مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىندا كۋرسقا كەلگەن تىڭداۋشىلاردان الدىمەن دەڭگەي انىقتايتىن ەلەكتروندى باعدارلاما ارقىلى تەست الىنادى. تەست ارقىلى تىڭداۋشىلاردىڭ بىردەن قاي دەڭگەيدەن باستاپ وقيتىندىعى انىقتالادى (باستاۋىش دەڭگەي، جالعاستىرۋشى دەڭگەي، تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەي).تەست ەلۋ سۇراقتان تۇرادى: جيىرما بەس سۇراققا دەيىن دۇرىس جاۋاپ بەرسە - باستاۋىش دەڭگەي، قىرىق بەس سۇراققا دەيىن دۇرىس جاۋاپ بەرسە - جالعاستىرۋشى دەڭگەي، قىرىق بەستەن جوعارى جيناعاندار - تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەيدى وقيتىن بولادى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ كۋرسى ءۇش دەڭگەيلى (باستاۋىش، جالعاستىرۋشى، تەرەڭدەتىلگەن), ارقايسىسى 70 ساعاتتان تۇراتىن باعدارلامامەن سەمينار تۇرىندە مودۋلدىك تاقىرىپتار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. ءار مودۋل لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق تاقىرىپتاردى قامتيدى. تاقىرىپقا سايكەس ماتىندەر مەن جاتتىعۋ جۇمىستارى، ديالوگتار بەرىلەدى. وقۋ بارىسىندا ءار دەڭگەيدىڭ تىڭداۋشىلارىنان ارالىق تەستى الىنادى. سول ارقىلى ۇيرەنۋشىلەردىڭ ماتەريالدى قالاي مەڭگەرىپ جاتقاندىعى انىقتالادى. ارالىق تەست بەس نۇسقادان، ءار نۇسقا وتىز سۇراقتان تۇرادى. جيناعان ۇپاي سانى جيىرما بەستەن جوعارى بولسا، وندا ول تىڭداۋشىلار وتكەن تاقىرىپتى جاقسى مەڭگەرگەندىگىن، ال ۇپاي سانى ودان از بولسا، اتالمىش تاقىرىپتى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەندىگىن بىلدىرەدى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىندا كۋرسقا كەلگەن تىڭداۋشىلاردان الدىمەن دەڭگەي انىقتايتىن ەلەكتروندى باعدارلاما ارقىلى تەست الىنادى. تەست ارقىلى تىڭداۋشىلاردىڭ بىردەن قاي دەڭگەيدەن باستاپ وقيتىندىعى انىقتالادى (باستاۋىش دەڭگەي، جالعاستىرۋشى دەڭگەي، تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەي).تەست ەلۋ سۇراقتان تۇرادى: جيىرما بەس سۇراققا دەيىن دۇرىس جاۋاپ بەرسە - باستاۋىش دەڭگەي، قىرىق بەس سۇراققا دەيىن دۇرىس جاۋاپ بەرسە - جالعاستىرۋشى دەڭگەي، قىرىق بەستەن جوعارى جيناعاندار - تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەيدى وقيتىن بولادى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ كۋرسى ءۇش دەڭگەيلى (باستاۋىش، جالعاستىرۋشى، تەرەڭدەتىلگەن), ارقايسىسى 70 ساعاتتان تۇراتىن باعدارلامامەن سەمينار تۇرىندە مودۋلدىك تاقىرىپتار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. ءار مودۋل لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق تاقىرىپتاردى قامتيدى. تاقىرىپقا سايكەس ماتىندەر مەن جاتتىعۋ جۇمىستارى، ديالوگتار بەرىلەدى. وقۋ بارىسىندا ءار دەڭگەيدىڭ تىڭداۋشىلارىنان ارالىق تەستى الىنادى. سول ارقىلى ۇيرەنۋشىلەردىڭ ماتەريالدى قالاي مەڭگەرىپ جاتقاندىعى انىقتالادى. ارالىق تەست بەس نۇسقادان، ءار نۇسقا وتىز سۇراقتان تۇرادى. جيناعان ۇپاي سانى جيىرما بەستەن جوعارى بولسا، وندا ول تىڭداۋشىلار وتكەن تاقىرىپتى جاقسى مەڭگەرگەندىگىن، ال ۇپاي سانى ودان از بولسا، اتالمىش تاقىرىپتى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەندىگىن بىلدىرەدى.

باستاۋىش دەڭگەيدەگى تىڭداۋشىلار ماماندىقتارىنا ساي كاسىبي ءتىلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ۇيرەنەدى جانە ونى قاتىناس قۇرالى رەتىندە پايدالانا باستايدى. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە سويلەۋ قۇرالى رەتىندە ەمىن-ەركىن مەڭگەرتىپ، اۋىزشا، جازباشا ادەت-داعدىلارىن قالىپتاستىرادى، ەسسە، ويتولعاۋ جازۋ سياقتى شىعارماشىلىق جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرا باستايدى. ماماندىققا قاتىستى كاسىبي تىلدە سويلەيدى. باستاۋىش دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە ءتيىستى سالالىق باعىتتاعى 1000-1500 ءسوزدى جۇمىس بارىسىندا قولدانا الاتىن بولادى. باستاۋىش دەڭگەيدە مەڭگەرىلەتىن تاقىرىپتار: «ۇلتتىق ەتيكەت»، «ءوزىم جانە وتباسىم»، «مەنىڭ جۇمىس ورنىم»، «ۋاقىت»، «اس - ادامنىڭ ارقاۋى»، «ساۋدا ورىندارى»، «تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ»، «دەنساۋلىق - زور بايلىق»، «مەنىڭ وتانىم - قازاقستان» جانە ت.ب.
جالعاستىرۋشى دەڭگەيدە سەمينار سالا قىزمەتكەرلەرىنە كۇندەلىكتى قوعامدىق-الەۋمەتتىك جانە تۇرمىس-تىرشىلىك قاتىناستا قولدانۋعا قاجەت ءبىلىم، بىلىك داعدىنى مەڭگەرتۋگە باعىتتالعان. سەميناردىڭ مازمۇنىنا قىزمەتكەرلەر كۇندەلىكتى قاتىناستا پايدالانۋعا قاجەتتى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكا-ينتوناتسيالىق، لەكسيكا-گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىن قامتيتىن تىلدىك تۇلعالار بەرىلەدى. سونىمەن قاتار، ىسقاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىلەرى مەن ءوز سالالارىنا قاتىستى تەرمين سوزدەردى يگەرۋ دە كىرەدى. ماماندىققا قاتىستى كاسىبي ءتىلدى جانە مەملەكەتتىك تىلدە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋدى، قاتىناس قاعازدارىن ساۋاتتى تولتىرۋدى ۇيرەنەدى. جالعاستىرۋشى دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە ءتيىستى سالالىق باعىتتاعى 1500-2500 تەرميندەردى مەڭگەرىپ شىعادى.جالعاستىرۋشى دەڭگەيدە مەڭگەرىلەتىن تاقىرىپتار: «مەنىڭ قالام»، «ءبىزدىڭ مەكەمە»، «مەنىڭ ماماندىعىم»، «ىسقاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ»، «ازاماتتىق قاتىناستار جونىندەگى قۇجاتتار»، «كاسىبي تەرميندەر»، «زاڭدى تۇلعا (مەكەمە، كاسىپورىن، ۇيىم) قۇرۋ» جانە ت.ب.
تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەي مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە ماماندىقتارىنا ساي مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسىندا بەكىتىلگەن تەرميندەردى، رەسمي قۇجاتتار تىلىندە قولدانىلاتىن تۇراقتى ءسوز ورامدارىن دۇرىس جۇمساي الۋىنا باعىت بەرەدى. بۇل دەڭگەيدىڭ تىڭداۋشىلارى كۋرستى اياقتاعان كەزدە ىسقاعازدارىن تولىق مەڭگەرىپ، وزدەرى سول ىسقاعاز ۇلگىلەرىن ساۋاتتى تولتىرا الاتىنداي دارەجەدە بولادى. سينتاكسيستىك قۇرىلىمداردى قازاق ءتىلىنىڭ نورماسىنا ساي قولدانۋ، ءوز سالاسىنا قاتىستى عىلىمي ستيل مەن تەرميندىك بىرلىكتەردى مەڭگەرتۋ تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەيدىڭ باستى ماقساتى بولىپ تابىلادى. تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەيدە مەڭگەرىلەتىن تاقىرىپتار: «اقپاراتتىق-انىقتامالىق قۇجاتتار»، «حات جانە ونىڭ تۇرلەرى»، «تەرمين جانە تەرمين جاساۋ»، «قازاق مادەنيەتى». قازاق ءتىلىن قاتىناس قۇرالى ءتىلى رەتىندە دۇرىس پايدالانۋدى جانە ىسقاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋدى ساپالى مەڭگەرگەن سالا قىزمەتكەرلەرى العان ءبىلىمىن ەڭبەك جولىندا كاسىبي-ىسكەري، كاسىبي-رەسمي باعىتتا قولدانا الادى. بارلىق دەڭگەيدەگى سەمينارلار ەلەكتروندىق باعدارلامالار مەن مۋلتيمەديالىق باعدارلامالار قولدانۋ ارقىلى وقىتىلادى.
بارلىق دەڭگەيدى اياقتاۋشىلار ءبىتىرۋ تەستىن تاپسىرۋى ءتيىس. تەست بەس نۇسقادان، ءار نۇسقا وتىز سۇراقتان تۇرادى. ءبىتىرۋشى تەستە ەڭ جوعارعى جيىرما التى ۇپاي جيناسا، «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن، جيىرما ەكى ۇپاي جيناسا، «جاقسى» دەگەن، ال ودان تومەن ۇپاي جيناسا، «ورتاشا» دەگەن باعامەن كەزەكتى دەڭگەيگە وتەدى. ال ءبىتىرۋشى ون التى ۇپاي جيناي الماسا، وتكەن دەڭگەيىن قايتا وقيتىن بولادى.
وقىتۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن قورىتىندى سىناق تەستىلەرى - ءۇش دەڭگەيدى دە ءساتتى اياقتاعان قىزمەتشىلەر اراسىندا مەملەكەتتىك تىلدە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋدىڭ بىلىكتىلىك تالاپتارىن تولىق مەڭگەرگەنىن راستاۋ ءۇشىن وتكىزىلەدى. ول ءۇشىن تىڭداۋشى 100 ۇپايدىڭ كەمىندە جەتپىسىن جيناۋى شارت: 1-ءبولىم گرامماتيكا 30 ۇپاي، 2-ءبولىم وقىلىم 10 ۇپاي، 3-ءبولىم جازىلىم 20 ۇپاي، 4-ءبولىم اۋدارما 20 ۇپاي، 5-ءبولىم سويلەسىم 10 ۇپاي، 6-ءبولىم تىڭدالىم 10 ۇپاي.
توپتا ەڭ كوبى 12 تىڭداۋشى بولادى جانە وقىتۋ بارىسىندا تومەندەگىدەي ادەبيەتتەر پايدالانىلادى.

باستاۋىش دەڭگەي
1. ب. قاپالبەكوۆءتىلاشار: مەتوديكالىق قۇرال (باستاۋىشقا ارنالعان) الماتى، 2009. - 68 بەت.
2. ن.ق. مۇحاماديەۆا كاسىبي قازاق ءتىلى الماتى، 2006. - ءى وقۋ كىتابى - 80 بەت.
3. گ.ق. دوسمامبەتوۆا، ا.د. سەيسەنوۆا سالەم! الماتى، 2008. - 218 بەت.
4. قازاق ءتىلى (قىسقاشا گرامماتيكالىق انىقتاعىش) - الماتى، 2010. - 92 بەت.
5. ا.ا. مۇسابەكوۆا قازاق ءتىلى استانا، 2009. - 128 بەت.
6. ق. حاسەنوۆا، ب. قاناتبەكوۆا، ن. نايزابەكوۆا، ءۇ. بەكىش، س. ازەرباەۆا، ا. توقتارباەۆا جاتتىعۋلار جيناعى الماتى، 2007. - 84 بەت.
7. قازاقشا ۇيرەنەمىز (كوممۋنيكاتيۆتىك وقۋ-ويىن باعدارلاماسى) الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ءتىل» وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى
8. قازاق ءتىلى (بازالىق دەڭگەيگە ارنالعان ەلەكتروندىق وقىتۋ باعدارلاماسى) الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ءتىل» وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى

جالعاستىرۋشى دەڭگەي
1. قازاقشا-ورىسشا سوزدىك: 50 مىڭعا جۋىق ءسوز - الماتى، 2008. - 962 بەت.
2. رۋسسكو-كازاحسكي سلوۆار. 1-توم. ا-و.  - الماتى، 2007. - 640 بەت.
3. رۋسسكو-كازاحسكي سلوۆار. 2-توم. و-يا.  - الماتى، 2007. - 640 بەت.
4. ر. شايمەردەنوۆ، ل. تۋمانوۆا بەكىتىلگەن تەرميندەر سوزدىگى (قازاقشا-ورىسشا/ورىسشا-قازاقشا) - الماتى، 2009.
5. ر. قۇدايبەرگەنوۆ تەحنيكالىق تەرميندەر سوزدىگى: 50 مىڭعا جۋىق تەرمين.ءتورت ءبولىم. 1-ءبولىم - الماتى، 2009. - 616 بەت.
6. ن. ءۋاليۇلى، ا. فازىلجانوۆا، ق. كۇدەرينوۆا، ع. انەس ورفوگرافيالىق سوزدىك - الماتى، 2007. - 480 بەت.
7. ا. يلياسوۆا ورىسشا-قازاقشا ۇيقاس سوزدەر - الماتى، 2010. - 320 بەت
8. ءا. قاجيەۆا تەست-جيناق (ورىس اۋديتورياسىنا ارنالعان) - الماتى، 2010. - 320 بەت

تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەي
1. ن.ق. مۇحاماديەۆا، ن.ءا. ۇشتەمىر قازاق ءتىلى ورىس مەكتەپ ليتسەي گيمنازياسى جانە كوللەدجدەرىندە قازاق ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقۋعا ارنالعان وقۋلىق - الماتى، 2006. - 140 بەت.
2. ن. مۇحاماديەۆا كاسىبي قازاق ءتىلى II وقۋ كىتابى - الماتى، 2006
3. ب. قاپالبەكوۆ كازاحسكي يازىك (گرامماتيچەسكي سپراۆوچنيك) -الماتى، 2010
4. ق. حاسەنوۆا، ب. قانابەكوۆا جاتتىعۋلار جيناعى - الماتى،2007
5. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋ (مەملەكەتتىك جانە رەسمي تىلدەردە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋ ۇلگىلەرى) - الماتى، 2008. - 350 بەت.
6. ىسقاعازدارىنىڭ ۇلگىلەرى (جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇجاتتارى) - الماتى، 2008. - 386 بەت.
7. ل. دۇيسەمبەكوۆا قازاق ءتىلى: ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ - الماتى، 2010. - 400 بەت.
8. قازاق ءتىلىنىڭ سينونيمدەر سوزدىگى - الماتى، 2005. - 720 بەت
9. قازاقشا-ورىسشا حالىقارالىق جانە ساياسي سوزدىك-انىقتامالىق - استانا، 2006. 454 بەت
10. ىسقاعازدارىنىڭ ۇلگىلەرى (جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇجاتتارى) ەلەكتروندى وقۋلىق.

01.07.2011ج

اسەل قاجيەۆا
مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ
ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى

http://mtdi.kz/kz/makalalar/oku-adistemelik/538