قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، قوي ەتى مەن ءجۇنىن ءوندىرۋ مەن وڭدەپ، ءىس قىلۋ جايى سىن كوتەرمەيدى

سەنات وتىرىسىندا (11 ساۋىردە) دەپۋتات اڭسار مۇساحانوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ا.ۇ. ءماميننىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. وندا بىلاي دەلىنگەن:

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 

پرەمەر-ءمينيستىرى  ا.ۇ. مامينگە

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى!

ءبىزدىڭ وسى دەپۋتاتتىق ساۋالىمىزعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ جانە قوي ەتى مەن ءجۇنىن ءوندىرىپ، وڭدەۋ ماسەلەسىنىڭ ءالى دە بولسا دۇرىس جولعا قويىلماي كەلە جاتقاندىعى ارقاۋ بولىپ وتىر.

قوي شارۋاشىلىعى - مال شارۋاشىلىعىنىڭ باستى  ءارى بىردەن-ءبىر ءداستۇرلى جەتەكشى ءارى  وتاندىق اگروبيزنەستىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

سوڭعى ۋاقىتتا قوي ەتى مەن قويدىڭ ءجۇنىن  ەكسپورتتاۋدا  ءبىرشاما ىلگەرىلەۋشىلىك بولعانىمەن،  قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، قوي ەتى مەن ءجۇنىن ءوندىرۋ مەن وڭدەپ، ءىس قىلۋ جايى ءالى دە سىن كوتەرمەيتىن جاعدايدا ەكەندىگىنە ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز.

قازاقستاننىڭ ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سايكەس، ەلىمىزدە قازىر قوي سانى 16 ميلليوننان استام. سوعان قاراماستان، ەڭ اۋەلى ءوزىمىزدىڭ ىشكى رىنوگىمىزدى دا تولىق قامتاماسىز ەتە الماي جانە قوي ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋدى دۇرىس جولعا قويا الماي كەلە جاتقاندىعىمىز الاڭداتادى. ويتكەنى، ءالى دە بولسا، وسى سالانى دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەسى قالىپتاسپاي وتىر.

ال، قوي شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، ونى تابىستى سالاعا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن قوي مالىنىڭ ەسەبىن ناقتىلاپ، دۇرىستاپ الۋ قاجەت.

ەلىمىزدە نەگىزىنەن قازىر قويدىڭ قانداي تۇقىمدارى بار، الداعى ۋاقىتتا قويدىڭ قانداي تۇقىمىن وسىرۋگە باسىمدىق بەرىلۋى كەرەك؟ مىنە، وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن تاياۋداعى ۋاقىتتا قوي تۇقىمى بويىنشا ساناق، ياعني، ينۆەنتاريزاتسيا، تۇگەندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىز.

وسى جۇمىستاردىڭ نەگىزىندە،  الداعى ۋاقىتتا قازاقستانداعى  قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ جاڭا ءارى وسى زاماننىڭ تالابىنا بەيىمدەلگەن مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جاساۋ كەرەك دەپ سانايمىز.

بۇل باعدارلاما بويىنشا   قوي شارۋاشىلىعىن  سۋبسيديالاۋدىڭ ءتارتىبى مەن ەرەجەسىن  قايتا قارالۋعا ءتيىستى. اسىل تۇقىمدى قوي وسىرۋگە باسىمدىق بەرە وتىرىپ،  مەملەكەت تۇرعىسىنان قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋدى جان-جاقتى شەشۋدى قاراستىراتىن ۋاقىت كەلدى. اسىرەسە، سەلەكتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزۋگە، شەت ەلدەن قوي مالىنىڭ  اسىل تۇقىمدى اتالىعىن ساتىپ الۋعا، قويدى قولدان ۇرىقتاندىرۋ،  كوشپەلى قوي قىرقۋ جانە  ءجۇن دايىنداۋدىڭ سەرۆيستىك پۋنكتتەرىن اشىپ، ولاردىڭ جۇمىستارىن جانداندىرۋ ىستەرى اسا قولداۋدى قاجەت ەتىپ وتىر.

قازاقستان ءۇشىن قوي ەتىن ەكسپورتتاۋ  ءدال قازىر ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا وندىرىلەتىن ەكولوگيالىق تازا ەتكە سۇرانىس ارتىپ كەلەدى جانە دە ەكسپورتتاۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلىپ جاتقان دا كورىنەدى. بۇل ءۇشىن قوي ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارۋدى رەتتەپ، قوي شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتىنا تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەرەك دەگەن ماماندار پىكىرىمەن دە ساناسقان ءجون بولار.

قازىرگى كەزدە كەدەن  وداعىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ رىنوگىنا ەكسپورتقا ەت شىعارۋدى ارتتىرۋ ءۇشىن  قوي شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتى تەحنولوگيانى پايدالانا وتىرىپ دامىتۋمەن بىرگە   مال تۇقىمدارىن، سونىڭ ىشىندە قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، ولاردان وندىرەتىن ەت پەن ءجۇن ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا كوڭىل ءبولۋ  قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.

كەز-كەلگەن وندىرىستىك سالا سياقتى، مال شارۋاشىلىعىن، تاعى دا سونىڭ ىشىندە قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋ تەحنولوگياسى الدىڭعى قاتارداعى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەنۋگە ءتيىستى.

ساپالى مال ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ ءالى دە بولسا ەسكەرىلمەي جاتقان كوپتەگەن ماسەلەلەرى بار. سونىڭ ءبىرى قويدىڭ ءار تۇقىمىنىڭ بيولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن مال وسىرىلەتىن ايماقتاردا دۇرىس پايدالانۋ كەرەكتىگى بولىپ وتىر.

قوي شارۋاشىلىعىن جىل بويى ۇزدىكسىز ءارى تۇراقتى ءونiم ءوندiرۋشى تابىستى سالاعا اينالدىرۋ ءۇشiن  بiرiنەن سوڭ بiرi كەزەك-كەزەگىمەن اتقارىلاتىن  تەحنولوگيالىق پروتسەستەر ۇيىمداستىرىلىپ، iسكە اسىرىلماي كەلەدى.

ال ازىرگە رەسپۋبليكامىزدىڭ شارۋا قوجالىقتارىندا قوي ونiمدەرىن ءوندىرۋ  تەحنولوگياسى جالپى ساقتالعانىمەن، جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiنە ساي، تۇراقتى ءارى ۇدەمەلi تۇردە ءونiم ءوندىرۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان. قۋاتتى ءارى تۇراقتى وندiرiستiك  جۇيە جوق. سودان كەلىپ، وندىرىلگەن ەت پەن بيازى ءجۇننىڭ ساپاسى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلمەي جاتادى.ازىرگە قوي ەتتەرى تەك قانا ىشكى سۇرانىستارعا عانا جارامدى بولىپ تۇر.

الداعى ۋاقىتتا قوي شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەردى كەڭىنەن پايدالانا وتىرىپ، بۇل سالانى دا تسيفرلاندىرۋعا دا كوڭىل ءبولۋ ارقىلى  ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى مەن  ساپاسىن جاقسارتۋعا  ايىرىقشا ءمان بەرىلىپ، تالاپ كۇشەيتىلۋگە ءتيىستى. قوي شارۋاشىلىعىنىڭ جۇمىس پروتسەستەرىن مامانداندىرۋ بۇگىنگى بەلەستەن الدەقايدا جوعارى بولۋعا ءتيىستى دەپ سانايمىز.

قوي شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ەتتى باعىتتاعى شەت ەل قوشقارلارىن پايدالانىپ، ياعني سەلەكتسيا ارقىلى ەتى ءونىمدى ءارى ساپاسى جاقسى جاڭا قوي تۇقىمىن  شىعارۋدى جولعا قوياتىن دا كەز كەلدى.

قازىرگى ۋاقىتتا ەتەك الىپ بارا جاتقان  بيازى ءجۇندى قويلار مەن قىلشىقتى جانە ۇياڭ ءجۇندى قوي  تۇقىمدارىن ءبىر-بىرىمەن نەگىزسىز بۋدانداستىرۋعا قاجەت بولسا زاڭمەن دە تىيىم سالۋ كەرەك.

قازاقستاننىڭ قانداي دا بiر ايماعىندا وسىرۋگە بولاتىن قوي  تۇرلەرىن ەڭ اۋەلى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنiڭ جانە عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمدارىنىڭ نەگىزدەمەلەرىنە سايكەس انىقتاپ العان دا ءجون.

قوي  بورداقىلاۋ الاڭدارىن، قوي  سويۋ پۋنكتتەرىن رەتتەپ، ولاردى شەت ەلگە ءونىم شىعاراتىن رەەسترگە دە ەنگىزۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.

قوي شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەيتىن مەكەمەلەر مەن سەرۆيستىك دايىنداۋ ورتالىقتارى ارالىعىندا تىعىز بايلانىس ورناتۋدى دا شەشۋ قاجەت. ويتكەنى، ءىرى جەتكىزۋشىلەردىڭ جانە قوي ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن كەپىلدى ساتىپ الۋ ، قويدى قىرقۋ  جانە ءجۇن دايىنداۋدىڭ بىرىڭعاي جۇيەلەرىنىڭ  بولماۋى، مالدىڭ سانى مەن جاي-كۇيى تۋرالى ناقتى اقپاراتتىڭ جوقتىعى دا  وسى سالانىڭ ىلگەرى دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

جايىلىمداردىڭ  جاعدايى دا جىل سايىن ناشارلاپ بارادى. كەزىندە قابىلدانعان «جايىلىمدار تۋرالى» زاڭىنىڭ نورمالارى تولىقتاي جۇزەگە اسىرىلعان جوق. جايىلىمداردى باسقارۋ جانە ولاردى پايدالانۋ جونىندەگى جوسپارلار كوپ وڭىرلەردە بەكىتىلمەگەن. اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمداردىڭ توزۋى بەلەع الىپ وتىر. سونىمەن قاتار، شالعايداعى جايىلىمداردى پايدالانۋدى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى دە تولىق شەشىمىن تاپپاي وتىر. دەگراداتسياعا، ياعني جارامسىز بولىپ قالعان جايىلىمدى جەرلەردى  قالپىنا كەلتىرۋ، جايىلىم قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋعا قاجەتتى  شارالار كەشەنىن جاساپ، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الاتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن كودە، يزەن تاعى دا باسقا ءشوپ پەن سەكسەۋىل تۇقىمدارىن ءوندىرۋدى دە عىلىمي تۇرعىدان جانداندىرۋ قاجەت.

جەكە شارۋاشىلىق قوجالىقتارىنداعى  قويدىڭ  70 پايىزى شاعىن فەرمالاردا ءوسىرىلىپ جاتقاندىقتان، ولاردىڭ ونىمدىلىكتەرى دە  تومەن. قوي شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ماماندارى مەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ  الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا دا ءتيىستى كوڭىل بولىنبەي كەتتى.

ۆەتەرينارلىق قىزمەتتىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقان كوپتەگەن ماسەلەسى دە بار.  اۋىلدىق وكرۋگتەر ورتالىعىنان ۆەتەرينارلىق پۋنكتتەر سالۋ ءالى دە ماردىمسىز. سىرعامەن، ۆاكتسينالارمەن ۋاقتىلى قامتاماسىز ەتۋدە دە كەمشىلىكتەر ورىن العان.

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى!

قازىرگى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، قوي شارۋاشىلىعىن ونەركاسىپتىك نەگىزدە دامىتۋ جانە ءونىم ساپاسىن جاقسارتۋ ماسەلەلەرى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تاجىريبەلى قوي وسىرۋشىلەر مەن ماماندارىنىڭ، عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلانىپ، ارنايى ءارى ناقتىلى مىندەتتەر بەلگىلەنگەنى  ءجون بولار ەدى.

بۇل ورايدا تاۋلى، ءشول جانە شولەيت ايماقتاردى  قوي شارۋاشىلىعىنا ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن جەكە شارۋاشىلىقتاردىڭ اۋداندىق، ايماقتىق كاسىبي بىرلەستىكتەرىن قۇرعان ءجون.

كاسىبي ماقساتتارى بويىنشا بىرلەستىرىلگەن شارۋاشىلىقتار ونداي جاعدايدا جايىلىمدىق جەرلەردى دە، سول اۋدان ايماعىنداعى قولدا بار قوي بورداقىلاۋ،ءجۇن قىرقۋ، مال توعىتۋ، مال سويۋ، مال ونىمدەرىن وڭدەۋ كومپلەكستەرىن دە ءوزارا ءتيىمدى پايدالانار ەدى.

مۇنداي بىرلەستىكتەر بولسا عالىمدار دا وزدەرىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋگە مول مۇمكىندىك الادى. سوندىقتان  وسىنداي بىرلەستىكتەردىڭ رەسپۋبليكانىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنا ىڭعايلى مودەلدەرىن جاساۋىمىز كەرەك.

سونىمەن بىرگە، قوي شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەردى كەڭىنەن پايدالانۋ ءۇشىن، قوي شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ باسەكەلەستىك دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن عىلىممەن بىرگە وندەۋ جۇمىستارى قولما قول ءجۇرۋ كەرەك. ول ءۇشىن زووتەحنيكالىق عىلىم سالاسىنا ۇكىمەت تاراپىنان ىقپال ەتىلۋى قاجەت سانايمىز.

ەڭ الدىمەن تاعى دا قازىرگى ۋاقىتتا وندىرىلەتىن قوي ونىمدەرىنە  بويىنشا قۇرىلعان رەسپۋبليكاداعى 4 بىردەي پالاتانى  ءبىر ورتالىققا،  بىر پالاتاعا عانا بىرىكتىرۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە قوي شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاپ، شەشۋ ءۇشىن  رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىن قۇرعاننىڭ دا ارتىقشىلىعى بولماس ەدى.

بۇل كەڭەستىڭ قۇرامىنا «رەسپۋبليكالىق قوي شارۋاشىلىعى پالاتاسى»، «عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى»، «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى، ۋاكىلەتتى ورگاندار،  بەدەلدى عالىمدار، ءىرى شارۋاشىلىق باسشىلارى مەن فەرمەرلەردى مۇشە ەتىپ ەنگىزىپ، جىلىنا ءبىر رەت جينالىس - فورۋم وتكىزىپ وتىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ەلىمىزدە قوي شارۋاشىلىعى ەكونوميكامىزدىڭ ماڭىزدى سالاسىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستانداعى قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى الەمدىك ۇلگىگە بەيىمدەلگەن ءتيىمدى ءارى باسەكەگە قابىلەتتى بولارلىقتاي جولعا قويۋ ءۇشىن بۇل سالانىڭ ۇزاق جىلداردان بەرى قوردالانىپ قالعان  ماسەلەلەرى ءوزىنىڭ  وڭ شەشىمىن تابار دەگەن سەنىمدەمىز.

ا. مۇساقانوۆ

ج. نۇرعاليەۆ، ر. اكىموۆ، ب. ەلامانوۆ، م. جۇماعازيەۆ، د. مۋسين، ءا.نۇراليەۆ

Abai.kz