جۇكەل حامايۇلى. جۇمباق جۇلدىز (جالعاسى)
X.
«...ولگەنى ەمەس، جەردى تاستاپ كەتكەنى،
شىن باقىتقا ەرتە باستان جەتكەنى.
ىزگى ويمەن جايلى جاننات تورىنەن،
ورىن الىپ اتا-اناسىن قۇتكەلى!»
ماعجان جۇماباەۆ
« ءار جىل سايىن الدە قايدان، ءبىر جەل ەسەر...»
جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ
X.
«...ولگەنى ەمەس، جەردى تاستاپ كەتكەنى،
شىن باقىتقا ەرتە باستان جەتكەنى.
ىزگى ويمەن جايلى جاننات تورىنەن،
ورىن الىپ اتا-اناسىن قۇتكەلى!»
ماعجان جۇماباەۆ
« ءار جىل سايىن الدە قايدان، ءبىر جەل ەسەر...»
جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ
كوركەم سۋرەتپەن بەينەلەۋگە كەلمەيتىن، قولمەن ۇستاپ، ءدال سولاي دەپ ايتۋعا بولمايتىن ءوڭ، بوياۋ، ءتۇرلى سەزىمنىڭ ءوزىن ءسوز ارقىلى جەتكىزۋگە بولادى دەگەن ۇعىم جۇماتاي اقىننىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتى ەكەن. كوزگە كورىنبەيتىن تەك قانا سەزىم ارقىلى كوكىرەككە ۇيالايتىن مۇنداي سۋرەتكەرلىك ولمەس تالانتتاردىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك. اۋەلى سەزىم ۇلىلىعى - بۋددانىڭ بۇرحاندارىنىڭ وزىنەن مۇنشا تەرەڭ سۋرەتكەرلىكتى كورۋ - قيىندىققا سوعار. مىنە، تىرلىكتە ءان اتاۋلىنى «جىلاتىپ»، سەزىم ءتاڭىرىن الاقانىنا قوندىرعان سۋرەتكەر اقىن - قازاقتىڭ جۇماتايى دەپ ايتۋعا بولارلىقتاي. وعان انتەك ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى كوزگە ىلمەيتىن، بەيسەزىمدىلىگىمىز جول بەرمەيدى دە. ونىڭ ەسەسىنە «شىعىستىڭ بالەنباي دەگەن اقىنى بىلاي دەپتى» دەسەك سوندا بارىپ، سوعان اۋىز اشىپ، كوز جۇمامىز. قازاق اقىندارىندا سونداي ۇلىلىق بار دەگەنگە سەنبەيمىز. ءوزىمىزدى ءوزىمىز قۇر بوسقا قىزعانامىز. بىردە ادەبيەت توڭىرەگىندە بولعان اڭگىمەدە موڭعولداردىڭ اسا تالانتتى اقىنى داشبالبار: «قازاق وقىرماندارىنا ولجاستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءالى دە مىڭ جىل بار» دەگەن ەدى. ءبىزدىڭ ۇلى اقىندارىمىز جايلى تۇسىنىگىمىز تار. ولاردىڭ كوركەمدىگىنە بويلاماي، ەسەسىنە جالعان ماقتاپ نەمەسە وسەكتەپ، بار بولعانى ولگەنىن تويلاۋمەن عانا شەكتەلەمىز. ويتكەنى بوداندىق سەزىم ءبىزدى سولاي قالىپتاستىرعان. ءبىز دۇنيەدە ۇلىلاردى قۇدايداي تۋدىراتىن، بىراق تا ۇلىلارىمىزدى مويىندامايتىن حالىقپىز.
XI.
«كۇمىلجىگەن كوك اسپاننىڭ يەسى بولىپ تۋدىم مەن»
ياۆۋحۋلان (موڭعول اقىنى)
«...كوكتەسىڭ، ساۋلەم! قاراي ما ۇركەر دە بەرى،
اسپاننان قاراپ اياي كور مەنى.
اياقتان شالىپ، ابايسىز ءبىر پەندە مەنى،
زىندانداي مۇڭعا (زىمستان) تۇسىرگەن ەدى.
ۇعا الماي قالدىم قايدا كۇي، قايدا ولەڭ سەل؟!...»
شۋاقتى سەزىم مەن كوگىلدىر اسپان، جارىق جۇلدىزدار مەكەنىن شارلاپ، عاجايىپ ورنەكتەر ارقىلى سولاردى جان كوكىرەگىنە ءسىڭىرىپ الىپ جۇرگەن اقىن اڭداۋسىزدا بوي الدىرىپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ورتاسىنا كەنەت كەلگەندەگى «اتتەڭ-اي» دەپ ايتقان ولەڭى بۇل. وندا دا سەزىم ماستىعى مەن جۇرەك ماحابباتى باسىلماعان:
«ۇعا الماي قالدىم قايدا كۇي، قايدا ولەڭ سەل،
شىعا الماي قالدىم حال وسى تۇسىنسەڭ مەنى.
شاتاستىرامىن دا جاتامىن اي مەنەن سەنى،
ساۋلەڭنەن ۇستاپ شىعار ەم تۇسىرسەڭ بەرى» دەيدى اقىن. ءالى دە بولسا، ايعا قاراپ ءوز ورنىن ىزدەپ، تىرلىك تۇڭعيىعىندا جان ماحابباتىن ايمەنەن شاتاستىرادى. ايلى اسپان، كوك جۇلدىز مەكەنى ونىڭ جۇرەگىنە ماڭگى ۇيالاعان. ايسىز - اقىندا كۇن جوق، تىرلىك تە جوق. العىر اقىن دۇنيەنى اي ارقىلى، ۇركەر ارقىلى سەزىنىپ بىلەدى. جۇرەك ماحابباتىن دا اي ارقىلى سەزىنەدى. قۇپيا، اشىلماعان كەڭىستىكتى اڭسايدى، سونى ارمان قىلادى. كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ءوزىنىڭ قالاي كەلىپ قالعانىنا قايران قالادى. ايدىڭ سۇلۋ ساۋلەسىن تولىق سەزىنگەن اقىن كوزگە كورىنبەس نازىك ساۋلەنى قولمەن ۇستاپ، اسپان بيىگىنە ورمەلەۋگە قۇمارتادى. اسپان ءتورى - اقىننىڭ كەڭىستىك مەكەنى. سول كەڭىستىك ارقىلى زامانىن ولشەپ، باعالايدى. ءوزىن جەتە تۇسىنگەن اقىندار ءۇشىن اسپان كەڭىستىگى قايتكەندە قاجەت. ولەڭ سوزگە كوكىرەك قالاۋىمەن كەلگەن اقىن تەك سونداي قۇدىرەتتىڭ عانا دەگەنىمەن بولماق. ارينە، ول ەكىنىڭ بىرىنە كەلە بەرمەيتىن ۇلكەن باقىت، ماڭگى ۇلىلىق!
XII.
«الەم ورناعاننان ءجۇز جىل بۇرىن، اقىن تۋىپتى»
راسۋل عامزاتوۆ
اقىن جۇماتايدان سوڭ (بالكىم بۇرىن دا شىعار) الىپ جوڭعاردىڭ سىلبەسىن تىستەگەن كوكسۋ مەن قاراتال ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا تۇرمىن. بۇل جەردە ۇلكەن اقىن ومىرگە كەلگەن دەپ ويلاعاندىقتان با، الدە اقىننان قالعان سۇرلەۋدىڭ ءىزى كوكرىنگەنى مە، تاۋ قوينىنان سارقىراعان دولى وزەن جۇرەككە ولەڭ بولىپ قۇيىلادى. مەن ومىرگە جۇماتايدان سوڭ نەمەسە بۇرىن كەلگەنىمدى بىلە الماي دەل-سالمى:
سەنى بولەگەن تاعدىر كوكسۋعا مەنى اكەلدى،
سول باعى كوك سامال باياۋ عانا جەلپيدى.
مۇڭى وشكىن، قۋراعان ءشوبى دە وشكىن،
مارعاۋ دالا الدە ءبىر كۇيگە ەلتيدى.
سىرىن ۇققان اقىننىڭ ءۇنىن تىققان،
مىلقاۋ كوكسۋ نەسىنە كوپ جىل اققان؟!
اسان قايدا، اۋليەلى زامان قايدا؟
ادىرە قال، سۇمىراي زۇلىم باققان.
كوپ جۇرەكتەن كوك دونەن تىم بولەك-ءتىن،
بولماعاندا شاڭىن دا ءبىر كورمەپپىن.
ماحابباتقا ۋلانعان ماس بۇتانىڭ،
ءبۇرىن تىستەپ وسىلاي ويعا كەتتىم.
ءيا، تاعدىر ءبارىن دە ءوزى سىزعان،
اقىنى جوق ارتىندا جارى قالعان.
قۋ تاعدىرعا مەن نەسىن قۇمار بولعام.
وكسىپ جاتىر سەنى تۋعان دالاڭ توزىپ،
كوكىرەكتەن ساعىنىش مۇڭدار قوزىپ،
قوي ماڭىراپ، جايلاۋدا جەل اڭىراپ،
الا جوڭعار قالعيدى سەنى ويلاپ.
سولعان دۇنيە سەن جوقتا كەبى كەتىپ،
وزەكسىزدەر تاعىنى قويعا تەلىپ،
وزبىر جالعان سەنى جۇتقان مەنى دە الار.
ولەڭ ءسوزدىڭ ۇستىندە اڭدىپ كەلىپ.
تەك سولاي ءبىر ۋاقىت وزگەرگەندە،
قارىن سولىپ ءتاڭىر رۋحتى جەبەگەندە،
قيماستىقپەن اتتانعان ەلگە ورالعىن،
ناداندى توپىراق كومەر كەز-كەلگەندە»، - دەپ ولەڭ دە جازدىم. بىراق اقىنعا دەگەن ساعىنىش باسىلار ەمەس. ول مىناۋ كەڭ دالانى تۇگەلدەيىن يەلەنىپ، كولبەگەن كوك مۇنارعا ماڭگى ءسىڭىپ العانداي.
- مەنى كورمەي ۇيىقتاپ تۇرساڭ، ويان ەل،
ءوزىڭ بولساڭ، جولىڭدى بەر، نويان-ەر.
جۇرتتىڭ اتى جەتپەگەندە - قويا بەر،
جۇرتتىڭ ءسوزى وتپەگەندە - قويا بەر!»
اقىن ومىرگە كەلگەندە وسىلاي دەپ ايتقان ەكەن. از دا بولسا ۇزاق، اششى بولسا دا ءتاتتى، جالت ەتەر ءومىرىنىڭ سوڭىندا: بار دۇنيەسىن ماحابباتىنا ارناپ، كوكىرەگىن وكىنىش سىزداتقان ساتتە:
«توز-توز بولدىم. ەندى كىمگە يلىگەم؟
ءوز حالىمە وكىنىشپەن كوپ كۇلەم.
اتىعايدىڭ قۇلاسىنان جۇيرىك ەم،
ادايلاردىڭ قىلىشىنان وتكىر ەم.
مۇلى باستى ەندى كىمگە قوسامىن،
ءتاۋ ەتكىزگەن تەڭدەسى جوق باق، قايعىم،
قارا شاشتى قول جەتپەگەن قوساعىم،
مەن ءوزىڭسىز تابىتقا دا جاتپايمىن!»، - دەپ ەندىگى بارار جەرىنىڭ ءوزى بولەك، ماڭگى ماحابباتتار مەكەنى ەكەنىن اڭعارتىپتى. اقىن مىنا ومىرگە جان قوساعىن قالدىرىپ كەتۋدى توزاق دەپ ءتۇسىنىپتى. ماحابباتسىز ءومىر ءسۇرۋ سۇلۋ جۇرەك اقىنعا ۇيلەسپەيتىندەي. ارينە، ادامداردىڭ سەزىمىندەگى - «ءولدى» دەگەن تۇيسىك قانا بولعانى بولماسا ناعىز اقىن ءالى دە ولمەگەن...
1992ج. بالقاش - قاراتال
جالعاسى بار...
