مۇحتار ماعاۋين. ماعجاننىڭ ءانى
عۇمىر بويى جازۋدان باسقا تىرشىلىگىڭ بولماسا دا، جاس ۇلعايعان كەزدە ەندىگى شەكتەۋلى ۋاقىتىڭدى مەيلىنشە ۇتىمدى پايدالانعىڭ كەلەدى، ءوزىڭ ماندىرەك ساناعان تاقىرىپتاردى توڭىرەكتەپ، كولدەنەڭگە الاڭداماۋعا تىرىساسىڭ. ايتكەنمەن، كەيبىر رەتتە بۇل قاعيدا بۇزىلادى ەكەن. الدەبىر دەرەك، الدەنەدەي ءتۇيىندى ماسەلە وزىممەن بىرگە كەتپەسىن دەيسىڭ. ايتۋ، ارىلۋ – پارىز سياقتى. ونىڭ ۇستىنە، كۇمانسىز اقيقات جاعداي بولسا…
كەيىندە بۇرمالانىپ، باسقا ءبىر ارناعا ءتۇسىپ كەتكەن سونداي ءبىر انىق – ماعجان ەسىمىمەن بايلانىستى سىرلى ءان ەدى. “بۋراباي” اتالاتىن. الدە “ابىلاي” نەمەسە “كەنەسارى”. ءسىرا، اۋەلگىسى.
عۇمىر بويى جازۋدان باسقا تىرشىلىگىڭ بولماسا دا، جاس ۇلعايعان كەزدە ەندىگى شەكتەۋلى ۋاقىتىڭدى مەيلىنشە ۇتىمدى پايدالانعىڭ كەلەدى، ءوزىڭ ماندىرەك ساناعان تاقىرىپتاردى توڭىرەكتەپ، كولدەنەڭگە الاڭداماۋعا تىرىساسىڭ. ايتكەنمەن، كەيبىر رەتتە بۇل قاعيدا بۇزىلادى ەكەن. الدەبىر دەرەك، الدەنەدەي ءتۇيىندى ماسەلە وزىممەن بىرگە كەتپەسىن دەيسىڭ. ايتۋ، ارىلۋ – پارىز سياقتى. ونىڭ ۇستىنە، كۇمانسىز اقيقات جاعداي بولسا…
كەيىندە بۇرمالانىپ، باسقا ءبىر ارناعا ءتۇسىپ كەتكەن سونداي ءبىر انىق – ماعجان ەسىمىمەن بايلانىستى سىرلى ءان ەدى. “بۋراباي” اتالاتىن. الدە “ابىلاي” نەمەسە “كەنەسارى”. ءسىرا، اۋەلگىسى.
بۇل عاجايىپ ءاندى العاش رەت ون ءبىر جاسىمدا ەستىپپىن. مەن اۋىلدىق مەكتەپتە 4-كلاستى بىتىرگەندە ءۇي-ىشىندىك شاعىن توي بولدى. 1951 جىل. سول اراق-شاراپسىز، ءان-جىر، اڭگىمە-كەڭەستى وتىرىستا ءىلياس داكەباەۆ دەگەن اقساقال دومبىراعا قوسىپ، تولقىتىپ ايتقان ەدى. اقساقال دەپ وتىرمىن، ول كەزدە قىرىققا جاڭا كەلگەن. نەگىزى قارقارالىدان، بىراق ءبىزدىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا جاس كەزى، 30-جىلداردان باستاپ، ورتا دارەجەلى، ءارقيلى قىزمەتتە بولىپ، تۇراقتاپ قالعان. ەر مىنەزدى، سەرى كىسى. اڭشى، مەرگەندىگى بار. ءبىزدىڭ قارتپەن ايرىقشا سىيلاس. اۋەلى “كوكجەندەتتى” ايتتى. اقان سەرى. سودان سوڭ “بۋراباي”. ودان ءارى باسقا قوناقتار، باسقا ءبىر ءان-كۇيلەر. مەن جۇرت تاراعان سوڭ اعادان (مۇعالىم اكەم مۇقاننان) سۇراپ ەدىم. “ماعجان، – دەدى. – سونداي ءبىر اقىن بولعان. ايدالىپ، اتىلىپ كەتكەن…”
ەرجەتتىك. ارادا ون بەس-جيىرما جىل ءوتسىن. ارقيلى جاعدايدا، وڭاشا قوناقتا، جاسى ۇلكەن زيالىلار باس قوسقاندا باياعى “بۋراباي” ايتىلىپ قالاتىن. ۇنەمى ەمەس، ارا-تۇرا، ءوزارا سەنىسكەن، تىلەكتەس اعايىن اراسىندا. قايدا، قاشان، تۇگەل ەسكە ءتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەس. تەك ءبىر جولعىسى عانا جادىمدا قالىپتى. شاماسى 60-جىلداردىڭ ەكىنشى جارىمى. ماعجان ەسىمى قايتا كوتەرىلىپ، بۇل تاراپتا قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، ونىڭ ىشىندە تاتار تەكتى، قازاق ءتىلدى، ورىستىڭ عىلىم-بىلىمىنە جانە جەتىك پروفەسسور حايروللا ماحمۇدوۆ باستاعان وقىمىستى-پەداگوگتار ماعجاندى اقتاپ الۋعا ۇلكەن ارەكەت جاساپ، قالامگەر قاۋىممەن بىرلەسكەن جيىن-كەشتەر وتكىزىپ، عىلىمي جۋرنالدا ارنايى ماقالالار جاريالاپ جاتقان كەز. مەنىڭ ىزگى ۇستازىم پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ شاڭىراعىندا ءۇلكەن-كىشىلى شاكىرتتەرى باس قوسا قالىپپىز. سوندا، مەڭجامال جەڭگەمىزدىڭ مول داستارقانى، ءارتاراپ بەيبىت اڭگىمە ۇستىندە تەمىربەك قوجاكەەۆ دومبىرا شەرتىپ وتىرىپ، ماعجاننىڭ اتىن اتاپ تۇرىپ، ايگىلى ءاندى ايتىپ ەدى. تەمكەڭنىڭ جاسى بىزدەن كوپ ۇلكەن، بەيسەكەمنىڭ اۋەل باستان-اق ساياسىنا الىپ، كوپ قولداۋ جاساعان شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، كەيىندە دوكتور، پروفەسسور، تۋمىسى ارقادان ەمەس، ءوڭتۇستىكتەن، مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ماعجان ءانىنىڭ تىيىم زاماننىڭ وزىندە قازاق زيالىلارى اراسىنا كەڭىنەن تاراۋى. ماعجان ءانى. ماعجان ءسوزى. ەشكىم ەشقانداي كۇمان كەلتىرگەن ەمەس. جالپى جۇرتقا جەتپەسە، ەفيرگە، ساحناعا شىقپاسا – ول ماعجاننىڭ اتىنا دەيىن جابىق جاتۋى. اقىرى، كگب، ۇكىمەت پەن پارتيا تارابىنان مۇلدە شىعارۋعا بولمايدى دەگەن توقتام جاسالدى. ماعجاندى اقتاماق ارەكەتىندەگى زيالىلار، باسى حايروللا ماحمۇدوۆ بولىپ سوگىس ەستىدى، جاسقالدى، قارالاندى، ءايتەۋىر ءبىرشاما تىنىش زامان، ەشكىم ايداۋعا، تۇرمەگە تۇسپەدى.
وسىدان از عانا بۇرىن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر جاريا ادەبيەت تاريحىنا قايتىپ ورالعان، شىعارمالارى اۋەلدە بىرتىندەپ، كەيىندە تۇگەلىمەن باسىلىپ، توم-توم بولىپ شىعىپ جاتقان. ساكەننىڭ اقىندىعى عانا ەمەس، سازگەر انشىلىگى دە ءمالىم بولدى. ماسەلەن، “تاۋ ىشىندە”. الايدا… ساكەننىڭ “كوكشەتاۋ” (نەمەسە “بۋراباي”) دەگەن ءانى بار دەپ ەشكىم دە ايتقان جوق. اقىرى، قانشاما زامان ءوتىپ، 80-جىلداردىڭ باسى بولسا كەرەك، ءوزى دە كوكشەتاۋدان شىققان ادەمى ءانشى قىزىمىز قاپاش قۇلىشەۆا باياعى، بىزگە، بىزدەن بۇرىنعى ۇلكەندەرگە ابدەن ماعلۇم “بۋرابايدىڭ” ءان-اۋەزىن ساكەننىڭ “كوكشەتاۋ” پوەماسىنىڭ العاشقى شۋماقتارىنا قوسىپ، ساحنادان ايتا باستادى. ارينە، بىردەن-اق حالىقتىڭ قۇلاعىنا جاعىپ، كوپكە تارادى. ءتۇپ توركىنىن بىلەتىن جۇرتتىڭ ءوزى ماعجان جابىق، باسقا سوزبەن بولسا دا ءانى حالقىنا جەتە بەرسىن دەپ بايىپتاسا كەرەك. ءبىز دە سولاي شامالاپپىز.
اقىرى، ماعجاننىڭ دا كوزى اشىلدى. جۇلمالاساق تا جارىققا شىعارا باستادىق. بار باعاسىن تانىماساق تا، ۇلكەن تۇلعا ەكەنىن مويىندادىق. ەڭ باستىسى – ۇلى اقىننىڭ بىزگە جەتكەن بار مۇراسى تىيىمنان ارىلدى، حالقىمەن قايتا تابىستى. ەندى ءانى دە وزىنە ورالار دەپ ويلاپ ەدىك. جوق. سول بەتى ساكەنگە تەلىنىپ كەتىپتى.
وسى تاياۋدا عانا (14.ءVىى.2011) بۇعان انىق كوزىم جەتتى. “كاسپيونەت” دەگەن تەلەارنا بار، شەتەلدىك جۇرتشىلىققا ارنالعان. ساپاسى مەن مانىسىنە بويلاماي-اق قويايىن. ءبىز تاراپقا ەل ىشىنەن ەركىن جەتىپ جاتقان جالعىز اقپارات كوزى بولعان سوڭ ارا-تۇرا تەلەديداردىڭ تەتىگىن بۇراپ قالاسىڭ. ساكەن مۇراسى توڭىرەگىندە اڭگىمە-سۇحبات ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. بىزگە وي سالعان، وسى شاعىن ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان – سول حاباردا اركىمدەر تارابىنان الدەنەشە رەت قايتالانعان ءبىر لەپەس، “ساكەننىڭ “كوكشەتاۋ” ءانى” دەگەن ءسوز. جوپپەلدەمە تەكسەرىستەپ قاراسام، وسى جاقىندا عانا قۇراستىرىلىپ شىققان “قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى” اتالاتىن مۋزىكالىق عالامات انتولوگيادا دا ساكەن اتىمەن ءجۇر. (بۇل جولعى ورىنداۋشى – رامازان ستامعازيەۆ ەكەن.) ياعني، ماعجان ءانى رەسمي تۇردە ساكەن ەسىمىمەن بار تاريحقا كوشتى دەگەن ءسوز…
ءبىز بۇل ارادا ساكەن قالاي، ماعجان قالاي دەپ سالىستىرمايمىز. مەنىڭ ۇعىمىمدا ماعجان – قاي تۇرعىدان العاندا دا باقىتتى ادام. ونەردە ءوز قالاۋىمەن ءجۇردى، قالامىن ىرىكپەدى، كوكىرەكتەگى بار زارىن شىعارىپ ءۇلگەردى. ەل-جۇرتى الدىنداعى، ارۋاق، قۇداي الدىنداعى بار پارىزىن ارتىعىمەن وتەدى. ال ءساكەن، قالاي ايتساڭىز دا، تراگەديالىق تۇلعا، ۇلكەن دارىندى، وزگەشە مىنەزدى بولا تۇرا، بۇلتالاعى مەن بۇلعالاعىن ايتپايىق، ەركىن عۇمىر كەشكەن مۇمكىندىك شەگىندە، بويىنداعى بارىن سارقا پايدالانىپ، وڭىمەن جەتكىزە المادى. ماسەلە بۇل كىسىلەردىڭ ءوزىندىك ەرەكشەلىگى، ارا سالماعىنا قاتىسسىز، اركىمنىڭ وزىنە تيەسىلى مۇراعا يەلىگى تۋراسىندا. ماعجان – كومپوزيتور ەمەس. ساكەن دە كومپوزيتور ەمەس. ءبىزدىڭ كەيىنگى اقىن، جازۋشىلاردىڭ ىشىندە دە ءان، كۇي شىعارعاندارى بار. قازاقتىڭ ءسوز ونەرىن ۇستاعان تۇلعالارعا ءتان، ەجەلدەن كەلە جاتقان ءبىر ەرەكشەلىك. “بۋرابايدان” ايرىلعانىمەن، ماعجان ازايمايدى. “كوكشەتاۋدى” تەلىگەنمەن، ساكەن كوبەيمەيدى. بۇلاردىڭ نەگىزگى مۇراسى – ءان-كۇي ەمەس. بىراق از با، كوپ پە، اركىمنىڭ ءوز دۇنيەسى ءوز اتىندا بولعانى ءجون.
ءبىز ەستىگەن، بالا كەزىمىزدەن جادىمىزعا تۇيگەن “بۋرابايدىڭ” ءان ءماتىنى بىلاي كەلەتىن:
“ارقادا جەر جەتپەيدى بۋرابايعا،
ەجەلدەن قونىس بولعان ابىلايعا.
ىشىندە سەكسەن كولدىڭ بۋراباي بار،
ۇقسايدى ءدوپ-دوڭگەلەك تۋعان ايعا.
ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەيدى،
ەشبىر جەر كوڭىلدى ونداي تەربەتپەيدى،
ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەسە،
قازاقتا كەنەكەمە ەر جەتپەيدى!”
ءبىز ەستىمەگەن، بىلمەگەن تولىعىراق، باسقاشا ءبىر نۇسقاسى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. قايتكەندە دە، اۋىزشا، وندا دا جابىق-جاسىرىن تاراعان ءسوز عوي.
كەيىنگى ءبىر ورايدا ءان ءماتىنىن ماعجاننىڭ بەلگىلى شىعارمالارىمەن سالعاستىرا قاراعانىمىز بار. ناقپا-ناق نۇسقاسى جوق ەكەن. تەرىپ قۇراستىرىلعان. ءبالكىم، اۋەلدەن-اق ماعجاننىڭ ءوزى. زادى، كەيىنگى ءبىر تىلەكتەس اعايىندار تارابىنان. ۇمىتپاستىق ءۇشىن جەڭىلدەتىپ. مىنە، “ باتىر باياننىڭ” ۇيلەس ءبىر شۋماعى:
“ارقادا جەر جەتپەيدى بۋرابايعا،
بولەنگەن بۇيرا سىپسىڭ قاراعايعا،
بۇلت قۇشقان ماڭگى زەڭ-زەڭ كوكشەتاۋعا
بولەكتاۋ: “وي، باۋىرىم!” – دەر انادايدا.
وقجەتپەس نايزا-قيا – قىرانعا ۇيا،
قاراساڭ جاننىڭ شەرى تارقاماي ما.
سولاردىڭ ورتاسىندا بۋراباي كول،
ءموپ-ءمولدىر، ءدوپ-دوڭگەلەك ۇقسايدى ايعا.
بۋراباي – ارقارالى جەر ەركەسى،
ەرتەدە قونىس بولعان ابىلايعا.”
ەندى “وقجەتپەستىڭ قياسىندا”:
«ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەيدى،
باسقا جەر ويدى ونداي تەربەتپەيدى،
بۋراباي كولى مەنەن كوكشەتاۋدى
كورمەسەڭ، كوكىرەكتەن شەر كەتپەيدى.
قياسىمەن بۇلت قۇشقان وقجەتپەستەي
باسقا تاۋ ويدى اسپانعا ورلەتپەيدى.
ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەسە،
قازاقتا كەنەكەمە ەر جەتپەيدى.
كوكشەدە كۇڭىرەنگەن كەنەم قايدا،
داريعا، جۇرەگىمدى دەرت ورتەيدى!..”
ماعجان شىعارمالارى زاڭ جۇزىندە جابىق بولعانىمەن، قولجازبا كىتاپ تۇرىندە قازاق زيالىلارى اراسىندا كەڭىنەن تاراعانى بەلگىلى. مەنىڭ وزىمدە بولعان جوق، بىراق العاش رەت 1965 جىلى اقىن قاپان اعا ءساتىبالديننىڭ قولىنان كورىپ ەدىم. ءماشىڭكەگە لاتىنشا باسىلىپ، ادەپكى كىتاپ كولەمىندە كەسىلىپ، مۇقابالانىپ، تۇپتەلگەن قالىڭ ءبىر توم. ءسىرا، وزىنىكى ەمەس، ەجەتتەس اعايىنداردىڭ بىرىنەن وقۋعا العان. مەنى قىزىقتىردى دا، قولىما، ۇيگە بەرمەي قويدى. كەيىندە، ماعجان حالقىنا قايتىپ ورالعاننان سوڭ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرى زىكىريا ءىلياسوۆ دەگەن ازامات، تاباق-قاعاز كولەمىندە، كيريلل-قازاقشا ماشىڭكەگە ءتۇسىرىلىپ، جاقسىلاپ ءتۇپتەلگەن كەتپەكتەي كىتابىن مەن باسقارىپ وتىرعان “جۇلدىز” جۋرنالىنا اكەلىپ، ۇلى اقىننىڭ ءبىراز شىعارمالارىنىڭ بۇرماسىز، كەمىس-كەتىكسىز جاڭا ءبىر باسىلىمىنا سەپتەسكەن ەدى. بۇل كەزدە بىزگە ماعجان اتىنا قاتىستى باسقا دا ەسكىلى-جاڭالى كوشىرمەلەر كەلىپ ءتۇستى. قاتارلاس جۇرگەن، جۇرتشىلىق كوڭىلىندە قاستەرلەپ ساقتالعان، “بۋراباي” اتالاتىن مۇڭدى، سىرلى اۋەن دە ماعجانعا دەگەن حالىق ساعىنىشىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. ۇلى اقىننىڭ اتى وشكەننەن سوڭ قىرىق جىل بويى قاز-قالپىندا جۇرتشىلىق كوكەيىندە ءجۇرىپتى. بالكىم، بولاشاقتان ءۇمىت جوق كەر زاماندا باسقا ءبىر، جاريا ەسىمگە كوشىرىلۋى دە سول يگى مۇرات، ماڭگىگە امانات تالابى شىعار. قايتكەندە دە ءان ولمەسىن دەگەن. “بۋرابايدى” – “كوكشەتاۋعا” كوشىرىپ، ساحناعا العاش شىعارعان قاپاش قارىنداسىم بۇل وزگەشە سارىننىڭ ءتۇپ توركىنىن ناقتىلاپ ايتا الار ەدى. سونداي-اق، مەن قاتارلى جانە جاسى بىزدەن دە ۇلكەنىرەك، كوزى ءتىرى ءبىلىمدار اقساقالدار، ونىڭ ىشىندە ساكەندى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءوزى، ماعجان ەسىمىن قوستاپ شىعارى انىق.
كىم قالاي تارتسا دا، كوڭىلدە تۇيتكىل قالماسىن دەپ ارنايى ءسوز قىلدىق. مانا ايتقانىمىزداي، مىندەت، پارىز ساناعاننان. ايتپەسە، ماعجاننىڭ تەرەڭىنە كىم جەتكەن…
مۇحتار ماعاۋين، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى.
پراگا.
http://www.egemen.kz/310115.html
