىڭ باستى تەرمينولوگياسى بولاتىن. بۇل ءسوز كەيىننەن تىلىمىزدە، «ساياسي ورتالىق»، «باس قالا» دەگەن ماعىنا يە بولدى.

نەگە ادامدار ينستيكتيۆنو تۇركىستانعا ازىرەت سۇلتانعا كەلەدى؟
سەبەبى بۇل جەر كيەلى مەكەن، قاسيەتتى جەر. زيارات ورنى. ال زيارات جاساۋ ءدىني قاعيدا. ول قاعيدانىڭ مانىندە ءدىني سەنىم، ءدىني تانىم، ءدىني سانا جانە ءدىني تاجىريبە جاتىر.

دوساي كەنجەتايدىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz