ءبىراز ۋاقىتتان بەرى بەلورۋسسيا مەن قازاقستانعا «بىرلەسىپ كەدەندىك وداق قۇرايىق، قىسىلتاياڭدا قىسىلماۋدىڭ امالدارىن قاراستىرايىق» دەپ جۇرگەن كورشىمىز رەسەي ماۋسىم باستالعالى ماڭىزدانا تۇسكەندەي... ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ماۋسىم ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگى وتە سالىسىمەن-اق رەسەي ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىنا قازاقتىڭ ەتىن، بەلورۋستىڭ ءسۇتىن ەنگىزبەۋگە بەل بۋدى.

دالىرەك ايتساق، جوعارعى ەپيزووتيالىق قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ ون وبلىسىنان رەسەيگە مال، ەت جانە ەت ونىمدەرىن ەنگىزۋگە تىيىم سالىنسا، بەلورۋسسيانىڭ ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىنە دە وسى تەكتەس تالاپتار قويىلۋدا. ءسويتىپ، رەسەي قازاقتىڭ مال باسىنىڭ ەتىن جەپ، بەلورۋسسيا مالىنىڭ ءسۇتىن ىشۋگە «ءىش جيىپ» ءبىرتۇرلى سالقىن كوزقاراس بىلدىرە باستادى. ساراپشىلاردىڭ قايسىبىرى رەسەيدىڭ بۇل قادامىن «ولار ساپاسىز ونىمدەردى ىشكى نارىعىنا ەنگىزبەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاپ وتىر» دەپ تە باعالاۋدا. ال قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ ءبىر پاراسى «قىسقا مەرزىمدە دەرەۋ شارا قولدانىلماسا، بۇل ءۇردىس ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا كەرى ىقپالىن تيگىزەدى» دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە.

دەرەك پەن دايەك

ءبىراز ۋاقىتتان بەرى بەلورۋسسيا مەن قازاقستانعا «بىرلەسىپ كەدەندىك وداق قۇرايىق، قىسىلتاياڭدا قىسىلماۋدىڭ امالدارىن قاراستىرايىق» دەپ جۇرگەن كورشىمىز رەسەي ماۋسىم باستالعالى ماڭىزدانا تۇسكەندەي... ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ماۋسىم ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگى وتە سالىسىمەن-اق رەسەي ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىنا قازاقتىڭ ەتىن، بەلورۋستىڭ ءسۇتىن ەنگىزبەۋگە بەل بۋدى.

دالىرەك ايتساق، جوعارعى ەپيزووتيالىق قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ ون وبلىسىنان رەسەيگە مال، ەت جانە ەت ونىمدەرىن ەنگىزۋگە تىيىم سالىنسا، بەلورۋسسيانىڭ ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىنە دە وسى تەكتەس تالاپتار قويىلۋدا. ءسويتىپ، رەسەي قازاقتىڭ مال باسىنىڭ ەتىن جەپ، بەلورۋسسيا مالىنىڭ ءسۇتىن ىشۋگە «ءىش جيىپ» ءبىرتۇرلى سالقىن كوزقاراس بىلدىرە باستادى. ساراپشىلاردىڭ قايسىبىرى رەسەيدىڭ بۇل قادامىن «ولار ساپاسىز ونىمدەردى ىشكى نارىعىنا ەنگىزبەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاپ وتىر» دەپ تە باعالاۋدا. ال قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ ءبىر پاراسى «قىسقا مەرزىمدە دەرەۋ شارا قولدانىلماسا، بۇل ءۇردىس ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا كەرى ىقپالىن تيگىزەدى» دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە.

دەرەك پەن دايەك

ەگەر رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 2007 جىلعا دەيىن رەسەي قازاقستاننىڭ ەت ەكسپورتىنا ەشقانداي شەكتەۋ كەلتىرمەگەن. 2001-2007 جىلدار ارالىعىندا رەسەيدىڭ استراحان، ۆولگوگراد، ساراتوۆ، ورەنبۋرگ ءتارىزدى 11 شەكارالاس ايماقتارىنا قازاقستاننان ءىرىلى-ۇساقتى مال ونىمدەرى، جىلقى جانە قوي ەتىنەن الىنعان فابريكاتتار جانە باسقا دا دايىن ونىمدەر ەركىن ەنىپ تۇرعان. بۇل رەتتە، ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسيا كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەرىك سۇلەيمەنوۆ، تەك 2007 جىلى عانا ەلىمىزدىڭ بىرقاتار وبلىستارىندا اۋسىل اۋرۋىنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى مال ەتىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن كورشى ەلدەرگە شىعارۋعا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر قويىلعانىن، ال مەجەلى 12 اي مەرزىمى وتكەن سوڭ ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ەت جانە ەت ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا قايتا جول اشىلعانىن العا تارتادى.

گاپ قايدا جاتىر؟

ال ەندى كەلىپ رەسەي نەلىكتەن ەشقانداي مال ەپيدەمياسى تۋىنداماي جاتىپ ەت جانە ەت ونىمدەرى ەكسپورتىنا شەكتەۋ قويىپ وتىر؟ بۇل جايىندا ەكونوميست-ساراپشى مەيرام قابدىراحمانۇلى:
- بۇل رەسەيدىڭ كەزەكتى ساياسي ويىنى بولۋى دا مۇمكىن. مۇنداي ساياسي ۇردىستەر ەكونوميكالىق قادامدارىمىزعا كەرى اسەرىن تيگىزۋى دە عاجاپ ەمەس. بىراق بۇل جەردە ءبىز ءوز تاراپىمىزدان دا كەمشىلىكتەر بارىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە گاپ مىنادا... ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن جانداندىرادى دەپ قۇرىلعان ءتۇرلى حولدينگتەرىمىز بەن ۇلتتىق قورلارىمىز ءالى دە بولسا حالىقارالىق تالاپقا ساي جۇمىس جاساي الماي وتىر. مىسالى، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقارالىق ۆەتەريناريا ۇيىمىنا مۇشە بولا الماي وتىرمىز. بۇل ءۇردىس مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولۋدا. ەگەر بۇل ۇيىمعا دەر كەزىندە مۇشە بولعانىمىزدا، مال ونىمدەرىن شەتەلگە تاسىمالداۋدا، جوعارى تەحنولوگيالاردى ليزينگ ارقىلى الۋدا ءبىراز جەڭىلدىكتەرگە يە بولاتىن ەدىك. مال الماسۋ، ايىرباس ىستەرى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تارتىپپەن جۇرەتىن بولسا، مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى تۇيتكىلدەر ءسال دە بولسا جەڭىلدەر مە ەدى؟ - دەيدى.
ارينە، بۇل - تۇيتكىلدى شەشۋدىڭ ءبىر عانا ءتاسىلى. ال مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋ ماقساتىندا ءالى دە ءبىراز تەر توگىلۋى ءتيىس...

مۇندايدا قانداي جايتقا ءمان بەرگەن ءجون؟

جالپى، رەسەيدىڭ بۇل شەشىمىنەن سوڭ، وتاندىق ماماندار ءبىزدىڭ تاۋار ەكسپورتتاۋدا ءالى دە بولسا سىرتقى نارىقتىڭ تالاپتارىن ساۋاتتى مەڭگەرمەگەنىمىزدى العا تارتادى. بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتامۇرات شامەنوۆ:

- قازىر كەز كەلگەن ەل تاۋارىن باسەكەگە قابىلەتتى ەتىپ شىعارۋعا تالپىنىپ باعۋدا. وسى رەتتە ايتارىم، بىرىنشىدەن، بىزگە ءار سالادا ءوز ءونىمىن جارنامالايتىن، نارىققا ءونىمىمىزدى وتكىزە بىلەتىن ارنايى مەنەدجەرلەر توبىن جاساقتاۋ كەرەك. راس، مۇنداي ءۇردىس بىزدە دە بار. بىراق ولاردىڭ قىزمەتى سىن كوتەرمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقستاندىق مەنەدجەرلىك قىزمەت جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلمەيىنشە، وتاندىق تاۋاردىڭ باعى جانبايدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، بىزگە ءار تاۋارىمىز ەكسپورتقا دايىن با، باسەكەگە قابىلەتتى مە؟ وسىنى ەكشەپ، زەرتتەپ وتىراتىن ارنايى جاساقتالعان ەكسپورتتىق كەڭەس قاجەت. ۇشىنشىدەن، قازىر ەلىمىزدەگى مال باسىنىڭ 90 پايىزى جەكە شارۋانىڭ قولىندا. ال وسى جەكە قولداعى مال باسىنىڭ ساپالى ءونىم بەرەتىنىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ بۇگىندە ەلىمىزدە مال اۋرۋلارىنىڭ سانى دەندەپ بارادى. قاجەت دەسەڭىز، مال باسىنا ۆەتەرينارلىق كومەك كورسەتۋگە مۇمكىندىگى جوق شالعاي اۋىلدار جەتىپ-ارتىلادى. سوندىقتان مال ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز اۋىلدى جەرلەردە ءىرىلى-ۇساقتى مال وسىرەتىن ارنايى كەشەندەر سالۋعا بەت بۇرۋىمىز كەرەك. مىنە، ءبىز الدىمەن وسى اتالعان جايتتاردى شەشۋگە ءمان بەرۋىمىز قاجەت. سوندا عانا ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شەشىلە باستايدى. نەگىزىندە، بىزدە «اۋىل شارۋاشىلىعىن جەتىلدىرەدى، وركەندەتەدى» دەپ قۇرىلىپ جاتقان حولدينگتەر، كورپوراتسيالار، ۇلتتىق قورلار لەگى بارشىلىق. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە قۇرىلعان ورگاندار ىستەگەن ىستەرىن كورمەدەن كورسەتۋدەن ءارى اسا الماي جاتىر. مۇنداي اياق الىسپەن ءبىز ازىق-تۇلىك ەكسپورتىن دا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن دە وڭتايلى جولعا قويا المايمىز، - دەيدى.

ءتۇيىن
ايتسا ايتقانداي-اق، ءبىز جىل باسىنان بەرى حالىقارالىق بىرنەشە كورمەلەرگە، فورۋمدارعا قاتىسىپ-اق كەلەمىز. ءتىپتى وسىدان تۇپ-تۋرا ەكى اي بۇرىن ءساۋىر ايىندا ماسكەۋدە ەت ونىمدەرىنىڭ كورمەسىندە ءتاپ-ءتاۋىر «باعا» الىپ، ماراپاتتالىپ قايتقانىمىز دا ەستە. ەندى كەلىپ، سول ءتاۋىر باعانى رەسەيلىكتەر وزدەرى جوققا شىعارىپ وتىر. قالاي دەسەك تە، رەسەيدىڭ ناق قازىرگى ۇستانىمى «قازاقتىڭ ەتى ءبۇلىندى، بەلورۋستىڭ ءسۇتى ءىرىدى» دەگەنگە سايىپ وتىر. ازىرگە كىمنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەرى بەلگىسىز. بىزگە ءبىر انىعى - اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن وركەندەتەدى، مال شارۋاشىلىعىن جانداندىرادى دەگەن ۇمىتپەن قۇرىلعان باسقارۋ ورگاندارى جوعارىدا اتالعان ۇسىنىستاردى ەسكەرۋى ءتيىس. ۇسىنىس ەسكەرىلىپ، ۇتىمدى ءىس اتقارىلسا، اۋىر جۇك تە جەڭىلدەر مە ەدى؟!

قارلىعاش زارىققانقىزى

«الاش ايناسى» گازەتى 16 ماۋسىم 2009 جىل