يدەولوگيالىق ۆاكۋم، حالىقتىڭ قيىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا دۋشار بولۋى، زاڭداعى سولقىلداقتار جانە   ت. ب. سەبەپتەر راديكالدى اعىمداردىڭ جاپپاي تارالۋىنا ءتيىمدى جاعداي بولادى. 1992 جىلدىڭ وزىندە-اق، ورتالىق  ازيا ەلدەرىندە حالىقارالىق ەكسترەميستىك «حيزبۋت تاھرير» ۇيىمىنىڭ بولىمشەلەرى اشىلىپ ۇلگەردى. 1992-1994 جىلدارى  ەڭ العاش بولىپ فەرعانا، ءاندىجان، تاشكەنت قالاسىندا، ال 1998-2000 جج. تاجىكستان مەن قىرعىزستاندا اشىلدى^[1]. «حيزبۋت ءتاھريردىڭ» العاشقى ءىس-ارەكەتتەرى قازاقستاندا 1998 جىلدان باستاپ تىركەلدى. بۇل ۇيىمنىڭ قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستاندا ەكسترەميستىك، زاڭسىز دەپ تانىلعانىنا قاراماستان، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ يدەيالاستارى ايماقتا ازايماي وتىر. ورتالىق ازياداعى تاعى ءبىر ەڭ ىقپالدى، ءارى قاۋىپتى ءدىني ۇيىمداردىڭ ءبىرى «وزبەكستان يسلام قوزعالىسىنا» كەلەتىن بولساق، بۇل ۇيىم 1990 جىلداردىڭ باسىندا نامانگان قالاسىندا قۇرىلدى. ۇيىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆتى بيلىكتەن تايدىرىپ، وزبەكستاندا يسلام مەملەكەتىن قۇرۋ. وسى ماقساتپەن ۇيىم يسلام كارىموۆكە قارسى تاشكەنتتە بىرنەشە جارىلىستار ۇيىمداستىردى. بۇگىندە ويق-نىڭ تەررروريستىك ۇيىمدار قاتارىنا قوسىلىپ، قۋدالانۋىنا بايلانىستى ونىڭ مۇشەلەرى وزبەكستاننان اۋعانستان مەن پاكىستاننىڭ ءجيى اسكەري قاقتىعىستار بولىپ وتىراتىن، بيلىك تولىق باقىلاۋ ورناتپاعان ايماقتارىنا قاراي اۋىسقان. ۇيىم «ءال-كاەدا»، «تاليبان» ۇيىمدارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، شەتەلدەن كوپ كومەك الىپ تۇرادى. ال جالپى قازىرگى ۋاقىتتا ورتالىق ازيا ەلدەرىندە راديكالدى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءدىني ۇيىمدار مەن قوزعالىستاردىڭ سانى بۇدان دا كوپ.

ورتالىق ازياداعى راديكالدانۋ پروتسەسىنە ۇنەمى تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىندەگى ساياسي كۇشتەردىڭ ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىن جانە ول العاشقى كەزەڭدەردە نەگىزىنەن ميسسيونەرلىك جولمەن تاراعانىن كورۋگە بولادى. كەڭەستىك كەزەڭدە راديكالدى ۋاحابيزم اعىمىن ناسيحاتتاۋ ءىسى استىرتىن نەمەسە لاتەنتتى تۇردە جۇرسە، كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى «تازا يسلامعا» شاقىرۋ دەگەن اتپەن جالپىحالىقتىق سيپات الا باستادى. بۇل كەزەڭ راديكالدى يدەولوگيانى  ۇستانۋشىلار ءۇشىن بيلىكپەن اشىق تەكە-تىرەسكە ءتۇسىپ، ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ جولىندا ءار ءتۇرلى امالدار قولدانۋمەن (تەررور، ادام ۇرلاۋ، ديۆەرسيالىق اكت ت.ب.) ەرەكشەلەندى. مۇنىڭ ءبارى ورتالىق ازيا ايماعىن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تۇراقسىز جانە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى (گەوساياسي فاكتور، قازبا بايلىق، كولىك ءدالىزى) ءىرى دەرجاۆالاردىڭ تارتىسقا تولى ايماقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىرىپ وتىر. ايماققا مۇددەلى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسى قازىرگى تاڭدا دا جانە بولاشاقتا دا ارتپاسا كەمىمەيدى. سەبەبى ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك مۇددەلى مەملەكەتتەر مەن ساياسي كۇشتەردىڭ باستى نىساناسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ورتالىق ازياداعى ساياسي ءارى ەكونوميكالىق مۇددەلەر قاقتىعىسىن تارقاتىپ وتسەك.

ستراتەگيالىق مۇددەلەر قاقتىعىسىندا.

قازىرگى كەزەڭدە ورتالىق ازيادا اقش، قىتاي، رەسەي جانە ەو، يران، تۇركيا سياقتى حالىقارالىق ارەناداعى جەتەكشى ەلدەردىڭ ساياسي مۇددەلەرى ارتۋى ناتيجەسىندە پوست بيپوليارلى كەزەڭدە بۇل ايماق ساياسي ۇدەرىستەردىڭ ۇلكەن ساحناسىنا اينالدى. بۇل نەگىزىنەن ايماقتاعى جانە كاسپي وڭىرىندەگى مول ەنەرگورەسۋرستار قورىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ايماق الەمدىك گەوساياسي كۇشتەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋدا. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى وتپەلى كەزەڭدە شەت مەملەكەتتەردىڭ پوستكەڭەستىك اۋماقتا ارتقان مۇددەلەرى توعىسىندا سىرتقى ينۆەستيتسيالاردى كەڭ كولەمدە ۇلتتىق ەكونوميكالارىنا تارتا وتىرىپ، مىعىم نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە بولىپ تابىلدى. وسى اتالعان ماسەلەلەردىڭ شەڭبەرىندە الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ گەوساياسي باسەكەلەستىك ايماعىنا اينالۋى حالىقارالىق قاتىناستاردا ماڭىزدى جاعداي بولىپ وتىر. اتالعان ايماقتىڭ تۇراقتىلىعى گەوساياسي باسەكەلەستىك پەن دەرجاۆالاردىڭ سىرتقى ساياسي ستراتەگيالارىنداعى ءوزارا كەلىسىمدەرىنە تىكەلەي قاتىستى.

قازىرگى كەزەڭدە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا باسىمدى مىندەت رەتىندە ايماقتا ءداستۇرلى ەمەس قاتەرلەردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ بولىپ وتىر. ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق، گەوگرافيالىق، تاريحي، ءدىني، مادەني ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان ۇقساس مەملەكەتتەردىڭ باسىن قۇراعان اۋقىمدى ءبىرتۇتاس ايماق بولىپ تابىلاتىندىقتان، ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك بۇل مەملەكەتتەر ءۇشىن ورتاق ماسەلە بولىپ تابىلادى.

ايماققا قىزىعۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى – قىتاي. قىتايدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندەگى مۇناي مەن گاز ەكسپورتىندا ورتالىق  ازيا مەملەكەتتەرى ماڭىزدى ورىنعا يە.

ورتالىق ازيا ءداستۇرلى مۇناي وندىرۋدە تاياۋ جانە ورتا شىعىس ايماقتارىنان تىس جەردەگى مۇناي مەن گاز ونىمدەرىن بارىنشا كوپ وندىرەتىن جانە سول ارقىلى ەنەرگيا كوزدەرىن تاسمىمالداۋدى ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ايماق رەتىندە تانىلدى. سونىمەن قاتار ورتالىق ازيا ەۋروپا مەن ازيا ايماعىن جالعاستىرۋشى رەتىندە گەوستراتەگيالىق جاعىنان ءتيىمدى بولىپ وتىر^[2].

ەنەرگوتاسىمالداۋشىلار  ءۇشىن ورتالىق ازيا ايماعىنداعى باسەكەلەسى ارتىپ وتىر. ال قىتاي ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق مۇددەلەرى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ايماق رەسۋرستارىنا  تولىقتاي قول جەتكىزۋگە ۇمتىلىپ كەلەدى. سوندىقتان ورتالىق ازياداعى كەز-كەلگەن تۇراقسىزدىق قىتايدىڭ ايماقتاعى قىزىعۋشىلىقتارىنا الاساپىران مەن قيىنشىلىقتار تۋعىزۋى مۇمكىن. سوندىقتان قىتاي ۇكىمەتى بۇل ايماقتا تىنىشتىقتىڭ ورناعانىنا مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.

سىرتقى فاكتورلاردىڭ ايماقتاعى ىقپالى، الەمدىك قۇزىرەت ءۇشىن گەوساياسي كۇرەس، ايماققا دەسترۋكتيۆتى اسەرىن بەرەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان ايماقتاعى جەكە ۇلتتىق مۇددەلەر كونتەكسىندە سىرتقى اكتورلارعا قاتىستى كوپ ۋاقىتىلى ستراتەگيالارىن قالىپتاستىرۋ، تۇراقسىزدىق كوەففيتسيەنتىن تومەندەتۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ قاجەت.

ءىرى ويىنشىلار اراسىنداعى باسەكەلەستىكپەن قاتار كاسپيلىك گەوساياساتتا، سونىمەن بىرگە، مۇددەلەر ارقاشان سايكەس كەلە بەرمەيتىن ترانزيتتىك مەملەكەتتەر اراسىندا دا كاسپيلىك كومىرسۋتەكتى تاسىمالداۋ ماقساتىنداعى كۇرەس ورىن العان. وسى ترانزيتتىك ايماقتا تۇركيا دا كوپىر مەملەكەت بولىپ تابىلادى. انكارانىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى وسى جاعىنان باتىستى وزىنە تاۋەلدى ەتۋ. بۇدان تۇركيانىڭ اتالعان ايماققا ىقپالىنىڭ جوق ەمەستىگىن بايقاۋعا بولادى. تۇركيا قازىرگى تاڭدا الەم مۇسىلماندارىن جاقتاۋشى رولدە بولا وتىرىپ، ءبىر جاعىنان يسلام ەلدەرىن ءوز جاعىنا تارتۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان تۇرىك تەكتەس مەملەكەتتەردى، ءۇشىنشى جاعىنان ورتالىق ازياعا رۋحاني ءارى ەكونوميكالىق باسشىلىقتى كوزدەۋدە (تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ يسلامدىق پوزيتسياسى يسلامدىق دىنشىلدەردىڭ تۇركيانى يسلامنىڭ تىرەگى كورۋگە يتەرمەلەپ، ال انكارا يسلام اتىن جامىلعان تەررورلىق توپتارمەن جۇمىس جاساپ، ولاردى يدەيالىق تارتىمدىلىقپەن تارتا باستاۋى مۇمكىن. بۇل تۇركيانىڭ يسلام اتىن جامىلعان راديكاليزمدى توقتاتۋ يگى ءىسى بولسا، ەكىنشى جاعىنان مۇسىلمان مەملەكەتتەرىن ءوز مۇددەلەستەرى ەتۋ باعىتى بولىپ تابىلادى).

ورتا ازيا ايماعىندا ءبىر جاعىنان  كاسپيدەن وندىرىلەتىن ەنەرگيا كوزدەرى مەن ايماقتاعى مۇناي مەن گاز، ەكىنشى جاعىنان اۋعانستان اۋماعىنداعى تەرروريستىك ارەكەتتەر، تاياۋ شىعىستاعى ەكسترەميستەرگە سانالىق تارتىمدىلىعى بار جەرگىلىكتى راديكالدى اعىم مۇشەلەرى، وسىلاردىڭ ءبارى ماسەلەنى قيىنداتادى.

ال، اقش-تىڭ گەوساياساتىنىڭ باستى باعدارى ورتالىق ازيادا «ۇلكەن گەوساياسي» رەسەي، قىتاي، يران سەكىلدى مەملەكەتتەردى قاتىستىرماۋ بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، قىتاي مەن يرانعا ورتالىق ازيا ايماعىنان ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي اسەرىن كۇشەيتۋ. اقش-تىڭ كاسپي ايماعىندا ەنەرگورەسۋرستاردى باقىلاۋىنا الۋ نيەتتەرى جوق ەمەس. ءوزىنىڭ ەكونوميكاسىنا تيەتىن اۋىر سالدارىنان ساقتانۋ ءۇشىن اقش ەنەرگورەسۋرستاردى ايماقتان تاسىمالدايتىن پارسى شىعاناعىنان بالاما جولدى قالىپتاستىرۋ قاجەت. دەمەك، اقش الەمدىك قۇزىرەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق ماقساتتا پارسى شىعاناعىنان ءوزىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنا الۋ قاجەتتىلىگى زور. ول اكتسيانى دەموكراتيا تۋىن جامىلۋمەن جۇرگىزۋى مۇمكىن. ونى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا كەتەتىن شىعىنداردى كاسپي رەسۋرستارىن باقىلاۋ ەسەبىنەن جۇرگىزۋى مۇمكىن. بۇل نۇسقانىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى وزگەرگەنىمەن نەگىزى قالدى.

ايماقتاعى نەگىزگى ىقپال ەتۋشى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ساياسي ءارى ەكونوميكالىق مۇددەسى جوعارى. اتالمىش ەلدىڭ قازاقستانداعى ۋران ءوندىرۋ بارىسىن يەمدەنۋ، مۇناي مەن گازعا قاتىستى ۇستانىمدارى، ورتالىق ازيانى بازار الاڭىنا اينالدىرۋ مۇددەسى تۇر. باسقا ەلدەردىڭ ىقپالىنان ەكونوميكالىق ءارى ساياسي قىسپاقتا قالۋ قورقىنىشى رەسەيدىڭ قازاقستاندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىن سىلتاۋ ەتكەن اسكەري بازالاردى ورنالاستىرۋىنا ىقپال ەتتى. رەسەيدىڭ اسكەري قىسپاقتا قالۋ اسەرىنەن ۋكراينا مەن گرۋزياعا جاساعان اسكەري ينتەرۆەنتسياسى ورتالىق ازيادا دا جالعاسپاۋى ءۇشىن اتالمىش ەلدىڭ جاڭاشا ماسەلەلەرمەن ايماق ەلدەرىنىڭ باسىن قاتىرۋعا مۇددەلى بولىپ وتىر. ونىڭ ءبىرى ءدىن اتىن جامىلعان راديكاليزمنىڭ ۋشىعۋى. ورتالىق ازيادا بۇل ماسەلەنىڭ ۋشىعۋى سالدارىنان ايماق ەلدەرىنىڭ رەسەيدەن كومەك سۇرانىسى ارتا بەرمەك. ويتكەنى ايماق ەلدەرى اسكەري ءارى عارىشتىق تەحنولوگيالاردان رەسەيدىڭ كومەگىنە ءزارۋ.

ساراپتاپ وتىعانىمىزداي، ايماقتىڭ مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سىرتقى فاكتورمەن جانە قيىن «گەوساياسي ويىن» ناتيجەسى ەسەبىنەن ءوربيدى. وسىعان وراي، ايماقتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە سۋبەكتىلىگىن كوتەرۋگە قاتىستى ماسلەلەردى شەشۋ ءۇشىن كەلەسىدەي قادامدار جاساۋ قاجەت دەپ سانايمىز:

- مودەرناتسيا جاساۋ، ەكونوميكا جانە ساياساتتا جۇيەلىك رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت;

- اشىق دەموكراتيالىق، ساياسي جۇيەلەردى قالىپتاستىرىپ، جۇمىس ىستەۋىن قاداعالاۋ;

- ايماقتىق، الەمدىك قۇرىلىمدارعا ينتەگراتسيا جاساۋ;

- تەرروريزم، ەكسترەميزم، ەسىرتكى بيزنەسى، زاڭسىز ميگراتسيا سەكىلدى قاۋىپتى بەتالىستارعا قاتىستى قارسى شارالاردى بەلسەندى تۇردە ۇيىمداستىرۋ;

- ورتالىق ازيا ايماعىندا بارلىق وزگە ەلدەردىڭ (رەسەيلىك جانە امەريكاندىق) اسكەري بازالارىن جابۋ;

- اقش، قىتاي، رەسەي، ەۋروپا وداعى ەلدەرىمەن قۇرىلىمدىق قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋ ستراتەگياسىن قالىپتاستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ.

قورىتا كەلگەندە مۇددەلەر قاقتىعىسىندا ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر مەن راديكاليزمدى قوزدىرىپ، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ساياسي باسشىلىعىنا ىقپال ەتۋ ادىستەرىن قولدانۋى مۇمكىن.

[1] دميتري كارمانوۆ. راديكالنىە يسلامسكيە ورگانيزاتسي تسەنترالنوي ازي // تسەنترالنايا ازيا ي كاۆكاز. 2004, №6. 63 c.

[2] لاۋمۋاني م.ت.. تسەنترالنايا ازيا ۆ زارۋبەجنوي پوليتولوگي ي ميروۆوي گەوپوليتيكا.  ت.پ: ۆنەشنايا پوليتيكا ي ستراتەگيا سوۆرەمەننوم ەتاپە ي تسەنترالنايا ازيا. – الماتى: كيسي پري پرەزيدەنتا رك، 2006, 27-28 بب.

جاراس احان،
تاريحشى-ءدىنتانۋشى

Abai.kz