قوڭىر كۇزبەن بىرگە ەلدەگى ساياسي ءومىردىڭ دە قىج-قىج قاينايتىن ماۋسىمى كەلە جاتىر. ەل پرەزيدەنتى رەتىندە ق. توقاەۆ قىركۇيەكتىڭ 2-ءى كۇنى العاشقى جولداۋىن جاريالايتىنىن مالىمدەدى. قالاي دەسەك تە، قازاق ەلىندە نازارباەۆتان كەيىنگى ساياسي ءداۋىر باستالدى. مەيلى، قوسانوۆتىڭ ساياسي قۇيتىرقىلىعىنا كونسەك تە، سايلاۋدىڭ قالاي وتكەنىن بىلسەك تە، داۋىس ساناۋدىڭ كوپە-كورىنەۋ قالاي قۇبىلعانىن كوز كورىپ قۇلاق ەستىسە دە، قوعامدا شۇعىل وزگەرىس جاسالادى دەپ سەنىپ، بالاشا الدانساق تا، ءبارى ءوتتى، ءبىتتى. ەندى، ساعات ءتىلىن كەرى بۇراي المايسىڭ. ونىڭ ۇستىندە، ءدال قازىر قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، كەرەمەت رەۆوليۋتسيا جاسايىن دەپ وتىرعان دا ەشكىمنىڭ قاراسى كورىنبەيدى.

ءاربىر ساياساتكەر حالىقتىڭ قولداۋىنا مۇقتاج. بۇقارانىڭ قولداۋى وعان دەگەن سەنىم بولماعان جەردە ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. قازىرگى قازاق قوعامىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا دەگەن سەنىم سايلاۋدان كەيىن مەيلىنشە، ۇلعايا باستاعانى اڭعارىلادى. وعان ىقپال ەتكەن باستى فاكتوردىڭ ءوزى ءا.قوسانوۆتىڭ سولقىلداقتىعى مەن ساياسي السىزدىگى بولدى. جۇرت ۇلكەن ساياساتتا سالماقتى-ساليقالى تۇلعانىڭ ورنى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنە باستاعانداي. ولاي بولسا، قالاساق تا، قالاماساق تا، قازىرگى پرەزيدەنتتى زاڭدى تۇردە مويىنداۋىمىزعا، باعىنۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. بالكىم، مويىنداۋ دەگەننەن گورى مويىنسىنۋ دەگەن دە ءجون بولاتىن شىعار.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ – ەل پرەزيدەنتى رەتىندە ساياساتتىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلعان جازدىڭ جايما-شۋاق ماۋسىمىندا تاققا نىق وتىرىپ، ابدەن جايعاستى. الداعى ۋاقىتتا، وعان كولدەلەڭ كوك اتتىلاردىڭ ىقپالى جۇرە قويماس. بۇلجىمايتىن شىندىق، وسى. ەندىگى جەردە «لەگيتيمدى نەمەسە لەگيتيمسىز»، پالەن-ءپاشتۋان دەپ داۋلاسۋدىڭ دا، ءتىپتى، سەنۋ-سەنبەۋ تۋرالى دا ۇزىن-سونار اڭگىمە ءوربىتىپ، ءتىل بەزەۋدىڭ  ەشقانداي پايداسى جوق.

تاڭدالدى ما، تاعايىندالدى ما، حالىقتىڭ قانشا پايىز داۋسىن العانىن  ءسوز ەتۋ، ەندىگى جەردە ارتىق اڭگىمە. نەسى بولسا دا، ءدال بۇگىن اۋىسپالى كەزەڭنىڭ تاريحي اسا جاۋاپتى ميسسياسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنا جۇكتەلىپ وتىر. مۇمكىن، بۇل دا ونىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان تاعدىرى بولار. «بۇدان دا جامان كەزىمىزدە تويعا بارعانبىز» دەمەكشى، ماسكەۋدەگى ات توبەلىندەي ساياسي بيۋرو تاڭداپ، تاعايىنداعان ءبىرىنشى حاتشىلارعا دا جەتپىس جىل بويى ءسوزسىز باعىنىپ كەلگەن جۇرتپىز. وعان قاراعاندا، توقاەۆتى حالىقتىڭ بىرقاتار توبى قولدادى، داۋىستارىن بەردى، قازىرگى كۇنى ونىڭ كوپتەگەن قادامدارىنا سەنىم ارتىپ وتىر.

الەمدىك تاجىريبەگە كوز جۇگىرتسەك، بۇكىلحالىقتىق داۋىسپەن سايلانباسا دا، اتاقتى رەفورماتور دەن سياو پين ماودان قالعان «اش قىتايدى تويدىرىپ، جالاڭاشتارىن كيىندىردى»، اينالاسى ون جىلدىڭ ىشىندە، ەلىن ادام تانىماستاي ەتىپ وزگەرتە الدى.

سوندىقتان، ەندىگى جەردە توقاەۆتىڭ جۇرگىزەتىن ساياساتىنا ءجىتى نازار اۋدارىپ، قوعامدىق-ساياسي شىنايى رەفورما جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، لايىقتى تۇستارىن قولداعاننان باسقا جول جوق. باستىسى، ول مەملەكەت باسشىسى رەتىندە وتكەن وتىز جىلدا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى جىپكە ءتىزىپ، زور داۋىسپەن قاتتى سىناپ-سوگىپ، پوپۋليزمگە بارماسا دا، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن جونسىزدىكتەردىڭ قايتالانۋىنا جول بەرمەسە عانا بولعانى.

جالپى، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ادامي ءبىتىم-بولمىسى مەن ساياسي تۇلعالىق نىشانى – كوپىرگەن كوپ سوزدەن گورى ناقتى ىسكە بەيىم ەكەندىگى مەملەكەتتىك لاۋازىمداعى ءتۇرلى قىزمەتتەرىندە اڭعارىلعانى بارشاعا ءمالىم. سول سەبەپتەن دە، ونىڭ بازبىرەۋلەرشە، بۇلبۇلشا سايراپ، سيقىرلى تىلىمەن جۇرتتى الداپ-ارباعانىنان گورى ءىستىڭ تەتىگىن ءدوپ باسىپ، حالىققا پايدالى قىزمەت ەتكەنى الدەقايدا ءتيىمدى. ەل پرەزيدەنتى رەتىندە قىزمەتكە كىرىسكەن ازعانا ۋاقىت ىشىندە الەۋمەتتىك سالادا اجەپتاۋىر وڭ قادامدار جاساعانى كوپشىلىككە ءمالىم بولعاندىقتان، ونىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ اتاپ كورسەتىپ جاتپايىق. ودان گورى الداعى ۋاقىتتا نەنى ەسكەرۋ كەرەك، ءىستى قاي تۇستان باستايمىز دەگەنگە جاڭا پرەزيدەنتتىڭ نازارىن اۋدارعانىمىز ءجون بولار.

الاش قايراتكەرلەرى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قازاق ەلىن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالدىرماققا ۇمتىلعان اسىل ارماندارىنا جەتە الماي وتارشى يمپەريانىڭ قاندى قولىنان اجال قۇشتى. وزدەرى كەتسە دە ارتتارىندا «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيتىن» يدەيالارى مەن ارمان-مۇددەلەرى قالدى. بىراق، سول اسىل مۇراتقا  تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت بولعان وتىز جىلعا جۋىق مەرزىمدە قول جەتكىزە المادىق.

ارينە، تاريح ءۇشىن بۇل مەرزىم قاس قاعىم ساتتەي بولعانىمەن، ۋاقىت ولشەمىمەن قاراساڭ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگەرلى جاستىڭ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى» تۇسى. الايدا، تاۋەلسىزدىكتىڭ اسىل ارمانىن الاقانعا قوندىرعان قازاق بالاسى ءالى كۇنگە دەيىن بۇعاناسى قاتپاعان ءالجۋاز بوزوكپەنىڭ تىرلىگىن كەشىپ وتىر.

ەلىمىزدىڭ تابيعي بايلىق قورى مول ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق تەز دامىپ، الەم وركەنيەتىنىڭ  كوشىندە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ كەتەرمىز دەپ سەنگەنبىز. الەمدە ءبىر ەل كوركەيسە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىز گۇلدەنىپ-اق كەتەر ەدىك قوي. بىراق، وكىنىشكە قاراي ولاي بولمادى. مۇنداي بايلىق سىبايلاس-جەمقورلىق دەگەن ىندەتتى ەرتە ءجۇرىپ، ەكونوميكالىق دامۋدى ءتىپتى كەرى تارتقانىن كوردىك. تابيعي بايلىقتىڭ مولدىعى باق ەمەس، سورعا اينالدى.

ينۆەستور دەپ اتالاتىن شەتەلدىكتەر قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن اياۋسىز توناپ الىپ، اقىر سوڭىندا  باناندى جەگەن سوڭ قابىعىن تاستايتىنى سەكىلدى لاقتىرىپ كەتەتىن تۇرلەرى بار.  ەكونوميكالىق ءتۇرلى كورسەتكىشتەر، پايدا مەن تابىس تۋرالى جاسالاتىن سانقيلى باياندامالار جانە بيلىك وكىلدەرىنىڭ ماقتانىپ-شاتتانعان جالىندى سوزدەرى قاراپايىم حالىققا تۇسىنىكسىز ءارى اسا قاتتى تولعاندىراتىنداي دۇنيە  دە ەمەس، شىندىعىن ايتقاندا.

قاتارداعى قازاق ءۇشىن ماسەلەنى «تابيعي بايلىقتان تۇسەتىن تابىستى نەگە تەڭ بولىسپەيمىز؟»، «قازبا بايلىق تاۋسىلعان سوڭ جاعداي قالاي بولادى؟» دەپ قانا قاراپايىم تۇردە كوتەرگەن الدەقايدا ءتيىمدى. ەلدىڭ ەكسپورتتىق ونىمدەرىنىڭ كوپ بولىگىن تابيعي بايلىق، ياعني، تولىقتاي وڭدەلمەگەن شيكىزات يەلەنەدى. ۇكىمەت  بيۋدجەتتى جوسپارىنىڭ ءوزىن الەم نارىعىنداعى مىستىڭ، مۇنايدىڭ، التىننىڭ ءوسىمى مەن كەمۋىنە لايىقتاپ كەلەدى. سوندا، ءاليحان بوكەيحان ايتقان «قازاق جەرىنىڭ ءار تاسى كەۋدەمىزگە تۇيمە بولىپ قادالۋى» تۋرالى وسيەتى قايدا قالدى؟

تابيعي بايلىقتىڭ ەلگە اقشا اكەلگەنىمەن دامۋ قارقىنىن ارتتىرمايتىنىن، شيكىزاتقا اسا باي بولساق تا، ىشكى ءوندىرىسىمىز قۇرىدىمعا كەتكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ەلدەگى ات توبىلىندەي عانا توپتىڭ بايىپ، حالىقتىڭ كوبى كەدەيشىلىك كۇي كەشىپ وتىرعانى ايتپاساق تا بەلگىلى. ەكونوميكالىق ءوسىم بۇرىن بولماعان ءىرى كورسەتكىشكە جەتكەنىمەن يگىلىگىن از عانا توپ كورىپ كەلەدى.

عاجايىپ جەتىستىكتەرىمىزبەن ماقتانۋ ءۇشىن كوزگە كورىنەتىن، قاراپايىم حالىق تىكەلەي سەزىنەتىن بىردەمەلەر بولۋى كەرەك قوي. ايلىق جالاقىمىز قانشالىقتى ءوستى، تۇرمىستىق قاجەتتىلىگىمىزدى تولىقتاي وتەۋگە جەتىپ تۇر ما، ءوندىرىس سالاسىندا ىلگەرىلەۋ بار ما، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الەمدىك نارىققا شىعارعان برەندتىك قانداي دايىن ونىمدەرىمىز بار؟

تابيعي بايلىقتى ساتۋدان تۇسكەن قىرۋار اقشا ىشكى ءونىم وندىرۋگە كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. ايتالىق، از شىعىنمەن ولجالاعان تابيعي بايلىقتى شيكى كۇيىندە ەكسپورتتايدى، ودان تۇسكەن اقشامەن قاجەتتىلىگىن وتەيدى، ءتىپتى وڭدى-سولدى شاشادى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ورىنداردىڭ بيۋدجەتىنەن ناتيجەسىز اعىلىپ-توگىلەتىن شىعىن كوبەيدى، سىبايلاس-جەمقورلىق كارىنە ءمىندى. ەسەسىنە، جاسامپازدىق پەن ناقتى ءىستىڭ تەتىكتەرى السىرەپ، وندىرىستىك قابىلەت تومەندەدى، ءتىپتى جانسىزدانا ءتۇستى.

تابيعي بايلىققا تاۋەلدى بولماۋدىڭ، دامۋدىڭ باسقاشا جولدارىن قاراستىرا الماعان ۇكىمەت كابينەتى قايتا-قايتا تاعايىندالىپ كەلدى.  شىن مانىندە، سول كابينەت ۇلتتىق قورداعى قارجىنى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن دا تابا العان جوق. ەندى، زەينەتاقى قورىنا قول سالىپ جاتىر. رەتى كەلگەندە، ايتا كەتەيىك. وسى زەينەتاقى قورىن تاراتىپ، جيناقتالعان قارجىنى ءار ازاماتتىڭ اتىنا جەكە دەپوزيتتىك شوت ەتىپ اشسا، ونى تەك زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ عانا اي سايىن الاتىن ەتىپ قويسا، ءتيىمدى بولار ەدى. سوندا عانا ول بىرىنشىدەن، تالان-تاراجىعا تۇسپەيدى، ەكىنشىدەن، پايىزدىق ءوسىمى ارقىلى بەلگىلى دەڭگەيدە بولسا دا تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا توتەپ بەرىپ، ساقتالىپ تۇرار ەدى.

جۇمىسپەن قامتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، تاۋار ءوندىرۋ، قىزمەت كورسەتۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ سەكىلدى ەلدىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن قاعاز جۇزىندە عانا كەرەمەت كورسەتكىشتەرمەن الاۋلاتقانىمىز بولماسا، ءىس جۇزىندە سىن كوتەرمەيتىن حالدەمىز. جاعدايلارى بىزدەن كوش ىلگەرى جۇرت دابىل قاعىپ جاتسا، ءوزىمىزدى الەمدەگى ەڭ باي ەلدەر قاتارىنا قوسىپ «بىزدە ءبارى بار» دەپ ماقتانۋمەن كەلدىك.

ءبىر انىعى، قازىرگى جاعدايدا ورتاق قازاننان قانشالىقتى مول قارپىپ جەپ قالساڭ، سونشالىقتى ءال-اۋقاتىڭ كوتەرىلىپ، قازىنادان ۇرلاۋدىڭ ارقاسىندا بايۋعا بولاتىنداي ۇعىمنىڭ قالىپتاسقانى راس. كەرىسىنشە، «ۇرلىق ءتۇبى قورلىق» دەگەندى ۇعاتىن كۇن تۋسا يگى ەدى. مايلى جىلىكتىڭ باسىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ كوبىنىڭ قانداي جولمەن بايىعانىن بۇگىنگى كۇنى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جاعدايعا جەتتىك. بىراق، ەشتەڭە دە، ەشقاشان سۇراۋسىز، جاۋاپسىز قالمايتىنىن ەسكەرسەك، يگى ەدى.

جالپى ءار قازاق ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ساياسي تۇراقتىلىعىنان قىمبات ەشتەڭە جوق دەيتىن بولساق، ازعانا توپتىڭ ەل مەن جەردىڭ بايلىعىن ءبىلىم-پايىمىمەن، مورالدىق قۇندىلىقتارىمەن قوسا تۋ-تالاپايىن شىعارۋىنا جول بەرمەسەك ەكەن. حالىقتىڭ جايبىراقاتتىعى مەن جايباسارلىعىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگە دەيىن باي مەن كەدەيدىڭ اراجىگى بارعان سايىن الشاقتاپ بارادى. بۇل ارينە، بۇكىلالەمگە ءتان ءۇردىس بولعانىمەن حالقى از، جەرىنىڭ استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى،  ءبىز سەكىلدى مۇنايلى ەلدەر ءۇشىن كەدەيشىلىككە جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك زور.

الايدا، قازىرگى كۇنى كەڭ ءورىس العان جۇمىسسىزدىق، قوعامنىڭ جەگى قۇرتىنا اينالعان سىبايلاس-جەمقورلىق پەن اسقىنعان پاراقورلىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك حالىقتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىندىگىمەن قاتەرلى.

كەدەيشىلىكتىڭ تاعى ءبىر نەگىزگى كىلتى – بارعان سايىن ءورشىپ بارا جاتقان ينفلياتسيا مەن كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ اقىلعا سىيمايتىن پايىزدىق وسىمدەرىندە بولىپ تۇر. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ  سەنىمى مەن ۇمىتىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ وتىر.  بارشا قازاق ەل تاۋەلسىزدىگىنە بارىنشا سەنگەن، ودان جاقسىلىق كۇتكەن. ەندى، قايدا كەتىپ بارا جاتقاندىعىن باجايلايتىن، ويلاناتىن جاعدايعا جەتتى. تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، ونى باياندى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى بارعان سايىن وتكىر سەزىلىپ وتىر. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى، ادىلدىكتى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.

كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ قارنى توق، يىعى ءبۇتىن، قولايلى باسپانالى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. ءبىز دەموكراتيالىق زايىرلى قوعام قۇرۋدى كونستيتۋتسيا ارقىلى بەكىتكەن ەلمىز. مۇنداي قوعامدا مەملەكەتى ءوز تۇرعىندارىنىڭ ىشەر اسى مەن كيىم-كەشەگىن، باسپاناسىن ساتىپ الۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىراتىن جۇمىس ورنىمەن قامتۋعا ءتيىس بولسا كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشكەننەن كەيىن بارىپ، ساياسات، ەكونوميكا، گەوساياسي ماسەلەلەر جونىندە اڭگىمە ايتىپ، حالىقارالىق ءىس شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن شىعار.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قۇرعاق ۋادەلەر مەن ورىندالمايتىن ءتۇرلى باعدارلامالاردان گورى ناقتى ءىس قىزمەت، جەتكىلىكتى جۇمىس ورىندارى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازاماتتار عانا كەرەك. سونداي-اق، ەل ازاماتتارىنىڭ بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭ بولۋى ءىس جۇزىندە قامتاماسىز ەتىلسە. قىسقاسى، قىلمىس جاساعاندار جازادان قۇتىلمايتىن، ەشكىم جازىقسىز جاپا شەكپەيتىن احۋالدىڭ قوعامدا قالىپتاسۋى بارىنەن ماڭىزدى بولىپ وتىر.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ەلدىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى رەتىندە تاريحي مىندەتتى موينىنا العان قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءوزىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمىن تولىقتاي اتقارا وتىرىپ، كەلەسى سايلاۋدىڭ ءادىل ءارى دەموكراتيا تالاپتارىنا ساي وتۋىنە ولشەۋسىز ۇلەسىن قوسقانى ابزال. سەبەبى، ءبىز بۇگىنگە دەيىنگى سايلاۋلاردىڭ ءبارىن دەرلىك ۋاقىتىندا وتكىزگەن جوقپىز. ال، ءدال قازىر اۋىسپالى كەزەڭدە تۇرمىز. بابالارىمىز «وتكەلدە ات اۋىستىرمايدى» دەپ وسيەت ەتىپ كەتكەن.

قوعامداعى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋى ءۇشىن قانداي جاعدايدا بولسىن، ەلدىڭ زاڭدى پرەزيدەنتى وكىلەتتىك مەرزىمىن تولىقتاي اياقتاۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ايتارلىقتاي زور.  حالىقتىڭ ەندىگى ءۇمىتى مەن سەنىمى وسىدا!

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz