Cارسەنبى ءداۋىتوۆ، اقىن، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

Cارسەنبى ءداۋىتوۆ، اقىن، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- اقىن ءارى ادەبيەتشى عالىم رەتىندە ءسىز مۇقاعاليدىڭ باستى ارتىقشىلىعى نەدە دەپ ەسەپتەيسىز؟

- مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ ۇلتتىق اسىل ءسوز مۇراسىنا قوسىلعان زور ۇلەس ەكەنى الدە­قاشان مويىندالعان. اقىن شىعار­مالارى وتانعا، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە شاقى­رادى. ءومىردىڭ قايتالانباس قۇدىرەتىن ءتۇسىن­دىرەدى. مىسالى، «مەن قايعىلىمىن»، «مەن دەرتتىمىن» دەپ ولەڭ جازاتىندار كوپ. بىراق ولاردىڭ قايعى-مۇڭى ءوز باسىنان اسپايدى، ياعني بىرقاتار اقىندار ءوز باسى­نان وتكەن قيىندىقتاردى عانا ءسوز ەتەدى. ال مۇقاعا­ليدىڭ كەرەمەتتىگى سوندا - ول بۇكىل ادامزات­تىڭ قايعىسىن جىرلايدى. مۇقاعا­ليدى وقىعان ءاربىر ادام ونىڭ ولەڭدەرىنەن ءوزىنىڭ قايعى-مۇڭىن، دەرتىن، ساعىنىشىن، كۇللى سەزىمىن تابادى. عاجايىپ تالانت يەسى مۇقا­عالي - اللانىڭ بىزگە ناعىز بەرە سال­عان ادا­مى. كەز كەلگەن نارسەنى ول جاي عانا ءسوز­بەن جازا سالادى، بىراق سول قاراپايىم عانا ولەڭدەگى ۇيقاس، ىرعاق، وي، سەزىم ءوزارا ۇيلە­سە كەلىپ عاجايىپ ۇندەستىك تابادى. ماسە­لەن:

كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،

شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، - دەگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق سياقتى. ال زەر سالىپ قاراساڭىز، «قازاق ولەڭىن جاڭالا­دىم، رەڭك بەردىم، وزىمشە جىرلادىم» دەپ تۇر.

- ءوزىڭىزدىڭ مۇقاعالي اعامەن كەزدەسكەن، سويلەسكەن ءساتىڭىز بولدى ما؟

- 1968 جىلى «لەنينشىل جاسقا» مۇقا­ڭ­نىڭ «داريعا-جۇرەك» دەگەن پوەماسى شىق­تى. مەن ول كەزدە ستۋدەنتپىن. سول پوەماسىن وقىعاننان كەيىن اعانى ىزدەي باستادىم. جازۋشىلار وداعىندا ىستەيدى ەكەن. بارىپ سويلەسىپ، پوەمادان العان اسەرىمدى، ويلا­رىم­دى جەتكىزۋگە تىرىستىم. اسىرەسە:

جىلايتىن ەدى گۇلدەر دە،

ايىعۋشى ەدى ءبىر دەمدە، - دەگەن سوزدەرى مەن

قۇتىرا سوقسا جۇرەگى،

قوس جىلان بولىپ جۇرەدى، - دەگەن تە­ڭەۋ­لەرىن مەڭزەپ، «ءبىز جازساق، «اۋىرا قا­لىپ ءبىر دەمدە، جازىلۋشى ەدى ءبىر دەمدە» دەپ جازۋ­شى ەدىك، سول سياقتى بۇرىمدى جى­لانعا تەڭەگەنىڭىز دە جاڭالىق قوي»، - دەگەن ويىم­دى ايتتىم. سودان ەكەۋمىز جازۋ­شىلار ودا­عى­نىڭ الدىنداعى باقتا وتىرىپ ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ولەڭ جازاتى­نىمدى ەستىگەن سوڭ: «ولەڭ جازساڭ، وقىساڭ، ونى كوپتىڭ الدىندا وقى. بىرەۋ تايىر جاروكوۆتان الدەكىم تۋرالى پىكىر سۇراسا، «وعان سەن ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟» دەپ سۇرايدى ەكەن. «مەن جاقسى دەيمىن» دەسە، «مەن دە تاپ ءسىز ويلا­عان­داي ويلايمىن» دەي­دى ەكەن. سول سياقتى دۇنيەنىڭ ءبارى - ادام­نىڭ قولىندا. ماشي­ناعا قاراشى، ءوزى دوڭگەلەپ كەلە جات­قان سياقتى، الايدا ونى ادام جۇرگىزىپ كەلە جاتىر ەمەس پە؟ بالەنىڭ ءبارى - ادامدا. ادام­نان ساق بول. ءوز پىكىرىڭ­دى ەلدىڭ الدىن­دا، جينالىستاردا ايت. سوعان قاتىسقان ءجۇز ادامنىڭ ەلۋى ساتسا دا، ەلۋى سەنى ساتپايدى. ءسويتىپ، قۇتىلىپ كەتەسىڭ»، - دە­گەن اقىلىن ايتىپ، ءومىر، ولەڭ تۋرالى كوپتەگەن ويلارى­مەن ءبولىستى. سول جولى ەكەۋ­مىز جاقىن تانىستىق. ءبىر كەرەمەتى، ول كىسى مەنەن «رۋىڭ كىم، قاي جەردەنسىڭ؟» دەپ سۇراعان جوق. ودان كەيىن دە بىرنەشە رەت جولىقتىم. ءبىر­دە كوشە­دە قاتار كەلە جات­تىق. كوكتەمنىڭ باس كەزى ەدى. كۇن سونداي سۋىق. كەنەت ءبىر جاپىراق تۋرا اياعىمىزدىڭ استىنا ۇشىپ ءتۇستى. «مىناۋ نە؟» - دەدى ماعان جاپىراقتى نۇسقاپ. جاي­باراقات كۇيدە «جا­پى­راق قوي» دەدىم. «اقىنمىن» دەيسىڭ­دەر... بىراق سەن­دەر­دە تۇيسىك جوق، ەشتەڭە جوق، جۇرەكتەرىڭ قاتتى!» - دەپ ايقايلاپ كەت­تى. سوسىن «جاپى­راق ەمەس، بۇل - جۇرەك، ءجۇ­رەك!» دەدى. قاتتى­راق سويلە­گەنىنە قوبال­جىڭ­قىراپ قالىپ ەدىم، «بۇل - جۇرەك!» دە­گە­نىن ەستىپ، ءىشى-باۋى­رىم سونداي ەلجىرەپ كەتتى. اقىندىعى ءوز الدىنا، مۇقاڭ­نىڭ ادامگەرشىلىگى دە سونداي كەرەمەت ەدى.

- ال مۇقاعالي تانىمىنداعى ادامزاتتىڭ قايعىسى قانداي قايعى؟ باسقاشا ايتقاندا، بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇڭىن مۇڭداي وتىرىپ، مۇقاعالي نە نارسەگە الاڭدادى، نەنى جىرلادى؟

- ول ادالدىق پەن ادىلدىكتى، بىرلىكتى جىر­لادى. ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىنە جا­مان­دىق جاساماسا ەكەن دەدى. وتاندى، ما­حاب­باتتى دارىپتەدى. ءومىردىڭ جاسامپاز­دى­عىن، مەملە­كەتتىكتى، كىسىلىك پەن كىشىلىكتى تۋ ەتتى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى - باسقالاردىڭ دا جىرلاپ ءجۇر­گەن تاقىرىپتارى. دەگەنمەن مۇقاعاليدىڭ ايتقان ويلارى مەيلىنشە تەرەڭ ءارى نازىك. جانە سونىسىمەن دە ادامدى ەرىكسىز كۇرسىندىرەدى، مۇڭعا باتىرادى.

- سوندا مۇقاعالي نەنى قايعى ەتەدى؟

- «ادام ادامعا دوس بولسا، ءبىرىن-ءبىرى الداماسا، ساتپاسا...» دەپ، مۇقاعالي ناعىز دوستىقتى، ناعىز ماحابباتى ارمان ەتەدى. مىسالى:

مەن ناعىز ماحابباتتى ارماندايمىن،

اجىراتا الماعان سورماڭدايمىن، - دەپ ءوزى دە ايتىپ تۇر ەمەس پە؟! بىلايشا ايتقان­دا، «ماحابباتتا قاتەلەستىم» دەپ تۇر. نەگىزى، مەن دە، سەن دە، جۇرتتىڭ ءبارى دە وسى­نى ايت­قىسى كەلەدى. ياعني اق قازعا ۇقساس بول­عانى­مەن، اققۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. جانە ونى اجىراتا الاتىن، تاني بىلەتىن كوز كەرەك، وي كەرەك.

- مىسالى، وسى ولەڭ «مۇقاعالي وتباسىندا باقىتسىز بولعان» دەگەن پىكىردى ايعاقتاي ما؟

- جوق، ولاي دەۋگە بولمايدى. ونى ءبىر اللا بىلەدى.

- ەندەشە، «ماحابباتتا قاتەلەس­تىم» دەۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

- بالكىم، ومىردە تەڭىن تابا الماعان ادام­داردىڭ تاعدىرىن جىرلاپ تۇر دەپ ءتۇسى­نۋگە بولاتىن شىعار. ارينە، ونىڭ ءىشىن­دە ءوزى دە بولۋى مۇمكىن. ءبىر ولەڭىندە «اۋرۋ­حانادا 8-ءنومىرلى پالاتادا جاتتىم. سوندا ءبىر كەلىنشەكپەن كەزدەستىك. ەكەۋمىز قاراپا­يىم سويلەسىپ جۇردىك. ءبىر كۇنى كەلىنشەكتىڭ يەسى كەلىپ الىپ كەتتى. مەن بۇكىل جاقسى ءنار­سەمنەن ايىرىلىپ قالعان سياقتى بولدىم» دەيدى. ياعني ادامدا ءارتۇرلى كوڭىل كۇيدىڭ، ءارتۇرلى سەزىمدەردىڭ بولىپ تۇرۋى زاڭدى. ابايدىڭ: «مەن ءوز باسىمدى عانا جىرلاعان جوقپىن، كوپتى ايتتىم، كوپتى جىرلادىم. سوندىقتان وعان شامدانباڭدار»، - دەيتىنى بار. سول سەكىلدى مۇقاعالي اعامىزدىڭ دا كوپتى جىرلاۋى، كوپتىڭ قايعىسىن ءسوز ەتكەن بولۋى ىقتيمال. مىسالى:

كىم ەكەن مەنى ساعان دۋالاعان،

تسيركتىڭ اتتارىنداي قۋالاعان! - دەگەن ولەڭىندە دە مۇقاعالي ماحابباتتىڭ مۇڭىن كەرەمەتتەي شىنايى جەتكىزەدى. نەمەسە:

مەن سەنى ۇناتامىن، بىراق-بىراق،

ساعان دەگەن كوڭىلىم قۇراق-قۇراق، - دەگەن ولەڭىندە قانشاما تەرەڭ سىر جاتىر. قالاي بولعاندا دا، مۇقاعالي - ەڭ اۋەلى، ءوزىنىڭ ەلىن، جەرىن، وتانىن جىرلاعان ادام. بۇل تۋرالى «ءۇش باقىتىم» دەگەن ولەڭىندە ءوزى ءبىرىنشى - حالقىن، ەكىنشى - ءتىلىن، ءۇشىنشى وتانىن زور باقىتقا بالايدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مۇقاعالي كوپ ولەڭدەرىندە تابيعاتتى تامىلجىتا سۋرەت­تەي­دى.

اسىپ اناۋ اسقار-اسقار تاۋلاردان،

اينەكتەنگەن ماسكۇنەمنىڭ كوزىندەي، - دەگەنىنىڭ ءوزى، مىسالى، كەرەمەت ەمەس پە؟! مۇ­قا­عاليدىڭ قاي ولەڭىن الساڭىز دا، ادا­م­­نىڭ جاندى جەرىنە تيەدى، قىشىعان جەرىن ءدوپ باسادى.

- جوعارىدا ءوزىڭىز ايتىپ وتكەن «ءۇش باقىتىم» دەگەن ولەڭىندە اقىن: «باقىتىم بار ءۇشىنشى - وتان دەگەن،

قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم!» - دەگەن وي ايتادى... وسى ورايدا، اقىننىڭ نانىم-سەنىمى، دىندارلىعى ولەڭدەرىنەن قانشالىقتى كورىنىس تاپتى دەپ ويلايسىز؟

- ءدىن - عىلىمنىڭ اناسى،

عىلىم مەن ءدىن، بىرگە بار! - دەيدى مۇقا­عالي. ياعني ول عىلىمدى جوققا شىعارمايدى. پايعامبارىمىز دا عىلىمدى جوققا شى­عار­ماعان. بۇل رەتتە، اقىننىڭ نانىم-سەنىم تۇرعىسىنداعى ۇستانىمى:

قايماعى بۇزىلماعان قايران ءدىنىم،

ساجدەگە باس قوياتىن قايدا كۇنىم... - دەگەن سوزدەرىنەن-اق كورىنىپ تۇر. مۇنداي ولەڭدەردى مۇقاعاليدان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

- ولاي بولسا، اقىننىڭ:

بىزدەردە موناستىر جوق،

جانىما ءبىر تىنىشتىق تابار ەدىم، - دەپ تورىعۋى نەلىكتەن؟

- جانى قاتتى كەيىگەندە ايتقانى شىعار. بىراق مەن مۇنى اقىننىڭ شىنايى سىرى دەپ ايتا المايمىن. مىسالى، تاپ وسى ولەڭىن:

قۇرعىر كوڭىل كەتەدى قاي-قايداعا،

ابايلا، اۋزىڭدى جاپ، ويباي، بالا... - دەپ اياقتاۋىنىڭ ءوزى مۇقاڭنىڭ باستاپقى ءسوزىن تەرىستەپ تۇرعانداي كورىنەدى.

- مۇقاعالي اعا كۇندەلىكتەرىندە: «بالا، بوزبالا كەزىمدى ەسىمە السام، قاتتى ۇرەيلەنەم، قاتتى جابىرلەنەم...» - دەپ جازادى. ءار ادام ءۇشىن ەرەكشە ىستىق بالالىق شاق اقىنعا نەگە جاعىمسىز اسەر قالدىرعان؟

- اقىننىڭ بالالىق شاعى سوعىس ۋاعى­نا تۋرا كەلگەن. ون جاسىندا اكەسى مايدانعا اتتانىپ، سودان قايتىپ ورالماعان. ءسويتىپ، ءومىردىڭ اۋىرتپالىعىن مۇقاعالي ەرتە سەزىنگەن. كۇنى بويى بەل جازباي جۇمىس ىستە­گەن، تۇنگى كۇزەتتە بولعان، ءشوپ شاپقان، قوي باققان. بالا بولىپ ويناي الماعان.

شارۋانىڭ بالاسى بولعاسىن دا،

شارۋامەن اينالدىم ون جاسىمدا، - دەپ ءوزى ايتقانداي، تاعدىردىڭ اششى ءدامىن ول تىم ەرتە تاتقان.

- اقىندىق تاعدىرمەن عۇمىر كەشكەن مۇقاعالي ولەڭدى سەرىك ەتكەنىنە كەيدە وكىنگەندەي نەمەسە سودان قيانات كورگەندەي دە سىڭاي تانىتادى. وسى ەكىۇداي سەزىمنىڭ سىرى نەدە؟

- مەنىكى دۇرىس ەمەس تە بولۋى كەرەك، ءبى­راق ءبىر سويلەسكەندە: «اعا، سىزگە نەگە كومسو­مول سىيلىعىن بەرمەدى؟» - دەپ سۇراعان ەدىم. ول كىسى سوندا: «كومسومول سىيلىعى تالانتقا بايلانىستى بەرىلمەيدى عوي»، - دەدى. مىسالى، كەرەمەت اقىن بولدى. سويتە تۇرا، لايىقتى باعالانبادى، انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە جۇمىستان شىعىپ قا­لىپ ءجۇردى، ۇيسىزدىك پەن كۇيسىزدىكتىڭ تاۋقى­مە­تىن تارتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ «اقىندىقپەن ءبارىن الامىن» دەگەن سەنىمىنە سىزات ءتۇستى. ادامعا نە وي كەلمەيدى؟ سونداي ءبىر ءسات­تەردە «نەگە اقىن بولدىم؟»، «نەگە وسىنىڭ سوڭىنا ءتۇس­تىم» دەپ جابىققان دا بولار، كىم بىلەدى...

سەن قايتەسىڭ سونداي ءبىر ساتتەرىڭدە،

قالام ءىزى تۇسپەگەن داپتەرىمە، - دەيدى مۇقاڭ. قالاي دەگەنمەن دە، ول ولەڭدى قۋات كورگەن، سودان جۇبانىش ىزدەگەن. ونىڭ ءبۇ­كىل تىرلىگى جىرىندا تۇر. مۇقاعالي - قۋانسا دا، قايعىرسا دا ولەڭ جازعان ادام.

- كۇندەلىكتەرىندە ول الدەكىمدەردىڭ وزىنە قاراداي وشىگىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەنىن، ءاربىر ساتسىزدىگىنە ىشتەي قۋاناتىنىن جازعانى بار. وسى ورايدا، اقىن كىمدەردى مەڭزەپ وتىر؟ سونداي-اق ولار نە سەبەپتى اقىننىڭ سۇرىنگەنىن، شالىس باسقانىن قالادى؟

- مەن ول كىسىنىڭ ولەڭ وقىعانىن ءبىر-ەكى رەت كوردىم. تۋرا ورتكە تيگەن داۋىلداي اسەر قالدىردى. جۇرتتار جىبەرمەي، قوشەمەتتەپ، قۇرمەتتەپ، قايتا-قايتا ولەڭ سۇراۋمەن بولدى. ادام دەگەن پەندە عوي. مىسالى، سونى كورگەن، ەلدىڭ اقىنعا دەگەن ىقىلاسىن بىلەتىن كەيبىر ادامداردىڭ ءىشى كۇيگەن، قىزعانىشى ويانعان. ءبىزدىڭ قازاق - كەرەمەت جاقسى حالىق. الايدا ءبىرىن-ءبىرى كورە الماي­تىن، ەتەكتەن تارتاتىن ادەتى بار. تاعى ءبىر جامان ادەتى - ءوزارا سىيىسپايدى. اقىن­عا وشىككەندەر، تالانتىن كۇندەگەندەر - كىش­كەن­تاي ادامدار. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن مەن ءوزىم ىشتەي شامالايمىن، بىراق كىسىنىڭ ارتىنان عايبات ءسوز ايتۋ - كۇنا. ءبى­راق مۇ­قاڭ­دى ەلدىڭ كورە الماعانى راس. مەن ءوزىم كورگەن ءبىر نارسەنى ايتايىن. بىردە ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ۇيىنە بارسام: «مۇقا­عاليدى اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ ەدىم. لاشىن تەلەفون سوعىپ، ودان شىعىپ قالعانىن ايت­تى. «وي، سورلى-اي، تاعى دا شىعىپ قالعان ەكەن عوي»، - دەپ ەدىم، لاشىن: «نەگە سورلى دەپ ايتا­سىز؟» - دەپ رەنجىدى»، - دەدى. ار­تىن­شا تاعى ءبىر اۋرۋحاناعا ورنالاستىردى. بىراق سول جولى: «مۇنى تاعى بۇلدىرگەن ەكەن عوي»، - دەپ الدەكىمدەرگە قاتتى اشۋلانىپ وتىر ەكەن. مۇنىڭ ءبارى پاسىق ادامداردىڭ تىرلىگى عوي. سونداعىسى - «بۇل كەتسە، ورنىن مەن باسا­مىن» دەگەن وي. بىراق ولاي ەمەس قوي. اللانىڭ اركىمگە بەرگەن ءوز جولى، ءوز ورنى، نەسىبەسى مەن جاقسىلىعى بار. ەشۋا­قىت­تا بىرەۋدىڭ ورنىن بىرەۋ تارتىپ الا الماي­دى.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىنگى ۋاقىتتا مۇقاعاليدىڭ قاي قىرى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالىپ وتىر؟

- بىلايىنشا، ءبارى جازىلىپ، زەرتتەلىپ جاتقان دا سياقتى. بىراق اقىن بولعاننان كەيىن ەڭ الدىمەن پوەزياسى تۋرالى ايتىلا­دى دا، پروزاسى تاسادا قالىپ قويادى. سول سەبەپتى دە مۇقاڭنىڭ اڭگىمەلەرى مەن كۇن­دە­لىكتەرى، پەساسى تۋرالى سالماقتى زەرت­تەۋلەر جوق. جاقىندا «ەگەمەن قازاقستانعا» شىق­قان ءبىر ماقالادا: «مۇقاعالي كەرەمەت ەدى، جاقسى ەدى» دەپ ءبارى جالپىلاي جازىپ جاتىر. ناقتى ەشتەڭە جوق. كوپ ادامدار «مۇقاعالي­دىڭ دوسى ەدىم» دەيدى. ءبىز ول تۋرالى بۇلاي جازباۋىمىز كەرەك. عىلىمي تۇردە تالداپ-تالعاپ، زەرتتەۋ كەرەك. ماسە­لەن، مۇقاعالي ليريكاسىمەن نەنى جىرلاي­دى، پوەماسىمەن نە ايتادى؟ ەلدىڭ ايتپاعان قانداي نارسەلە­رىن ايتتى؟ قانداي بيىككە شىقتى؟» دەگەن تالداۋ بولۋى ءتيىس»، - دەگەن سياقتى وي ايتى­لىپتى. مەنىڭشە، بۇل - جانى بار ءسوز.

- دەمەك، مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارماشىلىعىن جانر-جانرعا ءبولىپ زەرتتەۋ جاعى ەسكەرىلمەي جاتىر دەپ ەسەپتەيسىز بە؟

- ءار اقىننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. مۇقاڭ قاي تاقىرىپتى، نەندەي ماسەلەنى بولسىن شەگىنە جەتكىزە جىرلايدى جانە ەڭ قيىن دەگەن نارسەنىڭ ءوزىن وڭاي عىپ جەتكىزە بىلەدى. تاعى ءبىر اتاپ ايتارلىعى، تاۋدى مۇقاڭ­داي شەبەر جىرلاعان، كەرەمەت سۋ­رەت­تەگەن اقىن كەمدە-كەم. مىسالى:

قاي تۇستا ەدى، قۇداي-اۋ، قاي ماڭدا ەدى،

كەتەمىن عوي اتتانىپ، جىلاپ قالار، - دەيدى. قاراپ تۇرساڭ، تاۋدىڭ بۇلاعى، شىڭى، قاراعايى، بۇلتى مۇقاڭنىڭ كەز كەلگەن ولەڭىندە بار. ول سونىڭ ارقايسىسىمەن سىرلاس، ارقايسىسىمەن مۇڭداس. مۇقاڭ ولارمەن بىرگە جۇرگەن دوسىنداي تىلدەسەدى. ياعني ول كىسى تاۋدى ادامزاتقا سونشاما جا­قىن ەتىپ بەينەلەيدى. اقىننىڭ سيپاتتاۋىن­شا، تاۋدا جۇرگەن ادام ەشقاشان اش تا، جا­لا­ڭاش تا، ءۇيسىز دە، كۇيسىز دە بولمايدى. تاۋ  سونداي-اق، جالپى، تابيعات ادام بالاسىنا سونشاما قامقور، سونشاما قورعان. مۇقا­عاليدىڭ وسى تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىن وقى­ساڭ، تاۋدا ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى، تاۋدىڭ بۇلا­عىنان سۋسىنداپ، جابايى الماسىنان ءدام تاتۋدى اڭسايسىڭ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇقا­عاليدىڭ ولەڭى ادامدى تاۋمەن تابىس­تىرىپ، تۋىستىرىپ جىبەرەدى.

- ال تاۋعا قۇشتارلىعى اقىننىڭ ءوز مىنەزىنە، تۇلعاسىنا قانشالىقتى اسەر ەتتى؟

- كەرەمەت اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. ول ءوزى دە سونداي تاۋ تۇلعالى ادام ەدى. مىنەزى كەسەك بولاتىن. ول ءبىز سياقتى «ەرتەڭ نە بو­لا­دى؟»، «قارنىم اشىپ قالادى-اۋ» دەگەندى ويلامايتىن. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، ەلدىڭ ەرتەڭىنە الاڭدايتىن. ال اقىندىعىنا كەلەتىن بولساق، مۇقاعالي قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن، مۋزىكاسىن، وزىنە دەيىنگى بۇكىل اقىنداردى، ابايدى بويىنا ابدەن سىڭىرگەن. ونىڭ ءاربىر ولەڭىنەن ءوزىڭ بۇرىن بايقاماعان ءبىر جاڭالىق تاباسىڭ. سوعان قاراعاندا مۇقاعالي - ءبىزدىڭ ۇرپاق­تىڭ عاجايىپ جىرشىسى. جانە ونىڭ شى­عار­مالارى ەسكىرمەيتىن سياقتى. مىسالى، كوك­تەم كەلگەن سايىن بۇكىل تابيعات ويانىپ، تىرشىلىك قايتا تۇلەيدى عوي. سول سياقتى  مۇقا­­­عا­لي دا كوكتەممەن، عاسىرلارمەن ءبىر­گە جاڭارىپ، كەلەر ۇرپاقپەن جاساي بەرە­تىندەي بولىپ كورىنەدى.

- ومىردەرەگىنە ۇڭىلسەك، مۇقاعالي ەشبىر وقۋ ورنىن تولىقتاي ءتامامدا­ماعان ەكەن. ال سونشاما ءبىلىم مەن بىلىككە، شەبەرلىك پەن كاسىپقويلىققا ول قالاي ماشىقتانعان؟

- مەنىڭشە، ادام ءبىلىمدى وقۋمەن الماي­دى. بۇل، ارينە، «وقىما» دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق ءبىر انىعى، اللانىڭ اركىمگە بەرگەن، كوكىرەگىنە سالعان تۇيسىگى بولادى. ايتپەسە كىمنىڭ عالىم بولعىسى كەلمەيدى، مىقتى بولعاندى كىم جەك كورەدى؟ «مەنىڭ انكەتام» دەگەن ولەڭىندە مۇقاعالي ءوزى: «ءبىلىمىم ور­تا­شا، بىراق جوعارىعا سانايمىن»، - دەيدى. جانە وتە دۇرىس ايتادى. مىسالى، ءبىلىمسىز ادام دانتەنىڭ، شەكسپيردىڭ، ۋيتمەننىڭ شىعارمالارىن اۋدارا ما؟! شالعايداعى قازاق اۋىلىنان شىققان قاراپايىم عانا جاننىڭ وسىنشاما بىلىمدارلىعىنا، ورىس­تىڭ ءتىلىن كەرەمەت مەڭگەرگەندىگىنە تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس.

- سونداي-اق بىزدە بالالارعا دا، ەرەسەكتەرگە دە بىردەي جازاتىن قالامگەرلەر سيرەك قوي. ال مۇقاعا­لي اعا كوپ ولەڭدەرىن ءبۇلدىرشىن­دەرگە ارناعان جانە ولار - بالا تابيعاتى­مەن كەرەمەت ۇندەسكەن مەيلىنشە شىنايى شىعارمالار...

- مۇنىڭ سەبەبى - تالانتتى ادامنىڭ كوپ جاعدايدا بالا مىنەزدى بولاتىندىعىندا. مەنىڭشە، بالا مىنەزدى بولۋ - باقىت. بالا تازا، بالا ءمولدىر، بالادا ارامدىق جوق. جانى تازا ادام بالانىڭ مىنەزىن، وعان نە ۇنايتىنىن جاقسى بىلەدى. جانى سونداي كىرشىك­سىز بولعاندىقتان دا، مۇقاڭ بالالار­عا سونشالىقتى جاقىن، ۇعىنىقتى ولەڭدەر جازدى.

- تالاي رەت مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جيناقتارىن قۇراستىردىڭىز. قالاي ويلايسىز، مۇقاعاليدا ناشار ولەڭ بار ما؟

- و باستا جازىلعان اڭعال، رياسىز ولەڭدەرى بولۋى ىقتيمال. بىراق ولاردىڭ ءوزىن ناشار دەپ ايتۋعا بولمايدى. جالپى، مۇقاعاليدا وسال ولەڭ جوق.

- كەزىندە ءوزى ءبىراز ولەڭدەرىن قولجازبا كۇيىندە جوعالتىپ العان ەكەن. ولاردى بىرەۋلەردىڭ يەمدەنىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟

- ولاي دەپ ويلامايمىن. ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن ەشكىم يەلەنىپ كەتە المايدى. ويتكەنى مۇقاعاليدىڭ قولتاڭباسى ەشكىمگە ۇقسامايدى، ول بىردەن دارالانىپ تۇرادى. سوندىقتان جوعالعان ولەڭدەرىنىڭ ءالى دە تابىلىپ قالۋى مۇمكىن.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

ءومىرداستان

ۇلت اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ قازىرگى الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنداعى قاراساز اۋىلىندا 1931 جىلى 9 اقپاندا دۇنيەگە كەلدى.

بالالىق شاعى سوعىسپەن تۇسپا-تۇس كەلگەن مۇقاعالي ولەڭدى ون-ون ءبىر جاسىنان جازا باستايدى. العاشقى ولەڭدەرى اۋداندىق گازەتتە جارىق كورگەن مۇقاعالي شىعارمالارى 1960-1970 جىلدارى ۇزدىكسىز باسىلادى، بۇل جىلداردى اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلگەن ۋاقىتى دەپ ساناۋعا بولادى. اۋىل ورتا مەكتەبىن 1948 جىلى ءبىتىرىپ، ءوز اۋىلىندا كومسومول، كەڭەس قىزمەتتەرىندە بولعان. كەيىن اۋداندىق گازەتتە ادەبي قىزمەتكەر، قازاق راديوسىندا ديكتور بولعان، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا پوەزيا ءبولىمىن باسقارعان. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا پوەزيا سەكتسياسىندا ادەبي كەڭەسشى قىزمەتىن اتقارعان.

تىرناقالدى تۋىندىلارى نارىنقول اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» (قازىرگى «حان ءتاڭىرى») گازەتىندە 1948 جىلدارى جاريالانا باستاعان. 1954 جىلى ءبىر توپ ولەڭى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» (قازىرگى «جۇلدىز») جۋرنالىندا، ودان كەيىن ءبىر شوعىر جىرى ءا.تاجىباەۆتىڭ ءسات ساپار تىلەگەن سوزىمەن «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالانعان.

از عۇمىرى ىشىندە بىرنەشە ليريكالىق جىر جيناعى مەن داستاندارىن ۇسىنعان. جىر اۋدارماسى سالاسىندا شەكسپيردىڭ سونەتتەرىن، دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىن» قازاقشالادى. اقىننىڭ «سارجايلاۋ»، «سونبەيدى، اجە، شىراعىڭ»، «كەل، ەركەم، الاتاۋىڭا» ولەڭدەرىنە سازگەر ن.تىلەنديەۆ ءان شىعارعان. اقىن تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتا ءجۇرىپ، اپەرباقان سىنعا ۇشىراعاندا دا «اقىننىڭ اقىندىعى اتاقتا ەمەس، اردا عانا» دەگەن بايلامدى بەرىك ۇستاپ، شەن-شەكپەنگە دە، لاۋازىم-اتاققا دا قىزىقپاعان.

م.ماقاتاەۆ قالامىنان «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟»، «داريعا-جۇرەك»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «شۋاعىم مەنىڭ»، «ءومىر-داستان» ت.ب. جىر جيناقتارى تۋعان. قىرىق بەس جاسىندا قايتىس بولعان سوڭ، مۇقاعاليدىڭ ەكىنشى ءومىرى - ولمەس عۇمىرى باستالدى. اقىننىڭ ارتىندا قالعان مول مۇراسى - «سوعادى جۇرەك»، «شولپان»، «جىرلايدى جۇرەك»، «ءومىر-وزەن» ت.ب. جىر كىتاپتارى، «قوش، ماحاببات!»اتتى پروزالىق كىتابى وقىرماننىڭ قولدان-قولعا تۇسپەي، ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن شىعارمالارىنا اينالدى.

ءومىردى ءسۇيۋدىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتكەن اقىن مۇقاعالي «جان ازاسى» (رەكۆيەم) پوەماسىندا ءومىر تۋرالى گيمن تۋعىزدى. «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىندا ەل نانىم-سەنىمىن قاستەرلەۋ، سۇلۋلىق ۇندەستىگىن جىر ەتسە، «رايىمبەك، رايىمبەك!» داستانىندا ەل تاريحىن، ەل باسىنا قاتەر تونگەندە قولىنا تۋ الىپ، جاۋىنا قارسى اتتانعان رايىمبەك باتىر ەرلىگىن سۋرەتتەيدى.

م.ماقاتاەۆ پوەزياسى جۇمىر جەردىڭ بارلىق ماسەلەسىنە ارالاسقان، كەڭ، اۋقىمدى تاقىرىپتى قامتيدى. ونىڭ تۋعان جەر، ادامدار تاعدىرى، ءومىر مەن ءولىم، انا مەن بالا، اقىن مەن اقىندىق، سوعىس تاۋقىمەتى ت.ب. تاقىرىپتاعى ليريكاسى قايتالانباس ۇلتتىق سيپاتتا، ۇلتتىق زەرمەن كەستەلەنگەن.

اۆتور: روزا راقىمقىزى

http://alashainasy.kz/person/26108/