شەراعاڭنىڭ، كورنەكتi جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ "بiر كەم دۇنيەنi" جازىپ جاتقاندىعى تۋرالى بiر اڭگiمەسiندە جازۋشى نەسiپبەك ءداۋتايۇلى ايتقان ەدi. اتىنىڭ ءوزi ەستiگەن قۇلاقتى ەلەڭ ەتكiزەتiن بۇل دۇنيەنi وقۋعا قۇلشىنىسىم ارتتى. قاشان جانە قاي كەزدە جارىق كورەتiنiن دە بiلمەيمiن ول كەزدە. سودان بەرi دە ەكi جىل ءوتiپتi.
جۋىردا "بiر كەم دۇنيەنiڭ" "جازۋشى" باسپاسىنان كiتاپ بولىپ شىققانىن ەستiگەنiمدە تاعات تاۋىپ تۇرا الماي، باسپانىڭ كiتاپ دۇكەنiنە جۇگiردiم. وكiنiشكە قاراي، بار-جوعى 2000 تارالىممەن شىققان كiتاپتىڭ بiردە-بiر داناسى قالماي ساتىلىپ كەتiپتi. ساتۋشىدان كiتاپتى ەندi قايدان تابۋعا بولاتىنىن سۇراعانىمدا، ول كiسi "بiر كەم دۇنيەنiڭ" كۇز ايلارىندا قايتا باسىلىپ شىعاتىنىن جەتكiزدi. كۇزگە دەيiن ەكi-ءۇش اي بار. سوسىن امالسىز كiتاپتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، بەلگiلi اقىن ەسەنباي دۇيسەنبايۇلىنا حابارلاسۋعا تۋرا كەلدi. ەسەنباي اعا بiزدiڭ ءوتiنiشiمiزدi جەرگە تاستاماي، "بiر كەم دۇنيەنiڭ" بiر داناسىن تاۋىپ بەردi. اعاعا دەگەن العىسىم شەكسiز. كوكتەن iزدەگەنiم جەردەن تابىلعان سوڭ، قالاي قاراپ تۇرارسىڭ. باس الماستان، بiر دەممەن بiر كۇندە كiتاپتى وقىپ شىقتىم. سۇيسiنگەن بiر باسقا، شەراعامنىڭ ايتقان ءاربiر سوزدەرiنە جانىم اۋىردى. از عانا تارالىممەن شىققان جۇقالتاڭ كiتاپقا قولى جەتپەي جۇرگەندەر كوپ شىعار. ءوزiم عانا وقىعانىم ابزال بولماس، تىم بولماسا وقىرماندار بۇل كiتاپتىڭ ۇزiندiسiمەن تانىسىپ كورسiن دەگەن ويمەن، "بiر كەم دۇنيەدەگi" شەراعاڭنىڭ ويلارىنىڭ بiر پاراسىن گازەتكە جاريالاۋدى ءجون كوردiم.

شەراعاڭنىڭ، كورنەكتi جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ "بiر كەم دۇنيەنi" جازىپ جاتقاندىعى تۋرالى بiر اڭگiمەسiندە جازۋشى نەسiپبەك ءداۋتايۇلى ايتقان ەدi. اتىنىڭ ءوزi ەستiگەن قۇلاقتى ەلەڭ ەتكiزەتiن بۇل دۇنيەنi وقۋعا قۇلشىنىسىم ارتتى. قاشان جانە قاي كەزدە جارىق كورەتiنiن دە بiلمەيمiن ول كەزدە. سودان بەرi دە ەكi جىل ءوتiپتi.
جۋىردا "بiر كەم دۇنيەنiڭ" "جازۋشى" باسپاسىنان كiتاپ بولىپ شىققانىن ەستiگەنiمدە تاعات تاۋىپ تۇرا الماي، باسپانىڭ كiتاپ دۇكەنiنە جۇگiردiم. وكiنiشكە قاراي، بار-جوعى 2000 تارالىممەن شىققان كiتاپتىڭ بiردە-بiر داناسى قالماي ساتىلىپ كەتiپتi. ساتۋشىدان كiتاپتى ەندi قايدان تابۋعا بولاتىنىن سۇراعانىمدا، ول كiسi "بiر كەم دۇنيەنiڭ" كۇز ايلارىندا قايتا باسىلىپ شىعاتىنىن جەتكiزدi. كۇزگە دەيiن ەكi-ءۇش اي بار. سوسىن امالسىز كiتاپتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، بەلگiلi اقىن ەسەنباي دۇيسەنبايۇلىنا حابارلاسۋعا تۋرا كەلدi. ەسەنباي اعا بiزدiڭ ءوتiنiشiمiزدi جەرگە تاستاماي، "بiر كەم دۇنيەنiڭ" بiر داناسىن تاۋىپ بەردi. اعاعا دەگەن العىسىم شەكسiز. كوكتەن iزدەگەنiم جەردەن تابىلعان سوڭ، قالاي قاراپ تۇرارسىڭ. باس الماستان، بiر دەممەن بiر كۇندە كiتاپتى وقىپ شىقتىم. سۇيسiنگەن بiر باسقا، شەراعامنىڭ ايتقان ءاربiر سوزدەرiنە جانىم اۋىردى. از عانا تارالىممەن شىققان جۇقالتاڭ كiتاپقا قولى جەتپەي جۇرگەندەر كوپ شىعار. ءوزiم عانا وقىعانىم ابزال بولماس، تىم بولماسا وقىرماندار بۇل كiتاپتىڭ ۇزiندiسiمەن تانىسىپ كورسiن دەگەن ويمەن، "بiر كەم دۇنيەدەگi" شەراعاڭنىڭ ويلارىنىڭ بiر پاراسىن گازەتكە جاريالاۋدى ءجون كوردiم.

دۋانانىڭ جيرەن قاسقاسى

قاسيەتتi قارت قاراتاۋدىڭ قوينىندا، قاراعاي دەگەن بايدىڭ توقسان توعىز (99) جيرەن قاسقا تۇلپارلارى بولىپتى. "قانشا داۋلەت بiتسە دە، باي قۋانار ەگiزگە" دەگەندەي، بايەكەم سول سايگۇلiك جيرەن قاسقالار جۇزگە جەتسە ەكەن دەپ ارمانداپتى.
بiراق، قۇدايدىڭ قۇدiرەتi, بيەلەرi قايتىپ جيرەن قاسقا قۇلىن تۋماي قويىپتى.
سونداي كۇندەردiڭ بiرiندە باي اۋىلىنا ەل كەزگەن بiر دۋانا كەلە قالادى. قاراسا، استىنداعى اتى - جيرەن قاسقا! باي جiگiتتەرiن جۇمساپ، دۋانانىڭ اتىن تارتىپ الادى. بۇدان اسقان قورلىق، بۇدان اسقان زوراقىلىق بولا ما؟!
سويتسە، دۋانا جاي دۋانا ەمەس، قىزىر شالعان اۋليە كiسi ەكەن، تاۋدان ارقىراپ اققان اساۋ وزەندi بوگەپ تاستاپ، جيرەن قاسقامەن ورگە شاپشىپ، باي اۋىلىن قارعاپ كەتiپتi. باي داۋلەتتەن ايرىلىپ، قايتىپ مال-مۇلiك قۇتايماي قويىپتى.
توقسان توعىز جيرەن قاسقا حيكاياسىن ايتقان ومiربەك بايگەلدi.
بiرەۋi-اق جەتپەگەن. دۋانانىڭ قارعىسىنان قاراعاي ەلi, ەڭبەك ەرi بايگەلدiنiڭ تۇسىندا عانا ارىلعان.

قۇر الاقان

جارتى الەمدi جاۋلاعان تاعى بiر جاھانگەر - الەكساندر ماكەدونسكي - ەسكەندiر زۇلقارنايىن ولگەن سوڭ تابىتتان قولى شوشاڭداپ شىعا بەرiپتi.
بiر دانىشپان الاقانىنا بiر شوكiم توپىراق سالعان سوڭ عانا قولى سىلق ەتiپ تابىتقا ءتۇسiپتi.
سويتسە، ەسكەندiر تiرiلەرگە:
- ەي، جاراندار، مەن دۇنيەنiڭ جارتىسىن جاۋلاپ، التىننان تاۋ تۇرعىزسام دا، و دۇنيەگە ەشتەڭە الىپ بارا جاتقان جوقپىن. مiنە، قاراڭدار، - دەپ الاقان اشىپ كورسەتكەنi ەكەن.
قايران دۇنيە، تiرشiلiكتە كiم تويعان...
ادامنىڭ اشقاراق كوزi توپىراققا عانا تويادى.
بiر كەم دۇنيە...

اۋىل يتتەرI

احمەت بايتۇرسىنوۆ:
- قينامايدى اباقتىعا جاپقانى، قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى. ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارiنەن ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرi ءۇرiپ، قاپقانى، - دەپ ەدi-اۋ.
اتتەڭ، دۇنيە-اي، 1937 جىلى بiزدiڭ اكەيدi دە ءوز اۋىلىمىزدىڭ شولاق بەلسەندiلەرi ناقاقتان جالا جاۋىپ، ۇستاتىپ جiبەردi دە، جوق قىلدى عوي. وبالى كiمگە؟ قورلىقتى كوپ كوردiك قوي.
1937 جىلى "حالىق جاۋى" دەپ ۇستالىپ، اتىلعان، ايدالعان، اسىلعانداردىڭ ءبارi كەيiن اقتالدى.
بiراق جازىقسىز جاپا شەككەندەر قايتا تiرiلگەن جوق.
بiر كەم عانا دۇنيە مە ەكەن؟ ورنى تولماس وراسان وبال دۇنيە.

يتاياقتىڭ كەسIرI

شiلدەنiڭ شىقىلداعان ىستىعىندا كۇنشىعىستان قاراساڭ، كۇنباتىس جاقتا كەلiنشەكتاۋ اعىپ جاتقان اساۋ التىن وزەن سياقتى.
كۇننiڭ اپتابى قايتىپ، كەشكi سالقىن تۇسە كەلiنشەكتاۋ انىق كورiنە باستايدى.
سوندا كەلiنشەكتاۋ تۋرالى ەرتە-ەرتە ەرتەدەگi اڭىز ەسكە تۇسەدi.
وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويى بولىپ، بايدىڭ قىزى ۇزاتىلادى. قىرىق تۇيەگە ارتىلعان جاساۋدىڭ ءبارi التىن، كۇمiس، گاۋھاردان ەكەن دەيدi.
ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان داۋلەتجار كوشتiڭ الدىندا كەلە جاتقان قىز اكەسi قىزىنان:
- قالاي قىزىم، جاساۋىڭا كوڭiلiڭ تولا ما؟ - دەپ سۇراپتى.
سوندا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز:
- ريزامىن، اكە، تەك يتاياعىم التىننان بولمادى-اۋ، - دەپتi.
مۇنداي تويىمسىزدىققا نە ايتارىن بiلمەگەن اكە بايعۇس قوس قولىن تەرiس قاراتا جايىپ جiبەرiپ:
- و، قاناعاتسىز مۇندار، قاراتاس بولىپ قاتىپ قال! - دەپ، قاتتى قارعاپتى. قارعىس قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، بۇكiل اسىل كوش لەزدە قاراتاس بولىپ قاتىپتى دا قالىپتى.
قاناعاتسىزدىققا، تويىمسىزدىققا قۇدايدىڭ قاھارى وسىلاي تيiپتi.
قاراپ تۇرساڭ، مىنا قازiرگi زاماندا دا، سول بەيشارا قىزدىڭ ابايسىزدا ايتىپ قالعان ايىپ ءسوزiن كەشپەگەن جاراتقان يە مىنا قازiرگi زاماندا تۇيەنi تۇگiمەن، كەمەنi جۇگiمەن جۇتىپ جاتقانداردى قالاي كورمەيدi - عاجاپ!
بiراق قۇداي اسىقپايدى: بۇل دۇنيە بولماسا، و دۇنيە بار; زاۋال ايتەۋiر بiر سوعار.
بۇل تەك بiر كەم دۇنيە ەمەس، ەكi دۇنيەدە دە كەشiرiلمەس مول كەم دۇنيە.

بۇكIر دۇنيە

بiرiنشi پەتر پاتشا سولتۇستiكتiڭ بالتىق دەيتiن تەڭiزiنiڭ بiر قولتىعىنا، باتپاقتىڭ ۇستiنە قالا سالدىردى. سول قالا باتپاققا باتىپ ولگەن مىڭداعان ادامداردىڭ سۇيەگiنiڭ ۇستiنە سالىندى. اتىن سانكت-پەتەربۋرگ دەپ قويدى.
كەيiن ول ات لەزدە وزگەرiپ، لەنينگراد بولىپ شىعا كەلدi.
وپاسىز دۇنيە. جەتپiس جىلدان كەيiن لەنينگراد اتى ءوشiپ، بۇرىنعى ەسiمi قايتا ورالدى.
ستالينگراد ۆولگوگراد بولدى.
قالانىڭ، ەلدi مەكەندەردiڭ اۋەلگi اتىن وزگەرتە بەرگەن جاقسى ەمەس.
اقمولا ەدi... تسەلينوگراد بولدى... استانا بولدى...الدەكiمدەر شوشاڭداپ، تاعى دا وزگەرتەمiز دەپ ءجۇر.
كەشەگi كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا جەر-سۋ اتتارى قوپارىلا وزگەرiپ: اندرەەۆكا، الەكسەەۆكا، ت.ب. تولىپ جاتقان كولونيزاتورلار اتىمەن توعىتىلدى.
سودان نە بەرەكە شىقتى؟ قايتادان كۇرەڭبەل، قىزتوعان، قوشقار-اتا، تۇكتiباي، سۇرىم، كارi-قورعان بولىپ، باياعى قالپىنا كەلدi.
بiراق، اسiرەسە، بiر كەزدە حرۋششەۆ پەن ونىڭ گۋبەرناتورلارى سوكولوۆ، بورودين، دەميدەنكو دەگەندەر "تسەليننىي كراي" دەپ وزگەرتكەن سولتۇستiك قازاقستان تاراپى سول پاتشا زامانىنان، حرۋششەۆ داۋiرiنەن قالعان اتتارعا تۇنىپ تۇر: كيەۆكا، مالينوۆكا، الەكساندروۆكا، ت.ت.
كيەۆكا دەگەنi - نۇرا وزەنi بويىنداعى ەلدi مەكەن. ايگiلi عالىم، حالقىنىڭ ارداگەر ازاماتى كارiم مىڭباەۆ تۋعان جەر. كيەۆكانى قويىپ، كارiم مىڭباەۆ قويايىق دەسەڭ كونبەيدi. باياعى وتارشىلدىق قامشىسى قارعىس تاڭباسىنداي باسىلىپ قالعان بايعۇستار، "كيەۆكا" اتىنان ايرىلسا، ارام ولەتiندەي وزەۋرەيدi.
مiنە، بۇل بۇكiر دۇنيە.

بIر تامشى جاس

و، سۇيiنبيكە! التىن وردا حاندارىنان قالعان تابارiكتەي اسىل جان.
سەن جاسىڭدا داۋiرلەدiڭ.
قازان حالقىنىڭ حانى بولدىڭ. قازاندى بيلەگەن ايەل زاتىنان شىققان تۇڭعىش حان.
سەنiڭ سورىڭا ورىس پاتشا يۆان گروزنىي زامانداس بولار ما؟!
قازاندى سول قيراتتى.
قازان قامالىن زەڭبiرەكتەن اتقىلاپ قۇلاتىپ، سەنi تۇتقىنعا الدى.
سەن قازانمەن قوشتاساردا كوزiڭدە جالعىز تامشى جاس تۇرىپ قالدى.
كەيiن تاماشا سۋرەتشi باقي ورمانشى (ۋرمانچە) سەنiڭ سۋرەتiڭدi اعاشتان ويىپ سالعاندا، كiرپiكتەرiڭنiڭ استىنان سول بiر تامشى جاس ەرەكشە كورiنiپ تۇردى. سول تامشى جاس بولماسا، سۋرەتتە جان بولماس ەدi. سول تامشى جاس بولماسا، بiر كەم دۇنيە - شىن كەم دۇنيە بولار ەدi.

اساتۋ

كونە تۇرiك سۇلتاندارىنىڭ سالتى:
ساراي اقىنىنىڭ ولەڭدەرi ۇناسا، اۋزى تولعانشا التىن ءتiللا اساتادى.
ۇناماسا، اۋزى تولعانشا جىلقىنىڭ تەزەگiن اساتادى.
قازiرگi اقىن-جازۋشىلارعا دا وسى ءادiستi قولدانسا، ادەبيەت شىڭعا شىعار ەدi.
بiراق "ەرالاش" قوي.
بiر كەم دۇنيە.

دار مەن داڭق

ءولتiرۋ وڭاي. تiرiلتۋ قيىن. ستالين داۋiرiندە نەبiر مارقاسقالار اتىلدى.
باس ايىپتاۋشى پروكۋرور ۆىشينسكي.
سسسر جوعارعى سوتىنىڭ باستىعى ۆ.ۋلريح.
اتىلدى:
بۋحارين، رىكوۆ، حودجاەۆ، يكراموۆ، رىسقۇلوۆ، سەيفۋللين، مايلين، جانسۇگiروۆ، نۇرماقوۆ، ماعجان جۇماباەۆ... تاعى باسقا اسا iرi قايراتكەرلەر.
ستالين ولگەننەن كەيiن سولاردىڭ ءبارiن اقتادى. اقتاعانى بىلاي تۇرسىن، ماقتادى.
بiراق ودان نە پايدا؟ مورالدىق، ادامگەرشiلiك جاعىنان پايدا بار شىعار.
بiراق زورلىقپەن ولتiرiلگەندەردi قايتىپ تiرiلتە المايسىڭ عوي.
بالكiم، كiناسiزدەن "كiنالi" بولعانداردىڭ جاعدايى و دۇنيەدە جاقسى شىعار. بiراق جالعان دۇنيەگە قايتىپ ورالمايدى عوي.
مiنە، بۇل بiرەگەي كەم دۇنيە.

مەكتەپتIڭ تۇعىرتاسى

ۇلتتىق كەڭەس جينالىسىندا: بiلiم تۇجىرىمداماسىن تالقىلاۋ.
پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسى.
مەن:
- "بايقوڭىر قورلىعى. بايقوڭىر نامىسى دەگەن ۇعىم تۋدى. ۋنيزيتەلنىي ي وسكوربيتەلنىي بايقوڭىر.
بايقوڭىردى ءوزiمiز يگەرە المايدى ەكەنبiز، تەتiگiن، تەحنيكاسىن بiلمەيدi ەكەنبiز. بۇعان بiلiمiمiز جەتپەيدi ەكەن. ەندەشە، نەسiنە كەكiرەيەمiز؟!
اۋىل مەكتەبi. باستاۋىش مەكتەپ. تۇعىرتاسى مىقتى بولسا، ءۇي قۇلامايدى. باستاۋىش مەكتەپتە تۇعىرتاس جوق. بار بالە سودان.
باستاۋىش مەكتەپ - ۋىز. ۋىز ورنىنا - كوكشالاپ.
مۇعالiم قايىرشى. ودان بەدەل بولا ما؟ قارجى جوق دەيدi.
بيۋدجەت سالىقتان تۇرادى. ال بيۋدجەتكە مۇنايدان مۇنشا، مىستان مۇنشا، حرومنان، موليبدەن، بوكسيتتەن مۇنشا تۇسەدi دەگەن ستاتيا بار ما؟ جوق!
قازاقستان قايىرشى بولاتىنداي سورلى ەمەس. ونى سونداي بولۋعا ءماجبۇر ەتتi.
ۇلى ۇرلىق ءداۋiرi. ءسوز بiتتi",
ءابiش كەكiلباەۆ قولدادى. "بايكونۋرسكي سيندروم", - دەدi. (6.08.1995 ج)
بۇل قاي، قانداي كەم دۇنيە؟!

ايۋان ارتىق

باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەڭسايداعى ەسكەرتكiشi تونالدى. مىسپەن قاپتالعان شينەلiن "شەشiپ" اكەتiپتi. مىس قىمبات.
ادام ادام بولۋدان قالدى.
ايۋان ارتىق. ول زيراتتى تونامايدى.
بiر كەم دۇنيە. (21.08.1995 ج.)

وپاسىز التىن

ءجۇز جاساعان تەرەكتi ارقالاپ، بالتالاپ جاتىپ الىپ كەتكەن. تومارى قالىپ قويعان. كەدەي كەمپiر ساماۋرىنعا دەپ، كۇندە بارىپ، توماردى شەتiنەن كەمiرە بەرەدi.
بiر كۇنi بالتاسى تاسقا تيگەندەي بولدى. قازىپ قاراسا، شاعىن ساندىق ەكەن. اشىپ كورiپ ەدi, iشiنەن كيiزگە وراعان التى كيلو التىن شىعادى. ميليتسياعا حابارلايدى. وكiمەت كەمپiرگە التىن قۇنىنىڭ 25 پروتسەنتiن بەرەدi. بالاسى ۇرسادى:
- بالام-اۋ، وسىعان دا شۇكiر دە. و باستا ءوز يەسiنە وپا قىلماعان التىن عوي. وسىعان دا قاناعات. قاناعات قارىن تويعىزار. قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويعىزار. ساعان قاتىن الىپ بەرۋگە وسى دا جەتەدi, - دەپتi كەمپiر.
بالاسى دۇرديگەنiن قويماپتى.
بiر كەم دۇنيە.

ادال مەن ارامنىڭ تارازىسى
(مەشiتتە ايتىلعان ۋاعىز)

بiر كەدەي پەندە جالعىز سيىرىن ساۋىپ، سونىڭ ءسۇتiن ساتىپ دينار اقشا جينايدى ەكەن. بiر قالتا دينار جيناعان الگi كiسi كەمەگە مiنiپ، بiر جاعدايمەن جولعا شىعادى.
كەمەدە كەلە جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەدi. سوندا بiر مايمىل ونىڭ دينار سالعان قالتاسىن ۇرلاپ الىپ، كەمە جەلكەنiنiڭ ۇشار باسىنا شىعىپ كەتەدi.
جولاۋشى ويانىپ، ارى-بەرi قاراسا، دينار سالعان قالتا جوق! ارى iزدەيدi, بەرi iزدەيدi. اقىرى جەلكەننiڭ ۇشار باسىندا وتىرعان مايمىلدى كورەدi.
قاراسا، مايمىل بiر ديناردى الىپ مۇنىڭ قولىنا لاقتىرادى. كەلەسi ديناردى الىپ تەڭiزگە لاقتىرادى. سويتە-سويتە قالتانى بوساتادى.
ءمانiسi: الگi مiسكiن سيىرىن ساۋىپ، ءسۇتiن ساتاردا ازداپ سۋ قوسادى ەكەن. يەسiنە لاقتىرعان دينار - ادالدان. تەڭiزگە لاقتىرعان دينار - ارامنان. ياعني سۋدىڭ ۇلەسi - سۋعا، ءسۇتتiڭ ۇلەسi - يەسiنە.
ءار زاماندا ادال مەن ارامنىڭ اراسىن انىقتاپ تۇراتىن وسىنداي تارازى بولسا عوي، شiركiن.
بiراق ونداي قۇرال جوق قوي...
بiر كەم دۇنيە.

قايدا

تۇرار رىسقۇلوۆ 1938 جىلى اتىلدى دەپ جازىلاتىن. قابiرi موسكۆا تۇبiندەگi بۋتوۆا دەگەن دەرەۆنياداعى زيراتتا دەيتۇعىن. بiراق كەيiن iزدەۋشiلەر سول بۋتوۆادان تاپپادى.
كەيبiر باسىلىمدار تۇراردىڭ ولگەن جىلى "1943" دەپ ءجۇر.
تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى "سلۋجەنيە نارودۋ" اتتى قوماقتى كiتاپ جازعان موسكۆالىق پروفەسسور ۆ.م.ۋستينوۆ: - وتە قۇپيا قۇجاتتار بار. ول تەك گەنسەكتiڭ رۇقساتىمەن عانا كورسەتiلەدi. بiر ءسوز بار: تۇرار رىسقۇلوۆ سولتۇستiك قازاقستاندا ولگەن، - دەيدi-داعى، سىبىرلاپ: - اشتان ولگەن، 1943 جىلى، - دەيدi.
"اقىر بايدىڭ بالاسى اشتان ولگەن". تۇرار، ميلليونداردى ستاليندiك-گولوششەكيندiك اشتىق اجالىنان (گەنوتسيد) ارپالىسا اراشالاعان تۇرار رىسقۇلوۆ اقىر سوڭىندا ءوزi اشتان ولگەن؟! ادiلەت قايدا، اتاسىنا نالەت!
تىم بولماسا مولاسى دا جوق.
شىڭعىس حاننىڭ مولاسىن وسى ۋاقىتقا دەيiن تولىپ جاتقان زەرتتەۋشiلەر تابا الماي كەلەدi.
ال حالىقتى اشتىق قىرعىننان ساقتاپ قالعان رىسقۇلوۆتىڭ مولاسىن كiم iزدەيدi?!
بiر كەم دۇنيە.

تالانت ساتىلمايدى

- ءبارiن دە ساتىپ الۋعا بولادى،- دەدi عابەڭ بiر جولى.
- اقشاڭ بولسا قالتاڭدا،
تالتاڭداساڭ - تالتاڭدا!
ءبارiن دە - اتاقتى دا، ار-ۇياتتى دا، ايەلدiڭ ماحابباتىن دا...
ال بiراق تالانتتى ساتىپ الا المايسىڭ. ەشقاشاندا. تالانتتى ادام بەرمەيدi, قۇداي بەرەدi.
بiزدiڭ سويۋزدىڭ ەسiگi ايقارا اشىق: حالتۋراعا دا، دارىنسىز سۇمەلەكتەرگە دە. "قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدi" دەگەن سول. بiلدiڭ بە؟
مەن، ارينە، بiلەمiن.
بۇل دا بiر كەم دۇنيە.
...قازiرگi جازۋشىلار وداعى - بiزدiڭ مىڭبۇلاقتىڭ ەگiس دالاسىنداي: ەككەن ارپا-بيداي ءارامشوپتiڭ، ەسەكميانىڭ، كەكiرەنiڭ اراسىنان كورiنبەيدi.

قازاق كوپ پە، از با؟

الىپتاردىڭ بiرەۋi عابيت مۇسiرەپوۆ ايتتى:
- "بiز جيىلساق - كوپپiز، جايىلساق - جوقپىز", - دەپ.
- "بiز مىنا كەڭ دالاعا سىيماي جۇرگەن جوقپىز، سىيىسپاي ءجۇرمiز", - دەپ.
سوڭعى ساناق بويىنشا 8 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعى. سودان بەرi, بالكiم، 9 ميلليون بولعان شىعارمىز. شەت ەلدەردە، شامادا، 5 ميلليون بار دەيiك.
شىعىستاعى ايداھار ەلi - 2,5 ميلليارد. باتىس پەن تەرiستiكتەگi ايۋ ەلi - 150 ميلليون.
تiپتi iرگەمiزدەگi وزبەكتەر 20 ميلليوننان ارتىقپىز دەپ ماقتانادى.
عاسىرلار بويى سوعىس-سويقان، اشارشىلىق، جوڭعارلار، پاتشالار، ستالين، گولوششەكين، حرۋششەۆ...
قىتاي كوپتiگiنەن بالا تۋدى شەكتەيدi. بiز نەمەنەگە جەتiسiپ شەكتەيمiز؟! بiزدiڭ حانىمدار بiر-ەكi بالامەن قاقايىپ قالادى. ۇكiمەت كوپ بالانى لايىقتاپ قولدامايدى. تiپتi حالقى كوپ دەگەن رەسەيدiڭ ءوزi كوپ بالالىلاردى قوشەمەتتەپ، كومەكتەسiپ جاتىر.
"از حالىقتىڭ ماڭدايىندا باق تۇرمايدى" دەۋشi ەدi. اللا ءوزi جار بولسىن!
بiر كەم دۇنيە.

شوشقا تIكەن

جىلت ەتكەن جاقسىلىق حابار بار ما؟ ۇلكەن قالانىڭ تۇنگi اسپانىنداعى سيرەك جۇلدىزدارداي جىلامسىراپ ارەڭ-ارەڭ كورiنەدi.
سوندا بۇل دۇنيە، ءوزiڭ بەس-اق كۇن قوناق بولساڭ، نەسi قىزىق؟
قىزىق ەتۋ، ءسiرا، اسا دارىندى سيرەك ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتiن بولار.
مىسالى، مىنا نۇرعيسا سياقتى جارقىلداپ وتسەڭ دۇنيەدەن.
بiراق ول قيىنشىلىق كورمەپ پە؟ تاعدىر قيىنشىلىعىنىڭ كوكەسiن كورگەن شىعار. وعان مويىماعان، قايعىنى دا، مۇڭدى دا كورiپ-بiلiپ ءجۇرiپ بۇگiلمەگەن ادامنان انانداي سۇراپىل دا سۇلۋ كۇيلەر، ادەمi اۋەندەر توگiلەر.
ولار - قۇداي سۇيگەن قۇلدار.
تالانتتار راۋشان گۇلi سياقتى جان-جاعىنا جۇپار شاشادى، كوڭiل اشادى. تiكەنi, ازابى وزiنە.
تالانتسىز توپاستار شوشقا تiكەن سياقتى. گۇلدەمەيدi. سۇيكiمسiز. ازابى وزگەگە. جاماندىق سولاردان.
مۇندايلار بiزدiڭ ادەبيەتتە بار عوي.
بiر كەم دۇنيە.

جالعان دۇنيە

ارقانىڭ تاڭى اعارىپ اتقاندا، قۇدايدان جاقسىلىق تiلەپ جاتقاندا، قايران تiلەك كەرi كەتiپ، قاھارلى سۇپ-سۋىق حابار جەتتi: سۇم دۇنيەدەن جامپوز كامال ءوتتi.
قايران، كامال! بiز ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزبەن حات جازىسىپ، بiر-بiرiمiزگە ۇدايى دا جاقسىلىق تiلەۋشi ەدiك. ەلدiڭ، قازاقتىڭ ارمانى مەن اڭسارىن ايتىپ، ول حاتتار "ەگەمەن قازاقستان" اتتى اعا گازەتتە جاريالانىپ جاتۋشى ەدi.
ەندi نە بولدى؟
زاماننىڭ ديدارى مەن كەپيەتi تۋرالى سىرلارىمدى ەندi كiممەن بولiسەمiن؟
سەن تىم اقكوڭiل، ادال ەدiڭ عوي، كامال! قوعامدا بولىپ جاتقان تولايىم كەمشiلiكتەردi مەن اشىنا جازعاندا، سول قوعامداعى زارەدەي جاقسىلىقتاردى تiزبەلەپ، ماعان باسۋ ايتۋشى ەدiڭ. زاماننىڭ، قوعامنىڭ الداعى كۇندەردە جاقسىلىققا، اقجارقىن كۇندەرگە جەتەتiنiن دالەلدەپ، ۇدايى دا ءۇمiت وتىن جانداندىراتىنسىڭ.
ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزگە جازعان وسى حاتتار كەيiن، "ەلiم، ساعان ايتام، ەلباسى، سەن دە تىڭدا!" دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ شىعىپ، سول كiتاپ حالىقارالىق ابىرويلى سىيلىققا يە بولىپ ەدi.
كiم ەندi مەنiمەن سىر ءبولiسiپ، ارماندار، تiلەكتەر ايتىسىپ، كiم ەندi ماعان حات جازادى؟
اتتەڭ، دۇنيە... ەكەۋمiز جۇپ جازباي ۇلىتاۋعا بارىپ-قايتىپ جۇرەتiن زامان-اي...
سەن، كامال، وسى زاماننىڭ باۋبەك بۇلقىشەۆ اعاڭداي باتىرى ءارi قارا ءسوزدiڭ اقىنى ەدiڭ. سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان بەرi جۇپ جازباي، جۇپ جازساق تا، كوز جازباي، قاتار كەلە جاتقان بiر جىلدىڭ تولدەرi ەدiك.
جاتقان جەرiڭ ءجاننات بولسىن! اللاھۋ-تاعالا و دۇنيە قىزىعىن بەرسiن، قاناتتاس، قالامداس اسىل دوس!
سەنسiز دۇنيە - بiر كەم دۇنيە.

تۇيەنI تۇگIمەن

كونە مىسىردىڭ "مارقۇمدار كiتابىندا" مىنانداي جازۋلار بار ەكەن:

" - مەن اعىن سۋدى بوگەمەدiم.
- مەن ەشكiمدi ولتiرگەن جوقپىن.
- مەن تارازىدان جەگەن جوقپىن.
- مەن السiزدەردi جابiرلەمەدiم.
- مەن ەشكiمنiڭ كوز جاسىنا قالمادىم".
وسى ولشەممەن كەلگەندە، قازiر بiزدە قالاي؟

ازدىڭ ماڭدايى تار

جولدا وزiنەن ءۇش ەسە ۇلكەن تەزەكتi دومالاتقان كوڭ قوڭىزىن الدەنە باسىپ كەتiپتi. شىمالدار سوعان جابىلىپ جاتىر.
شىمال - قۇمىرسقانىڭ ەرگەجەيلiلەرi. مىڭى جينالىپ، قوڭىزدىڭ ۇلكەندiگiنە جەتپەيدi. بiراق مىڭى جينالىپ، الگi ولiكتi جىلجىتىپ بارادى. قايدا اپارادى؟ الدە ازىق قىلا ما؟ الدە ارۋلاپ، كومگiسi كەلە مە؟
ءسiرا، ازىق شىعار. قۋ تاماق. ال الگi قوڭىزدىڭ ءوزi دە قۋ قۇلقىننىڭ قۇربانى بولعان.
دۇنيەنiڭ كەپيەتiنە قاراپ تۇرساڭ، تiرشiلiكتiڭ ءبارi وسىنداي.
كوپشiلiك ازشىلىقتى ايامايدى. تiپتi, جەڭiمپاز قۇبىلايدىڭ ءوزiن قىتايلار كەزiندە لەك-لەك تۇمەن اسكەرiمەن ءتۇپ-تۇگەل جۇتىپ جiبەردi. جەڭiمپازداردىڭ ءوزi قىتايلانىپ كەتتi.
سوندا اقىرعى جەڭiمپاز كiم؟
بۇل قاي سيپاتتى دۇنيە؟

جايناماز

اكەمiز مۇرتازا مارقۇمنىڭ قىزعىلتىم شىرايلى، ادەمi گۇلدەرi جايناعان جاپ-جاڭا جاينامازى بار ەدi.
الدىمەن مەشiت بۇزىلدى. ونىڭ ءۇيiندi بولىپ قالعان كiرپiشتەرiنiڭ ۇستiندە بايعىز دەيتiن قۇس سۇڭقىلداپ، زارلاپ وتىراتىندى شىعاردى.
كوپ ۇزاماي مۇرتازا راحمەتiلiك "حالىق جاۋى" رەتiندە ۇستالدى. بۇل 1937 جىلدىڭ، ءسiرا، جەلتوقسان ايى ەدi.
نكۆد ۇيگە تiنتۋ جاسادى. مەن ول كەزدە 5 جاسار بالامىن. ءبارi ەسiمدە. تiنتكەندە بالەندەي بايلىق تابىلعان جوق. تەك بiر ميليتسيونەر توردە iلۋلi تۇرعان جاينامازدى جازىپ كوردi دە: "ە، مىناۋ شۇلعاۋ بولۋعا جاقسى ەكەن. اياعىم توڭىپ ءجۇر ەدi",-دەپ اللانىڭ اتى جازىلعان جاينامازدى بۇكتەپ-بۇكتەپ، قوينىنا تىعا سالدى...
ارادا الپىس جىل وتكەندە جولىم ءتۇسiپ، كەرەكۋ قالاسىنا بارىپ، مەشiتiنە كiرiپ، دۇعا وقىعاندا، ءتاڭiرi جارىلقاعىر باس يمام ماعان قاعباداعى مەشiتتiڭ سۋرەتi سالىنعان سۇلۋ جاينامازدى سىيلادى. سوندا باياعى ميليتسيونەرگە شۇلعاۋ بولىپ، قورلانعان جايناماز عايىپتان قۇس بولىپ كەلiپ، قولىما قونعانداي عاجايىپ حال كەشتiم. مۇنى مارقۇم مۇرتازانىڭ ارۋاعى سەزدi مە... بiلمەيمiن.
بiر كەم دۇنيە.

دايىنداعان گۇلزينا بەكتاسوۆا

"تۇركىستان" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل