1920 جىلدىڭ 26 تامىز كۇنى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ جەر كولەمىن بەلگىلەۋ جونىندە دەكرەت دۇنيەگە كەلدى.
بۇل ايتۋعا جەڭىل بولعانىمەن، قازاق جۇرتىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانى مويىنداتىپ، ءوز الدىنا ىرگە كوتەرۋى وڭاي بولعان جوق. جان بەردى، جان الىستى.

كرەملدە وتكەن ۇزاق تارتىستان سوڭ، قىزىل پرولەتارياتتىڭ كوسەمى – لەنين ارنايى قاۋلىعا قول قويدى. بۇل جەكە ازات ەل بولۋدى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى. سول تارتىسى مول القالى ماجىلىستە بولاشاقتا قۇرالاتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى مەجەلەندى. نەگىزگى تارتىس «قازاق اۆتونومياسىنا قاي جەرلەر كىرەدى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، قاتتى ۋشىققانى بەلگىلى. بىراق الاش ارىستارى العا قويعان ماقساتىنا جەتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق مەملەكەتى الدىنداعى تاريحي ميسسياسىن وسىلايشا ورىنداپ شىقتى.
سول كەزدە بار-جوعى 29 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءاليحان مەن احمەتتىڭ دەم بەرۋىنىڭ ارقاسىندا ازۋلى توپتىڭ الدىندا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى جايىندا بايانداما جاسادى.

ول باياندامادا استراحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرعانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن، جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى سۇرادى. كورسەتىلگەن جەردىڭ 81 پايىزىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىن. بۇل سول ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ 54 پايىزى ەدى.

سول ماجىلىستە وتىرعاندار ەرمەكوۆتىڭ ايتقاندارىنا تولىقتاي بولماسا دا قوسىلاتىنىن ءبىلدىردى. بىراق مۇنى جەڭىس دەۋگە ەرتەرەك بولاتىن. ويتكەنى ەندىگى كەزەك اۆتونوميانىڭ اۋماعى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننىڭ الدىندا قورعاپ شىعۋ كەرەك ەدى.

12 تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وتكەن ماجىلىستە ءالىمحان ەرمەكوۆ بارىن سالدى. ويتكەنى ول ءيىسى قازاقتىڭ تاعدىر-تالايى شەشىلەتىن كەز ءدال وسى تۇس ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىندى جانە جاعدايدى اسا جەتىك بىلەتىندىگى ءھام شەشەندىگى ارقاسىندا ءوز ايتقاندارىمەن لەنيندى يلاندىرا الدى. ءتىپتى كوزبە-كوز سويلەسۋدەن كەيىن، قازاقتىڭ ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان اتىراۋ ءوڭىرىن دە الاش جۇرتىنا ماڭگىگە قايتارىپ بەردى. راس، ءسىبىر رەۆكومى 1922 جىلعا دەيىن سولتۇستىك وبلىستاردى قازاقستانعا قوسپاۋعا تىرىسىپ باقتى. بىراق اقىرى كونگەن ەدى. وسىلايشا الاش ارىستارى تۇعىش رەت الاش جۇرتىنىڭ شەكاراسىن رەسمي تۇردە بەكتىپ الدى. بۇل ولاردىڭ حالىق الدىنداعى اسا ۇلكەن ەڭبەگى بولدى.

بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي بىلاي دەيدى:
– ءالىمحان ەرمەكوۆ ءوز سوزىندە مىناداي پىكىر ايتىپتى: «قازاقستان شەكاراسىن انىقتاۋ بارىسىندا مۇقىم ولكەنىڭ ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەرەكشە ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر قازاقتاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن باستى كاسىپ رەتىندە ساقتاپ قالعانىن نازارعا ىلسەك، وندا بۇل وبلىستاردىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تەك سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك وبلىستاردىڭ اراسىنداعى شەكارالىق تۇتاستىقتى ساقتاعان جاعدايدا عانا مۇمكىن ءارى ناقتى ومىرلىك سيپات الادى. بۇل ماسەلە كەرىسىنشە شەشىلگەن جاعدايدا اۆتونوميا تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىلادى. سونىمەن قاتار، مادەني، ەكونوميكالىق جانە ارالاس وبلىستىق ورتالىقتاردا تالاپ ەتىپ وتىرعان تەرريتوريانىڭ قۇرامىندا قالىپ قويادى. بۇل ورتالىقتارسىز وڭتۇستىك وبلىستارەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق، مادەني اشارشىلىققا ۇشىراپ، ءتىرى ولىككە اينالادى. وسى پايىمداۋلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن كورسەتىلگەن شەكارا بويىنشا بەكىتۋ قاجەت. ورىنبور قالاسى ۋاقىتشا ورتالىق رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك».

ەرمەكوۆتىڭ ايتقانى شىندىق ەدى. ەگەر دە سىبىررەۆكومىنىڭ ىرقىنا كونەتىن بولساق، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى: شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ رەسەيدىڭ تەرريتورياسىندا قالۋى كەرەك بولدى.ەگەر سول استراحاندىق دەلەگاتسيانىڭ سوزىنە سەنەتىن بولساق، وندا قازىرگى ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كەتۋ كەرەك بولاتىن.تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوتىنىشى ءوتىپ كەتىپ، تۇركىستان مەملەكەتى قۇرىلا قالعان جاعدايدا، وندا قازىرگى الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارى تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ، ياعني قازىرگى وزبەكستاننىڭ قۇرامىندا قالىپ قوياتىن ەدى. مىنە، وسى ماسەلەنى قويىپ، ونى زاڭداستىرۋ، قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعىنا دەيىن انىقتاپ، ونداعى تۇرعىندار مەن ولاردىڭ كۇنكورىسىنە دەيىن ناقتىلاپ ايقىنداۋ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭەسى مەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بولاتىن. ولار سەنىمدى اقتادى. ماجىلىستە ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ، لەنيننىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماعاندا جانە وسى ءسوزدى لەنيننىڭ نۇسقاۋىنا تىرەپ، «لەنيننىڭ نۇسقاۋىن ورىندايسىڭدار ما، جوق پا!» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاتتى ايتقان ءسوزىنىڭ ناتيجەسىندە عانا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە شەشىلگەن. ول داۋعا تۇسپەيدى. ەندى وسى بەلگىلەنگەن تەرريتوريانىڭ ناقتى شەكاراسىن انىقتاۋ كەرەك دەگەن شەشىم ءتۇستى.قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەۋ تۋرالى جۇمىسى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن لەنين 12, 14, 18 جانە 19 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىستارىن ءوزى باسقارادى.

24 تامىزدا لەنين: «قاۋلى دايىن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايتا بايانداما جاساعانى دۇرىس. وسى بويىنشا زاڭداستىرۋ كەرەك» دەپ شەشىم شىعارادى. وسى شەشىم قابىلدانىپ شىققاننان كەيىنگى ءساتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەستەلىگىندە بىلاي جازادى:
«ءوزىمنىڭ تابىسىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ شىقتىم. ول كەزدە بار-جوعى 29 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قولىمدى الىپ جاتتى. قاراسام، بوكەيحانوۆ جوق ەكەن. ءبارىمىز دالىزگە شىقتىق. قازاقستاننىڭ دەلەگاتسيا قۇرامى ون بەستەي ادام بولاتىن. ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. ون بەس، جيىرما مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءاليحان لەنينگە بەكىتىلگەن شەكاراعا تەزدەتىپ قول قويۋعا ءوتىنىش ەتىپتى، لەنين ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى».

سونىمەن جالپى وتىرىستا بەكىتىلگەن تەرريتوريانى قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى ەتىپ بەكىتكەن بۇيرىق 26 تامىز كۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى.
مىنە، سودان باستاپ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى قالىپتاستى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەكاراسى بەكىتىلگەن. سونىڭ بەكىتىلگەنىنە توقسان سەگىز جىل بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولدى.

وسىنى اقپارات قۇرالدارى نەگە ايتپايدى؟ بۇل كۇن ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەمىز عوي. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى عوي.
نەگە ۇندەمەيمىز؟ ءبىز تاريحىمىزدى، تاريحتاعى وقيعالاردى ۇلىقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك.

سوندىقتان دا، 1920 جىلدىڭ 26 تامىزى – ماڭگىلىك ازات قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ماڭگىلىككە بەكىگەن كۇنى، ماڭگىلىك سالتاناتى!
بۇعان ەندى ءبىزدىڭ ەشقانداي الىپ -قوسارىمىز جوق..!

اسيا اسەتكينانىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz