ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن الاتىن تۇلعالار بولادى.  وسى تاريحي ۋاقىتتىڭ مادەني قۇبىلىسىنا اينالعان  دانالىق يەلەرىنىڭ رۋحاني مۇرالارى، يدەيالارى ەلدى، قوعامدى، ۇرپاقتى وركەنيەتتىلىككە جەتەلەپ وتىرعان. رۋحانياتسىز ەلدىڭ، ادامزاتتىڭ مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارىنىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس. اتاپ ايتساق، تاريحىمىزداعى حاندار مەن باتىرلاردىڭ، جىراۋلار مەن بيلەردىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى قىزمەتتەرى وركەنيەتتىلىككە ۇمتىلۋداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇستانىمى ۇلگىلەرىن كورسەتەدى.

وركەنيەت ۇعىمىنىڭ باستاپقى ماعىناسى ازاماتتىق قوعام ۇعىمىن نەگىزدەيدى. وركەنيەتتىلىكتىڭ نەگىزىندە قوعامدىق سانا تۇرلەرىنىڭ دامۋى، ۋاقىت تالابىنا ساي ءوزىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرۋى جاتىر. وركەنيەتتىلىك بولماسا قوعام وركەنيەت بيىگىنە جەتە المايدى، قوعامنىڭ مادەني دامۋى شەڭبەرىندە وركەنيەتتىلىك ۇلگىلەرى جاتىر. وركەنيەتتىلىك دەگەنىمىز بۇل ادامگەرشىلىك، تاربيە، ادىلەتتىلىك، ءبىلىم مەن كاسىپ تۇرلەرىنىڭ حالىقتىڭ تۇرمىستىق مادەنيەتىنىڭ تىرەگىنە اينالىپ وتىرۋى.

ءحىح-حح عع. ادام مەن قوعام ماسەلەسى ەۋروپا فيلوسوفياسىندا كەڭىنەن تالقىلانا باستاعانى بەلگىلى. سەبەبى عىلىمنىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولىپ، قوعام وزگەرۋ الدىندا تۇردى، عىلىم بۇدان ءارى داميدى، وسىنىڭ سالدارىنان قوعام الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعىنان وزگەرە بەرەدى دەگەن ءسوز. قوعامنىڭ وزگەرىسى بۇل تۇرمىستىڭ وزگەرۋى، تۇرمىس وزگەرسە (جاقسى بولسىن نەمەسە ورتاشا بولسىن) قوعامدىق ساناعا اسەر ەتىپ وتىرادى. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە، ادام مەن قوعام پروبلەماسىن ارتتىرا تۇسپەك.

جاھاندانۋ قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق تۇيتكىلدەر عىلىمنىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولعان ايماقتاردا قوزعالعانىمەن، ادامزاتقا ورتاق ماسەلەلەردى زەردەلەۋدە سول كەزدىڭ وزىندە مادەنيەت وكىلدەرى  جاھاندىق ماسەلەلەردەن قۇر قالماعان. بۇعان قاتىستى وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ جاس اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بىلاي دەيدى:

بۇقار تۇسى قازاقتىڭ بۇلىنگەنى،

كۇن باتىستان سۋىق جاۋ كورىنگەنى.

«جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا،

بالدىماي جاعار مۇرتىڭا،

سۇراماي الار جانىڭدى،

باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،

ەسەپكە سالار مالىڭدى،

سولدات قىلار ۇلىڭنان،

كورەرسىڭ ءالى قۇلىڭنان...،-

دەپ، كەلمەستەن قۇتى ۇشىپ جەڭىلگەنى...

ادامزات بالاسىنىڭ وركەنيەتتى قالىپتاستىرۋ نەمەسە سوعان ۇمتىلۋى جولىنداعى جاھاندانۋ قۇبىلىسىنا ءتان ماسەلەلەر، جىراۋلارىمىزدىڭ زامانىندا-اق بەلگىلى بولا باستاعان.  قازاق ويشىلدارى وزدەرى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتاعى ادامزات بولمىسىنا ورتاق ماسەلەلەردى زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ بولاشاعىنا باعا بەرە باستاعان. سونىڭ ءبىرى بۇقار جىراۋدىڭ دانالىعى. بۇعان قاراپ قازاق  ۇلتىنىڭ تاريحتا وركەنيەتتىلىك تۋرالى ۇعىمىنىڭ تامىرى تەرەڭ، ءورىسىنىڭ كەڭ بولعاندىعىن ۇرپاقتان جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سول كەزدىڭ وزىندە قازاق ويشىلدارىنىڭ تاراپىنان وركەنيەتتىلىك ۇعىمىنا جان-جاقتى قاراۋ كەرەكتىگى ۇسىنىلعان:

الەمدى تۇگەل كورسە دە،

التىن ۇيگە كىرسە دە،

اسپاندا جۇلدىز ارالاپ،

اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە –

قىزىققا تويماس ادامزات!

بۇقار دانامىز زەردەلەگەن وركەنيەت پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ ولشەمى نەدە؟ تابيعاتتا باردىڭ ءبارىن يگەرۋ، ءبارىن پايدالانۋ نەمەسە ءبارىن وزگەرتىپ جىبەرۋدە مە؟ تۇرمىسى، قوعامنىڭ بولمىسىن وزگەرتۋدە ادامعا جۇكتەلەتىن مىندەت قانداي؟ ادام  مەن قوعام قاي جاعىنان وزگەرۋى قاجەت؟ بۇل ماسەلەلەر قازاق جىراۋلارىن تولعاندىرعان. قازاق ويشىلدارىنىڭ پوەزيالارىنىڭ مازمۇنىنان عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسس ءبىر ايماقتان باستالعان، ءبىر ايماقتاعى ەلدىڭ دامۋ كۇشىنە اسەر ەتەتىن عىلىم مەن ءىلىم تۇرلەرى جانە ونىڭ ونىمدەرى وزگە ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن ۇلتتىق بولمىسىنىڭ تابيعاتىنا كەرى اسەر ەتپەي مە؟ دەگەن ساۋال كورىنەدى. جىراۋلارىمىزدىڭ تۇسىندا زەردەلەنگەن جاھاندىق ماسەلەلەر وسىلايشا اباي زامانىندا قازاق قوعامىنا ەنە باستاعان.

وركەنيەت، وركەنيەتتىلىك ماسەلەسىنە كەلگەندە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك، ماتەريالدىق جاعىنان وزگەرىپ وتىرۋىن زەردەلەۋ كوبىنەسە باتىس فيلوسوفياسىندا نازارعا الىنا باستادى. بۇل ۇستانىم شىن مانىندە ءداستۇرلى مادەنيەت جولىمەن كەلە جاتقان قوعام ءۇشىن دە وتە قاۋىپتى. قازاق ويشىلدارىنىڭ ۇعىمىندا، جاڭا ۋاقىت جاعدايىنداعى قالىپتاسىپ جاتقان (ادامزات قوعامىنداعى) جاڭا بولمىس تۇرلەرى، ۇلت پەن ۇرپاقتىڭ (ۇلتتىق بولمىسىنىڭ) اراسىن ءۇزىپ جىبەرۋى مۇمكىن. «بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن ءبىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق. وسى كۇنگىلەر وزگە مىنەزگە وسى ورمەلەپ ىلگەرى بارا جاتقانىنا قاراي سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك. سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.

ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى – ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوشى-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى قالاي قىلسا، قالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە جۇرگىزبەك بولمايدى ەكەن. ەكىنشى مىنەزى – نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن...كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى - پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى - كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق»، - دەيدى اباي.

وركەنيەت ماسەلەسىنىڭ نەگىزىندە وركەنيەتتىلىك ماسەلەسى تۋىندايدى. وركەنيەت ۇعىمىنىڭ باتىس ەلدەرىنىڭ فيلوسوفياسىندا  قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى وسىندا. ياعني وركەنيەت وركەنيەتتىلىكسىز ءومىر سۇرمەيدى. وركەنيەتتىڭ نەگىزىندە تۇرعان عىلىم، عىلىمي تەحنيكالىق توڭكەرىس، اقپاراتتىق كيبەرنەتيكا ونىمدەرى ادام بويىنان شىعاتىن رۋحاني قۇندىلىقتارعا باعىنۋى ءتيىس. وركەنيەتتىلىك رۋحاني قۇندىلىقتاردان تۋاتىن رۋحاني-الەۋمەتتىك ءورىس، ياعني مادەنيەتتىلىكتىڭ جۇيەلەنگەن فورماسى. سوندىقتان وركەنيەتتىلىككە قاتىستى اباي بىلاي دەيدى: «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ....».

ادام  بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە-كىم جامان بولسا، ونىڭ زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات» نەمەسە  «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق». وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن امەريكاندىق عالىم ا. ۋايتحەد «ءبىلىمدى ادامداردىڭ قاتەلىگى الەمگە داعدارىس اكەلدى» دەگەن. قاتەلىك نەدەن شىعادى؟ اباي ايتقان ءبىلىمنىڭ جوقتىعى عانا ەمەس، سول بىلىمگە جەتەكشى بولاتىن وي ءورىستىڭ قايشىلىعىنان شىعادى. ابايدىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق يدەيالارىن زەردەلەۋدە، وركەنيەتكە ۇمتىلۋدا (جاڭا دۇنيەلەردى جاساۋدا جانە تابيعات الدىندا ءوزىنىڭ پاتشالىعىن قۇرۋدا) ادام بالاسى نەدەن ۇتىلدى؟ دەگەن سۇراق تاعى تۋىندايدى. بۇعان قاتىستى ويشىل ءوزىنىڭ قارا سوزىندە جاۋاپ بەرگەن: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار، سودان ساقتانباق كەرەك: اۋەلى-ناداندىق، ەكىنشىسى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى – نامىسسىزدىق..». ادام وركەنيەت جولىنا تۇسۋدە ءوزىنىڭ ادامي بولمىسىنا، ۇلتتىق قاسيەتتەرىنە جانە قۇندىلىقتارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ قاجەت.

ادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ باستاۋ كوزىنە اينالعان جاۋھارلار دۇنيەنىڭ سوڭىنا دەيىن ونىڭ ومىرىمەن، ۇرپاق بولمىسىمەن بىرگە جالعاسىپ وتىرۋعا ءتيىس. ۇرپاقتىڭ جاسامپازدىق قاسيەتتەرى ادامزاتتىڭ، ودان قالدى ۇلتىنىڭ بولمىسىنا قايشى كەلىپ وتىرماۋى كەرەك. قايشىلىق اقىلمەن تارازىلانىپ وتىرعان جەردە الەۋمەتتىك دامۋداعى ۇيلەسىمدىلىك، رەتتىلىك ساقتالادى. دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارى ساقتالعان جەردە وركەنيەتتىڭ ءداستۇرلى جولى ساقتالماق. قازاق ويشىلدارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ فيلوسوفيالىق يدەيالارى مەن شىعارمالارىنىڭ تاريحي ءمانى وسىندا جاتىر.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

قۇپجانوۆ مەرەي ەرسايىنۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى،

Abai.kz