ءدىن - ادامزات تاريحىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان، ولمەيتىن، كونەرمەيتىن، ماڭگىلىككە جەتەلەيتىن قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم، بۇكىل الەمگە ورتاق قۇندىلىق. ادام اتا الەيھيسسالامنان باستاۋ الاتىن العاشقى ادامداردىڭ بويىندا دا سانا مەن سەزىم، ماحاببات پەن مەيىرىم، ار-نامىس پەن ۇجدان جانە ادامگەرشىلىك ىزگى قاسيەتتەر سياقتى دىنگە، قۇدىرەتكە، جاراتۋشىعا دەگەن جوعارى سەنىم بولعان. وسىلايشا، ەستە جوق ىقىلىم زامانداردان بەرى سەنىم - جۇرەكپەن، ءدىن - اداممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇل تۇجىرىمدى بۇگىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر دە قۋاتتاپ وتىر. ماسەلەن، افريكانىڭ ناتال ايماعىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جانە ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارى بۇدان 100 000 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەجەلگى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ وزىندىك ءدىني نانىمدارى بولعانىن ايقىنداپ بەردى. بۇل - «تاس ءداۋىرى» دەپ اتالاتىن وركەنيەتتىڭ نارەستە شاعىندا-اق ادامزات بالاسىنىڭ جوعارى دامىعان رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارعا يە بولعانىن كورسەتسە كەرەك. باسقاشا ايتقاندا، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزەڭىنىڭ ادامدارى دا ءدىني نانىمدارعا سەنىپ، اقىرەتكە يلانىپ، جاراتقانعا سيىنىپ، ءتۇرلى جورالعىلارىن جاساعان. سوندىقتان بولسا كەرەك، العاشقى تاريحشىلاردىڭ ءبىرى پلۋتارح كەزىندە «جەر-جاھاندى كەزىپ، شارلاساڭىز - قورعان-قالاسىز، ادەبيەتسىز، ونەرسىز، زاڭسىز، جۇيەسىز، قازىنا-بايلىقسىز قاۋىمدار مەن تايپالارعا كەز بولارسىز، الايدا، ءدىنسىز، نانىم-سەنىمسىز بىردە-ءبىر ەل كورە المايسىز» دەپ جازعان ەكەن. بەرتىندە ءومىر سۇرگەن ايگىلى ويشىل-فيلوسوف بەرگسون وسى پىكىردى قۋاتتاي وتىرىپ، مادەنيەتسىز جانە ادەبيەتسىز حالىقتار بولسا دا، ءدىنسىز قاۋىمنىڭ بولماعانىن ءھام بولمايتىنىن ەسكەرتەدى.

ءدىندى شىندىعىندا ەشكىم جوققا شىعارا الماعانىمەن، ول تۋرالى اركىم تانىم-تۇسىنىگىنە وراي ارقيلى پىكىر ايتادى. كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا تۋ ەتىپ كوتەرگەن ماركستىك كوزقاراس بويىنشا «ءدىن - اپيىن». ارينە، كارل ماركستىڭ مۇنداي قورىتىندىعا كەلۋىنە سول ۋاقىتتا باتىستا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان حريستيان تەولوگياسى مەن شىركەۋ دە از ىقپال ەتپەگەن سياقتى. ماسەلەن، باتىس ەلدەرىنە ورتاق اتاۋ بولىپ تاراعان لاتىنشا «رەليگيو» ءسوزى «جاراتقانعا تاعزىم ەتۋ، قۇرمەت كورسەتۋ جانە قورقۋ» سياقتى ۇعىمداردى بىلدىرەدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، وزىنە شەكسىز بيلىكتىڭ تىكەلەي ءتاڭىر تاراپىنان بەرىلگەنىن العا تارتقان شىركەۋ، ۇزاق ۋاقىت بويى بۇقارا حالىقتى قورقىتىپ، ۇركىتىپ، ويشىلدار مەن عالىمداردى جازىقسىز سوتتاپ، وتقا جاعىپ، ەركىن ويدى تۇنشىقتىرىپ كەلدى. شىركەۋ يەلەرى جاراتقاننىڭ اتىنان سويلەپ، كوپتەگەن دوگمالار قالىپتاستىرىپ، ولاردى بىلايعى جۇرتتىڭ تالقىلاۋىنا، تالداۋىنا، ءتىپتى، ويلاۋىنا تىيىم سالدى. ماسەلەلەرگە عىلىمي كوزقاراس تانىتقىسى كەلگەندەر «ءدىنسىز» دەپ ايىپتالىپ، قۋعىندالدى. وسىلايشا، باتىستا «ءدىن» ۇعىمى سوقىر سەنىمنىڭ، دوگمانىڭ، قورقۋ مەن ۇرەيدىڭ، قالتقىسىز قابىلداۋدىڭ، تولىق مويىنسۇنۋدىڭ بالاماسى رەتىندە قالىپتاستى. مىنە، سوندىقتان، باتىس قوعامىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن زەرتتەۋ بارىسىندا ىمىراسىز، قاتال، عاسىرلار بويى كوپتەگەن مەملەكەتتەردى ماتاپ، حالىقتى قاناپ، ەلدى ۋىسىندا ۇستاپ كەلگەن شىركەۋدىڭ بيلىگىنە كوز جەتكىزگەن كارل ماركس ءدىندى «اپيىنعا» تەڭەگەن دە بولار.

وسى كوزقاراستان الشاق جاتپاعان ماتەرياليستەر ءدىندى «تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشى الدىندا ءوزىن قاۋقارسىز سەزىنگەن العاشقى ادامداردىڭ تىلسىمنىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ، ءتۇرلى توتەمدەر مەن پۇتتارعا تابىنىپ، جالبارىنۋى» دەپ قابىلدايدى. ولاردىڭ سوزىنە سەنسەك، وسىلايشا انيميزم، فەتيشيزم، پاگانيزم، توتەميزم سياقتى نانىم-سەنىمدەر پايدا بولىپ، كەيىن ۋاقىت وتە كەلە ۇساق پۇتتار ءىرى قۇدايلارعا اينالعان. «دىندەردى ادامداردىڭ وزدەرى ويلاپ تاپتى، ول قاۋقارسىزدىق پەن سوقىر سەنىمنىڭ ناتيجەسى» دەگەن ۇعىمعا ساياتىن بۇل تۇسىنىكتىڭ چارلز ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋتسيا تۋرالى ايگىلى تەورياسى بويىنشا جاسالعان تۇجىرىمنان تۋعانى بەلگىلى.

وكىنىشتىسى سول، بولجام-دولبارعا سۇيەنگەن دارۆين مەن لاماركتىڭ ءىلىمىن بۇگىنگى گەنەتيكا جانە ارحەولوگيا سياقتى ناقتى عىلىمدار بۇلتارتپاس دايەكتەرمەن جوققا شىعارعانىمەن، ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءالى دە وسى تۇسىنىكتىڭ جەتەگىنەن شىعا الماي كەلەدى. ءتىپتى ءدىن توڭىرەگىندە وي ايتىپ جۇرگەن ايدىك اعالارىمىزدىڭ ءوزى باتىس پەن شىعىستىڭ، شىركەۋ مەن مەشىتتىڭ، حريستياندىق تەولوگيا مەن مۇسىلماندىق تانىمنىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم الشاق دۇنيەلەر ەكەنىن بىلە تۇرا (ياكي بىلمەي), ءالى كۇنگە دەيىن ءدىننىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىن ماتەرياليستىك، ماركستىك، دارۆيندىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرىپ كەلەدى.

ەلدەگى ەندى ءبىر توپ ءدىندى يدەولوگيا رەتىندە قابىلدايدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا «ءدىن - اقىلدى ادامداردىڭ بۇقارا حالىقتى وڭاي باسقارۋى، ءبىر يدەيانىڭ توڭىرەگىندە ۇيىتۋى ءۇشىن ويلاپ تاپقانى». باسقاشا ايتقاندا، ولار ءدىندى اقىلعا قونىمدى، پايدالى، بىراق ءبىلىمى تومەن بۇقارا حالىق ءۇشىن ويدان جاسالعان دۇنيە دەپ قاراستىرادى. وزدەرىن ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە سەنەتىن، سونىمەن قاتار، زيالى، زايىرلى دەپ ەسەپتەيتىن مۇنداي كىسىلەر ءدىندى «جۇرەك ياكي ۇجدان ماسەلەسى» دەپ قانا ويلايدى. بۇدان دا باتىستىق ۇعىمنىڭ جەتەگىندە قالىپتاسقان، اتەيزمنەن قالعان، كونەرگەن ەسكى تۇسىنىكتىڭ تابىن سەزۋگە بولادى. باتىستىق قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا بۇكىل نانىم-سەنىمدەر مەن كيەلى ەلەمەنتتەرگە تابىنۋشىلىق، ءتۇرلى ريتۋالداردىڭ بارلىعى دا ءدىن. مىنە، سودان كەلىپ ءبىز قازىر فيلوسوفيالىق اعىمدى دا، تانىمدى دا، نانىمدى دا، كوزسىز سوقىر سەنىمدى دە - بايىبىنا بارماي، بارىنە تۇتاس قاراپ، تۇگەلىن دەرلىك دىنگە تەلىپ ءجۇرمىز.

ءدىن جايىنداعى جوعارىدا ايتىلعان باتىستىق تانىمدار مەن يسلامداعى تۇسىنىك اراسىندا ايتارلىقتاي الشاقتىق بار. سوزدىكتە «باس يۋ، مويىنسۇنۋ، ادەتتەنۋ، باسقارۋ، قىزمەت ەتۋ» دەگەن سياقتى ماعىنالار بەرەتىن ءدىن - تەك جاراتقاندى تانىپ، ءبىلۋ جانە وعان جالبارىنىپ، ءمىناجات ەتۋدەن نەمەسە تاڭىرگە تابىنۋدان عانا تۇرمايدى، سونىمەن بىرگە ءدىن - يلاھي امىرلەر ارقىلى ادامزات بالاسىن كەمەلدىككە باستاپ، وزىندىك دۇنيەتانىم مەن قاعيدالار جيىنتىعى ارقىلى كوركەم مىنەز بەن ىزگىلىك اتاۋلىنى ءومىردىڭ بار سالاسىنا ورنىقتىرادى. ءدىن - ايگىلى ساحابا ريبي يبن ءاميردىڭ يران قولباسشىسى رۇستەمنىڭ الدىندا ايتقانىنداي، پەندەلەردى قۇلعا قۇل بولۋدان ازات ەتىپ، تەك جالعىز اللاعا عانا قۇل بولۋعا شاقىراتىن، سول ارقىلى ونى دۇنيەدەگى ءار ءتۇرلى قيىندىق اتاۋلىدان قۇتقارىپ، ماڭگىلىك اقىرەت ساعاداتىنا جەتەلەيتىن يلاھي تۇتاس جۇيە. باسقاشا ايتقاندا، ءدىن - بۇكىل عالامنىڭ، بولمىستىڭ، جاراتىلىستىڭ جۇرەگىنە، وزەگىنە، رۋحىنا، تامىرىنا جانە ونە بويىنا سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزگىلىكتى ورنىقتىراتىن ماڭگىلىك ماحاببات، اللا مەن پەندەنىڭ اراسىنا ءجىپسىز ورناعان قاستەرلى، قاسيەتتى كوپىر. قۇران، كەيبىر باتىستىق ءدىن تاريحشىلارى مەن ماتەرياليستەرگە كەرىسىنشە، اۋەلگىدە انيميزم، فەتيشيزم، توتەميزم سياقتى «يزمدەر» ەمەس، الىمساقتان بەرى اللا تاعالانىڭ قۇزىرىندا تەك ءبىر عانا ءدىننىڭ بار بولعانىن ايتادى. قۇراننىڭ بايانى بويىنشا، العاشقى پايعامبار بولعان ادام اتادان بەرگى بارلىق پايعامبارلار ادامزاتقا اللانىڭ ءبىر جانە تەڭدەسسىز ەكەنىن، اقىرەتتىڭ بار جانە تاعدىردىڭ حاق ەكەنىن ۋاعىزداپ كەلگەن. بۇل تۇجىرىم بويىنشا، ادامنىڭ ارعى اتاسى ۇجدان مەن پاراسات، اقىل مەن وي يەسى، سانالى ادام بولعان جانە ءدىني نانىمدارعا سەنىپ، جاراتقانعا سيىنىپ، اقىرەتكە يلانعان. بۇل ورايدا ءۇندىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن زەرتتەگەن نەمىس ويشىلى شەللينگتىڭ «ادامزات اۋەلدە ءبىر بولعان جانە جالعىز جاراتۋشىعا يمان كەلتىرگەن. بايىرعى ءدىن كەيىن جۇلدىزدارداي شاشىلىپ، قۇراقتاي ءبولىنىپ كەتكەن» دەگەن ءسوزى مەن اتاقتى انتروپولوگ-عالىم ءشميدتتىڭ: «بارلىق دىندەر اۋەل باستاعى تەك ءتاڭىرلى دىننەن وربىگەن» دەگەن پىكىرى قۇراننىڭ بايانىنان الشاق جاتقان جوق.

ءدىنسىز ادام بولۋى مۇمكىن، الايدا، ءدىنسىز قوعام بولمايدى. ايگىلى ءامىر تەمىر كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ، ارتىنا وشپەيتىن مول مۇرا قالدىرعان، بۇگىندە قوعامتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى سانالاتىن يبن حالدۋن «مۇقادديما» دەپ اتالاتىن ايگىلى ەڭبەگىندە ءدىننىڭ قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەي وتىرىپ مەملەكەت ىستەرىنە بولىساتىنىن، بۇعان تيىسىنشە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دە دىنگە قامقور بولاتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

بۇل - قيسىندى دا. ويتكەنى، ءدىن قوعامدىق قۇبىلىس بولعاندىقتان، مەملەكەت ودان ەشقاشان تىس قالا المايدى. ءدىني سەنىم مەن قۇندىلىقتار ازاماتتاردىڭ بويىنا يماندىلىق پەن ادەپتى ۇيالاتادى، كىسىلىك پەن پاراساتتىلىقتى قالىپتاستىرادى، ناشاقورلىق، زيناقورلىق سياقتى جات قىلىقتار مەن جاماندىقتاردان تىيادى، وتباسىن ۇيىتىپ، قوعامدى ورنىقتىرادى. قازىرگى باتىستىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن رۋسسو قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ءدىندار بولۋى ءتيىس ەكەنىن جازعان ەكەن. ونىڭ پىكىرىنشە، ءدىندار ازاماتتار مەملەكەتكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايدى، بيلىككە مويىنسۇنادى ءھام وتانشىل بولادى. ءدىن وسىلايشا زاڭمەن دە ورنىقتىرا المايتىن كەيبىر قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەي وتىرىپ مەملەكەت ىستەرىنە بولىسادى. ال ءوز كەزەگىندە مەملەكەت تە ءدىندى قاداعالاپ، رەتتەپ وتىرۋى ءتيىس. مەملەكەت ۇلت پەن حالىق مۇددەسى تۇرعىسىنان رەتتەمەسە، ءارتۇرلى جات سەكتالار قوعامدى جايلاپ، ءدىني الاۋىزدىق تۋىنداپ، وسىلايشا تاۋەلسىزدىككە قاۋىپ ءتونۋى دە بەك مۇمكىن. ەگەر دىنگە دەگەن مەملەكەتتىك ايقىن كوزقاراس قالىپتاستىرماسا، وندا ءدىننىڭ اتىن جامىلعان الدەكىمدەر مەملەكەت تاعدىرىمەن اينالىسا باستايتىنى تاعى انىق. بۇل رەتتە ءدىندى ساياساتقا اينالدىرۋ نەمەسە ساياسات ءۇشىن ءدىندى قولدانۋ ارەكەتى مەملەكەت ءۇشىن قاۋىپتى قۇبىلىس ەكەنى انىق. ەرەكشە ەسكەرەرلىك جايت، مۇنداي پەندەلىك داۋ-جانجالدار مەن ءتۇرلى ساياسي ناۋقاندارعا ءدىني سيپات بەرۋ، ءدىننىڭ اتىن جامىلۋ نەمەسە ءدىندى بەت پەردە ەتىپ قولدانۋ ارەكەتىنەن ەڭ باستىسى ءدىن زارداپ شەكپەك. مۇنداي جاعدايدا، قاراپايىم ءدىندار جاندارعا دا كۇدىكتىڭ قارا بۇلتى ءۇيىرىلىپ، سەنىمدەرىنە سەلكەۋ تۇسپەك.

ۇلىستىڭ ۇيىتقىسى - ۇلت، مەملەكەتتىڭ وزەگى - قوعام بولسا، سول ۇلت پەن قوعامنىڭ رۋحى - ءدىن. بۇل رەتتە، ءبىز كوپتەگەن قاۋىمداردىڭ توپتاسۋىنا، ۇلتتاردىڭ ۇيىسۋىنا، ۇلىس رەتىندە قالىپتاسۋىنا ءدىننىڭ ىقپالىنىڭ اسا جوعارى بولعانىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. ماسەلەن، بۇگىنگى ورمانداي ورىس حالقى پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ارقاسىندا التى باقان الاۋىزدىعىنان ارىلىپ قانا قويماي، بيىك مۇراتتاردى ماقسات تۇتقان ىرگەلى يمپەريا دەڭگەيىنە جەتتى. بۇل ورايدا تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، ۇلتتى قالىپتاستىرۋدا ءدىن فاكتورى، ءتىپتى كەيدە تىلدىك فاكتوردان دا بيىك ءتۇسىپ جاتادى. بۇعان ءتۇپ-تامىرى ءبىر، تىلدەرى جاقىن بولا تۇرا ءتۇرلى دىندەردى ۇستانعاندىقتان، ۋاقىت وتە-كەلە ءبىر-بىرىنە قارۋ كەزەنگەن بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا شەڭبەرىندەگى ەلدەردىڭ تاعدىرى مىسال بولا الادى.

بولمىسىندا بەي-بەرەكەتسىزدىككە، انارحياعا قارسى يسلام ءدىنى ەلدىڭ بىرلىگى مەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەدى. قۇران «اللاعا، پايعامبارعا جانە بيلىك قۇرعاندارعا مويىنسۇنۋدى» بۇيىرادى. بۇل رەتتە ءاز-پايعامبارىمىز دا قوعام مەن جاماعاتتى بىرلىككە شاقىرا وتىرىپ، باسشىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋدى ۋاعىزدادى، باسشىعا باعىنۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتتى. ماسەلەن، ابدۋللا يبن وماردان پايعامبارىمىز الايھي سالامنىڭ: «كىمدە كىم بويسۇنۋدان باس تارتسا، قيامەت كۇنى اللا الدىندا ايتار ءۋاجى بولمايدى. كىمدە كىم (پاتشانى) مويىنداماي  قايتىس بولسا، ناداندىق ولىمىمەن قايتىس بولادى» دەگەن ءحاديسى ريۋايات ەتىلەدى (حاديس ساحيح، مۋسليم). سول سياقتى ابدۋللا يبن ابباستان پايعامبارىمىز الايھي سالامنىڭ: «كىمدە كىم باسشىدان وزىنە ۇنامايتىن ءجايتتى كورسە سابىر ەتسىن، سەبەبى  ءبىر ادام جاماعاتتان ءبىر قارىس ءبولىنىپ، سول حالدە قايتىس بولسا، ناداندىق ولىمىمەن قايتىس بولادى» دەگەن ءحاديسى ريۋايات ەتىلەدى (حاديس ساحيح، يمام بۋحاري). كوزى تىرىسىندە «يسلامنىڭ دالەلى» اتالعان يمام عازالي دا بۇل تۋرالى «ناشار جۇيەنىڭ ءوزى جۇيەسىزدىكتەن جانە انارحيادان جاقسى. بيلىكتىڭ مىندەتى ءدىندى ساقتاۋ بولسا، ءدىندى قورعاۋدىڭ جولى بيلىكتىڭ، جۇيەنىڭ نىعايۋى ارقىلى بولادى. سوندىقتان، مەملەكەتتىلىكتى ساقتاپ، بيلىككە مويىنسۇنۋ كەرەك» دەپ جازعان ەكەن سوناۋ ءحى عاسىردا.

قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن يسلام - كەندىك پەن كەشىرىمنىڭ، كەلىسىم مەن تۇسىنىستىكتىڭ، بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ءدىنى. ول باسقا سەنىم وكىلدەرىنە مەيلىنشە مەيىرىممەن جانە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. حازىرەتى مۇحاممەد الەيھيسسالام نەگىزىن قالاعان العاشقى يسلام مەملەكەتى - ءمادينا قالا-مەملەكەتىنەن باستاپ، يسلام ءدىنى سالتانات قۇرعان بارلىق جەرلەردە وزگە سەنىم وكىلدەرى، اسىرەسە حريستياندار مەن ياحۋديلەر سان عاسىرلار بويى تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىك ىشىندە ءومىر ءسۇردى. بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى تولەرانتتىلىق پەن توزىمدىلىكتى، كەڭدىك پەن كەلىسىمدى وسى يسلامدىق نەگىزدەن ىزدەگەن ءجون سياقتى.

يسلام ءدىنىن الەمدەگى نەگىزگى بەس مادەنيەتتىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ كورسەتكەن اتاقتى تاريحشى، قوعامتانۋشى ا. توينبي: «...مۇسىلمانداردىڭ رۋشىلدىق پەن اسىرە ۇلتشىلدىقتى اۋىزدىقتاۋداعى احلاقي، مورالدىق جەتىستىكتەرى قازىرگى دۇنيەگە قانشالىقتى قاجەت دەسەڭىزشى. ماسەلەنىڭ كەلىسىم مەن بەيبىتشىلىك اياسىندا شەشىلۋى ءۇشىن وسى مۇسىلمان پاراساتىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاعداي جاساۋ شارت»، - دەيدى. راسىندا، ادامي قاسيەتتەردى ارداقتاپ، ادام قۇقىعىن اياققا تاپتاماي، ونى اسقاق ۇستاۋ - يسلامنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. اللا تاعالا قاسيەتتى كىتاپ قۇران كارىمدە ءبىر-بىرىمەن تانىسىپ، ءبىلىسۋى ءۇشىن ادامداردى قاۋىم-قاۋىم، تايپا-تايپا ەتىپ جاراتقانىن ەسكەرتەدى. سوندىقتان، يسلام ءدىنىن قابىلداعان كەز كەلگەن قاۋىم ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاپ قالىپ وتىرعان. ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى رەتىندە، يسلامعا مويىنسۇنعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ بۇگىندە ءوز ءتىلىن، ءدىلىن جانە تۇپكى ءداستۇرىن ساقتاپ قالعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ءتىپتى ولار ءوز سالت-ءداستۇرىن، تۇرمىس سالتى مەن مەرەكەلەرىن يسلام دىنىمەن ۇشتاستىرىپ، ونى بايىتىپ وتىر.

سونىمەن بىرگە، مۇسىلمان ەلدەرىندە باتىستاعىداي تازا تەوكراتيالىق مەملەكەتتىڭ بولماعانى انىق. ماسەلەن، كاتوليكتەردىڭ سەنىمى بويىنشا پاپا ءتاڭىردىڭ جانە حازىرەتى يسانىڭ جەردەگى وكىلى، سوندىقتان ول جاڭىلىسپايدى، قاتەلەسپەيدى، ءتاڭىردىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەتىن بولعاندىقتان ونىڭ امىرلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ كەرەك. ول قالاعانىن دىنگە كىرگىزىپ، قالاعانىن دىننەن شىعارادى، كۇنانى كەشىرىپ، جۇماقتى سىيعا تارتادى ياكي جاراتپاعانىن جاھاننامعا اتتاندىرادى. وسىنداي شەكسىز بيلىكتى قولىنا شوعىرلاندىرعان پاپالار پاتشالارعا ۇكىمىن جۇرگىزدى، شىركەۋدىڭ اتىنان كرەست جورىقتارىن ۇيىمداستىردى. سوندىقتان باتىستا زايىرلىلىققا تالپىنۋ - مەملەكەتتى شىركەۋدىڭ شەكسىز بيلىگىنەن قۇتقارۋ ارەكەتىنەن باستالعان ەدى. باتىستىق ماكياۆەللي، حوببەس، رۋسسو، لوك جانە باسقا دا ويشىلدار شىعارمالارىندا مەملەكەتتى ءدىننىڭ قۇرساۋىنان قۇتقارىپ، شىركەۋدى ءوز قىزمەتىنە جەگۋ تۋرالى جازدى.

يسلام، بۇگىنگى تۇسىنىكپەن ايتقاندا، زايىرلى ءدىن. ىنجىلدە ايتىلعان «ءتاڭىردىڭ اقىسى - تاڭىرگە، تسەزاردىڭ اقىسى  - تسەزارعا» دەگەن قاعيدا بولماعاندىقتان، يسلامدا ءبىلىم مەن يمان، اقىل مەن جۇرەك، ءتان مەن رۋح، مەملەكەت پەن ءدىن اراسىندا دا قايشىلىق جوق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، باتىستا زايىرلى قوعام ورناتۋدى كوكسەگەن ويشىلداردىڭ ءوزى يسلامدى تانۋ ارقىلى سونداي بايلامعا كەلگەن دەۋگە نەگىز بار.

يسلام تاريحىنا ءجىتى ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىن مولدالار مەن يمامدار ەمەس، سۇلتاندار باسقارىپ كەلگەنىن اڭعارامىز. ماسەلەن، عاسىرلار بويى يسلام الەمىنىڭ تۋىن جىقپاي ۇستاعان وسمانلى يمپەرياسىنىڭ سۇلتاندارى حاليفا بولا تۇرىپ، ءدىني ماسەلەلەردى شايحۋل-يسلام، قازى، مۋفتي جانە بىلىكتى عالىمداردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان. ال، ءوز كەزەگىندە ءدىن عالىمدارى دا مەملەكەت ىستەرىنە ءجون-جوسىقسىز ارالاسىپ، ءوز ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلماعان. ءتىپتى كوپتەگەن مۇسىلمان عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءدىندار بولۋى دا شارت ەمەس. ول ەڭ باستىسى دۇنيە ىستەرىن جەتىك بىلەتىن، پاراساتتى جانە ءادىل بولۋى كەرەك.

يسلامدىق سەنىم بويىنشا ۇلى جاراتۋشى مەن پەندەنىڭ اراسىنا ەشكىمنىڭ كىرە المايتىنى سياقتى، ەشكىم دە، مەيلى ول حاليفا-سۇلتان بولسىن، پايعامبارعا وكىل بولا المايدى، اللا تاعالانىڭ اتىنان ۇكىم بەرە المايدى. ايتالىق، كىسى كۇنالى بولسا، ەشكىم ونىڭ كۇناسىن جۋىپ، ارىلتا المايدى نەمەسە شىركەۋدەگى سياقتى وعان «جۇماقتىڭ كىلتىن» سىيعا تارتا المايدى. دۇعا مەن تىلەك - قۇدىرەتتى جاراتۋشى مەن پەندە اراسىنداعى بايلانىس بولعاندىقتان، ءار ادام كۇناسىنان تازارۋ ءۇشىن راقىم-مەيىرىمى شەكسىز، مەيىرىمدى اللا تاعالانىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ، تاۋباعا كەلىپ، باسىن ساجدەگە قويىپ، شىنايى ىقىلاسىمەن جالبارىنۋعا ءتيىس. سوندىقتان، يسلام بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مەنشىگىندەگى كيەلى ەلەمەنت ەمەس، ول قاستەرلى بولا تۇرا ءاربىر مۇسىلماننىڭ جۇرەگى مەن تىلەگىنەن، نيەتى مەن امالىنان ورىن العان جانە جالپى ادامزاتتىڭ قولى جەتەرلىك كۇندەلىكتى ءومىر سالتى.

وسى ورايدا ايتا كەتەرلىك ءبىر ءجايت، حالىق اراسىندا قۇران تەك ءولىم-ءجىتىم كەزىندە عانا مارقۇمنىڭ ارتىنان باعىشتالىپ وقىلاتىن كىتاپقا بالانادى. قۇران - ءاربىر مۇسىلمان تاراپىنان قىراعاتىنان تۇشىنىپ، ءتاپسىر-تاۋيلىنەن ءتۇسىنىپ وقىلۋى ءتيىس ومىرلىك قۇبىلاناما، بۇلجىماس باعدارلاما. سوندىقتان، ول - ءارى زىكىر، ءارى شۇكىر جانە پىكىر كىتابى.

بۇكىل ادامزاتقا جىبەرىلگەن كامىل ءدىن بولعاندىقتان، يسلامدا الەۋمەتتىك ادىلەت پەن تەڭدىك جان-جاقتى قاراستىرىلعان. ول كاپيتاليزم سياقتى تەك جەكە كىسىنى، نەمەسە، سوتسياليزم سياقتى تەك قوعامدى عانا نەگىزگە المايدى. كىسىلىك قالىپ جانە ونىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىكتەرىنە تولىق ەرىك بەرگەن يسلام ءدىنى ادام باقىتى مەن جاماعاتتىڭ جاقسىلىعى اراسىندا كەرەمەت ۇيلەسىم قۇرعان. كورشىسى اش وتىرىپ، ءوزى توق بولعان كىسىنىڭ كامىل مۇسىلمان بولا المايتىنىن حاديستەرىندە ەسكەرتكەن حازىرەتى پايعامبار، وسىلايشا، ۇمبەتىن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە شاقىردى. اللاعا يمان كەلتىرگەن، جاماعاتپەن ناماز وقىعان نەمەسە قاعبانى تاۋاپ ەتىپ اينالىپ جۇرگەن مۇسىلمانداردىڭ بارلىعى، ءتۇر-تۇسىنە قاراماستان، ءبىر ءۇيدىڭ بالالارى سياقتى، ءبارى ءبىر-بىرىمەن باۋىر بولىپ كەتەدى. بۇل باۋىرلاستىق دۇنيەقۇمارلىق، پايداكۇنەمدىك نەمەسە قانداي دا بولماسىن ساياسي بيلىك ءۇشىن قۇرالعان جاساندى يدەولوگيا ەمەس، جۇرەكتەر ۇندەستىگىنەن تۋعان رۋحاني بىرلەستىك. ۇمبەت بولعان ادام ءبىر جۇرەك، ءبىر تىلەك بولىپ ءبىر ادامداي، ءبىر ۇلتتاي قابىسىپ، استاسىپ كەتەدى. سوندىقتان، باسقا سەنىم وكىلدەرىندە «ۇمبەت» ءسوزىنىڭ بالاماسى جوق.

يسلام ءدىنى، باي مەن جارلىنىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتى «تاپ كۇرەسى» سياقتى وشپەندىلىكتى ورشىتەتىن ۇران تاستاماي، كەرىسىنشە، ءپىتىر، ساداقا، زەكەت بەرۋ مەن قوعامعا پايدالى، ساۋابى مول ىزگىلىكتى، قايىرلى ىستەر جاساۋ جولىندا جارىسۋعا شاقىرۋ ارقىلى مەيىرىمدىلىكپەن شەشەدى. شىنايى مۇسىلمان دۇنيە جولىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرگە مالدانىپ، قۋانبايدى، ال، جوعالتقان نارسەلەرى ءۇشىن دە وپىنىپ، وكىنبەيدى. ول ءوزىنىڭ ءاربىر ىسىنە ەسەپ بەرىپ، بارلىعىن تەك ءبىر اللا تاعالادان بولادى دەپ بىلەدى. وسى ورايدا، ارسىز ءناپسىنى تاربيەلەپ، بايدى شۇكىرگە، قايىرىم مەن مەيىرىمگە، ال، كەدەيدى قاناعاتقا جەتەلەيتىن ورازا ايىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايتا كەتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، يسلام ءدىنى ارقىلى پايدا بولعان قايىرىمدىلىق قورلارى جارلى-جاقىبايلارعا، جەتىم-جەسىرلەرگە جاردەم بەرىپ، ولاردى ءاردايىم ءوز قامقورلىعىنا الىپ وتىرعان.

يسلام دىنىندە جاراتقان يەگە جاقىندىق بايلىقپەن، سالتاناتپەن نەمەسە تەكتىلىكپەن ولشەنبەيدى. جالپى، يسلامدا «تەكتىلىك» دەگەن ۇعىم جوق، اللانىڭ قۇزىرىندا ادام بالاسىنىڭ ءبارى تەڭ دارەجەدە. حاديستە ايتىلعانداي، اراب پەن اجامنىڭ اراسىندا تەك تۇرعىسىنان العاندا ايىرماشىلىق جوق. ايىرماشىلىق - ولاردىڭ ىقىلاسى مەن تاقۋالىعىندا، ءبىلىمى مەن پاراساتىندا، عيباداتى مەن امالىندا، نيازى مەن نامازىندا جانە جاساعان جاقسىلىقتارىندا. ماسەلەن، جاماعاتپەن ناماز وقىلعان ساتتە پاتشا مەن جارلى، باي مەن ءسىڭىرى شىققان كەدەي قاتار تۇرادى، ءتىپتى ءبىلىمى مەن تاقۋالىعى باسىم بولسا، «قارادان شىققان» كىسى حانعا يمام بولادى. سوندىقتان، حاديستە «اللا تاعالا ادامنىڭ ءتۇر-الپەتى مەن مال-مۇلكىنە ەمەس، ونىڭ جۇرەگىنە قارايدى» دەپ ايتىلعان.

اللانىڭ جولداۋى - ىزگىلىك باستاۋى. «ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان» (اباي), سوندىقتان، ادام بالاسىنا جۇرەك بەرىپ، وعان ىزگى سەزىمدەر دارىتقان، تۋرا جولدى كورسەتىپ، مەيىرىم-شۋاعىن توككەن اللا تاعالا، حاديستە ايتىلعانداي، «پەندەسىن، انانىڭ ءوز پەرزەنتىن سۇيگەننەن ارتىق جاقسى كورەدى». ەندەشە، قۇندىلىعىن تانىپ، تۇڭعيىعىنا تەرەڭ بويلاي بىلسەك، يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىندەگى تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ دە كەپىلى بولارى انىق.

دارحان قىدىءرالى

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى