الماتى وبلىسى قىزىلاعاش اۋىلى ماڭىندا بولعان «قازاق-قىتاي قاقتىعىسى» سالدارىنان بەس بىردەي قازاق جىگىتىنىڭ قاماۋعا الىنۋىنا بايلانىستى قوعام قايراتكەرى رىسبەك سارسەنباي مەن ازاماتتىق بەلسەندىلەر ىرىسبەك توقتاسىن، اسەت وڭالباەۆ جانە ادۆوكات ءلاززات احاتوۆا ءباسپاسوز جيىنىن وتكىزدى.  

الدىن الا ايتا كەتەيىك، بۇل ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا جۋىقتا قىتاي-قازاق شەكاراسىن «بۇزىپ ءوتىپ»، قازاقستاننان ساياسي باسپانا سۇراپ كەلگەن قوس بىردەي جىگىت – قىتايداعى زورلىق-زومبىلىقتان جاپا شەككەن قاستەر مۇساحان مەن مۇراگەر ءالىمۇلىنىڭ قاماۋعا الىنۋ جاعدايى دا ءسوز بولدى. ولار جونىندەگى ءسوز – كەيىنىرەك.

ءبىر قازاق جىگىتىن سوققىعا جىققان ءۇش قىتايلىق جۇمىسشى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋ كودەكسىنىڭ «بۇزاقىلىق» بابى بويىنشا جەڭىل جازامەن قۇتىلىپ كەتىپ، ۇلتتىق نامىسى ءۇشىن ادىلدىك ىزدەگەن قازاقستاننىڭ بەس ازاماتى قىلمىستىق كودەكستىڭ ەكى بىردەي اۋىر باپتارىمەن قاماۋعا الىنعانىن سپيكەرلەر تاپتىشتەپ مالىمدەدى. شەتەلدىك كومپانيالاردا قىتاي ازاماتتارى زاڭسىز جۇمىس ىستەگەندەرى، جەرگىلىكتى جەردەگى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جۇمىسىن اتقارۋشى بيلىكتىڭ باقىلاۋعا المايتىنى جونىندە ماسەلە كوتەردى.

قازاننىڭ 10-ى كۇنى سوت قىزىلاعاش اۋىلىنىڭ بەس ازاماتى – بەرىكبول رىسالدينوۆ، اعايىندىلار – بەيبىت، نۇربول مۇحامەتالين مەن سارقىت پەن ەركىن سالقانوۆتاردى ەكى ايعا قاماۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. الداعى كۇندەردە اعايىندى جىگىتتەردى كەپىلدىككە شىعارۋ جونىندە تۋىستارىنىڭ وتىنىشتەرى سوتتا قارالماق. ال بەرىكبول رىسالدينوۆتى كەپىلدىككە شىعارۋ ءۇشىن، ۇلتجاندى قايراتكەر رىسبەك سارسەنبايۇلى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك ءۇيى مەن جەڭىل كولىگىن كەپىلدىككە قوياتىنىن مالىمدەدى.

رەسمي اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، 2019 جىلعى قازاننىڭ 7-دە الماتى – وسكەمەن اۆتوجولىنىڭ 303-شاقىرىمىندا قانات جامبىل دەگەن جىگىتتى ءۇش قىتاي جۇمىسشىسى جابىلىپ ۇرعان. بىراق ولار اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، 10 تاۋلىككە قامالۋمەن قۇتىلعان. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنا قاراستى قىزىلاعاش اۋىلىنىڭ بەس تۇرعىنى قىتاي ازاماتتارىمەن توبەلەسەدى. سوققىعا جىعىلعان ەكى قىتايلىق ورتاشا دەنە جاراقاتىمەن اۋرۋحاناعا تۇسەدى.

جيىندا ءسوز العان رىسبەك سارسەنبايۇلى بۇل ورايدا بىلاي دەدى:

– بۇل وقيعانىڭ ءتۇپ-تامىرى ارىدا جاتىر. قىتايلىقتاردىڭ كۇش قولدانۋى كەشە عانا ورىن العان وقيعا ەمەس. قازاقستان بيلىگى ينۆەستور دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، توبەدە تايراڭداتادى. جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىن ءدال وسىنداي قىتاي مەن قازاقتىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك جانجالدان شىقتى. «قاراجامباسمۇناي» كومپانياسىنىڭ قوجايىنى قىتايلار بولاتىن. تاۋەلسىز كاسىپوداق ەڭبەكاقىنى كوتەرۋ جونىندە تالاپ قويىپ ەدى، ۇيىم جەتەكشىلەرىنىڭ قۋعىنعا تۇسۋىنە قىتاي تاراپى ىقپال ەتتى. سوڭىندا قارا حالىقتىڭ قانى توگىلدى، انالاردىڭ كوز جاسى كول بولدى. جاڭاوزەن جاراسى ءالى جازىلعان جوق.
كەشە قىزىلاعاشتا دا قازاقتار مەن قىتاي جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىنداعى تەڭسىزدىكتىڭ بەتى اشىلدى. قازاق جىگىتتەرى نەگە قىتايلاردى ۇردى؟ سەبەبى – توبەلەستى شەتەلدىك جۇمىسشىلار باستادى. قازاقستاندا ءوز قازاعىن قورعايتىن زاڭ جوق ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا ول ازاماتتار قىتايلاردى ۇرعان. وسى جاعدايدىڭ ءتۇپ-توركىنى – ماسەلەن، سول كومپانيادا 68 قىتاي زاڭسىز جۇمىس ىستەگەن. ەگەر قىتايلار قازاق ازاماتىن ۇرماسا، 68 قىتاي زاڭسىز ءبىزدىڭ جەرىمىزدە جۇرمەسە، وسى جاعداي بولماس ەدى. ءبىزدىڭ پوليتسيا، پروكۋراتۋرا، ۇقك قايدا قاراپ وتىرعانى بەلگىسىز.

ەندى قىزىلاعاشتىڭ جىگىتتەرىن سوتتاسا، بۇكىل قازاق كوتەرىلەدى. ءبىز وسىلاي سوت ارقىلى تولقۋدى توقتاتامىز دەسە، بيلىك قاتتى قاتەلەسەدى. قازىر قىتايدان كىرەتىن 51 زاۋىت، جالعا جەر بەرۋ، قىتايدىڭ وزىندەگى «ساياسي ۇيرەتۋ لاگەرلەرى» جايلى قوعامدا ايتىلىپ جاتىر. بۇل ونسىز دا ىزالانىپ وتىرعان حالىقتىڭ اشۋىنا تيەدى. بەس ازاماتتى قاتتى جازالاۋدىڭ كەرەگى جوق. ينۆەستورلاردى قورعاۋ كەرەك دەگەن ءبىر كىسىنىڭ تاپسىرماسى بار.

تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى اسەت وڭالباەۆتىڭ ايتۋىنشا، بەس جىگىتتىڭ وسىنداي ارەكەتكە بارۋىنا بويىنداعى قازاقتىق قانى مەن ۇلتتىق نامىسى سەبەپ بولعان. «توبەلەستى باستاعان – قىتاي جۇمىسشىلارى. ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرعان قازاقتار ار-نامىسىن تاپتاتىپ، قاراپ تۇرا المادى», – دەدى ول.

قوعام بەلسەندىسى ىرىسبەك توقتاسىن تالدىقورعان قالاسىنا، وبلىستىق اكىمدىككە بارىپ، قاماۋدا جاتقان 5 جىگىتكە اراشا سۇراعاندارىن ايتتى. وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءلاززات تۇرلاشوۆتىڭ ايتۋىنشا، زاڭسىز جۇمىس ىستەگەن 68 قىتايلىقتاردى ەلدەن شىعارعان.

«اكىمدىك شەتەلدىك زاڭسىز جۇمىسكەرلەردى وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي بايقالماعان؟ زاڭ بۇزعانداردى شەكارادان شىعارۋمەن عانا شەكتەلگەن بە، جۇمىسكەرلەردى زاڭسىز قابىلداعان قىتايلىق كومپانياعا ايىپپۇل سالدىڭىزدار ما؟» دەگەن سۇراعىمىزعا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارىنان «جۇمىستىڭ تەز ءجۇرۋى ءۇشىن، ليتسەنزيا الۋعا كوپ ۋاقىت كەتەدى، سول ءۇشىن كەي جاعدايدا قىتايلىق جۇمىسشىلاردىڭ ليتسەنزياسىز جۇمىس ىستەۋىنە كوز جۇما قارادىق» دەگەنگە ساياتىن جاۋاپ ەستىدىك. ءبىزدىڭ شەندىلەردىڭ ءوزى ءوز زاڭىمىزدى بەلشەدەن باسىپ، زاڭسىزدىقتى كورە تۇرا، كورمەسكە سالسا، قىتايلار قايدان ءبىزدىڭ زاڭىمىزدى مەنسىنسىن؟!»

جيىن سوڭىندا سپيكەرلەر پرەزيدەنت ك.ج.توقاەۆتىڭ اتىنا وسى ىسكە بايلانىستى ازاماتتارعا كەشىرىم جاساۋىن، ەلىمىزدە جۇمىس جاساپ جاتقان بارلىق قىتايلىق كومپانيالارعا تەكسەرىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگى جونىندە اشىق حات جولدايتىندارىن مالىمدەدى.

جەتى جىگىتتى قورعاۋ - قازاقتىڭ مۇددەسىندەگى مىندەت

ءلاززات احاتوۆا:

زايسانداعى ەكى جىگىت پەن قىزىلاعاشتاعى بەس جىگىتتى قورعاۋىنا العان ادۆوكات ءلاززات احاتوۆا كەشەگى كۇنگە دەيىنگى وسى ەكى ىسكە بىلاي دەپ توقتالدى:

– قىزىلاعاشتىق بەس جىگىتكە قك-ءتىڭ اۋىر ءۇش بابىمەن، 293-باپتىڭ 3-تارماعى، 2-بولىگىمەن، 106–107-باپتارمەن ءىس قوزعالعان. «جابىرلەنۋشىلەرگە اۋىر دەنە جاراقاتىن سالدى، قارۋ قولدانىپ، كۇش كورسەتتى» دەگەن ايىپ تاعىلعان. ال ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ايتۋىنشا، ولار قولدارىنا قارۋ الىپ شىقپاعان. كەرىسىنشە، قىتايلىقتار مىنگەن اۆتوبۋستا كەسپەك ارماتۋرالار بولعان.

– تاياق جەگەن-ءمىس ءۇش قىتايلىق، ولاردى جۇمىسقا العان كومپانيا تۋرالى بىلە الدىڭىز با؟

– قازىرگى تاڭدا جابىرلەنۋشى تاراپ، ياعني قىتايلىقتار ءوز ەلدەرىنە دەپورتاتسيالانىپ كەتكەن. ەندى بەس جىلعا دەيىن قازاقستانعا كەلە المايدى. ويتكەنى قۇجاتتارى زاڭسىز بولعان. ال كومپانيا باسشىسىنا وسى زاڭسىزدىقتار ءۇشىن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى دەيدى. مەنىڭ كوكەيىمدە – توبەلەس بارىسىندا اۋىر دەنە جاراقاتتارى سالىنعان بولسا، ولار قالاي جول جۇرەدى دەگەن كۇدىك باسىم. (اۋىر دەنە جاراقاتى – كوزى شىعىپ كەتۋ، اياق-قولدىڭ سىنۋى، ت.س.س. جاعدايلار). اۋىر جاراقات العان ادام ورنىنان قوزعالىپ، الىس جاققا كەتە الا ما؟

ال ءتورت جابىرلەنۋشى اۋرۋحانادا جاتىر دەپ ەستىدىك. ولاردىڭ جاعدايىن جۋرناليستەر بارىپ، ءوز كوزدەرىمەن كورىپ قايتىپتى. ول جەردە اۋىر حالدە جاتقان ادام بولماعان دەيدى. ەڭ باستىسى – بۇل ءىس جاي عانا توبەلەس نەمەسە جەكە باس ارازدىعى ءۇشىن بولعان بۇزاقىلىق ارەكەت ەمەس. وسىنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىس ىستەپ جاتقان قىتايلىقتاردىڭ وزدەرى جۇمىسقا كەلگەن ەلدىڭ زاڭىن، ادەت-عۇرپىن سىيلاماي، شەكتەن شىققان ارەكەتتەرى سەبەپ بولعان دەپ بىلەمىن.

قىزىلاعاش تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، قاپتاپ جۇرگەن قىتايلىقتار قازاقتىڭ قىزدارىنا ءجونسىز تيىسەدى ەكەن. ءتىپتى قىز زورلاۋ دەرەگى بولعان دەگەن اڭگىمە بار. الايدا تۋىستارى ەل-جۇرت بىلمەسىن دەپ، قىزدىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرىن ويلاپ، ءتيىستى ورگاندارعا شاعىمدانۋعا قورقىپ وتىر ەكەن. ءجاسوسپىرىم بالالارعا الىمجەتتىك جاساپ، جابىلىپ ۇرىپ كەتىپ، جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنە شەكەلەرىنەن قاراپ، كەكەتىپ، ورىسشا ۇيرەنگەن سوزدەرى «كازاحي–بارانى» دەپ مازاقتاپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ رەنىشىن، اشۋ-ىزاسىن تۋدىراتىن ارەكەتتەر جاساعان. قىزىلاعاشتاعى قاقتىعىس – جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وسى ارەكەتتەرگە قارسى تۋىنداعان اشۋ-ىزاسىنىڭ، نارازىلىعىنىڭ سىرتقا شىعۋىنىڭ كورىنىسى. وسى جاعدايلاردى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان بەس قازاقتىڭ جىگىتى اشۋ-ىزامەن ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىس ىستەپ جاتقان قىتايلىقتاردى ۇرىپ تاستاعان. الايدا ەشقانداي قارۋ قولدانباعان، تەك قولدارىمەن ۇرعان.

– شىعىستاعى زايسان اۋدانىنا بارىپ، شەكارانى «بۇزىپ» وتكەن ەكى جىگىتتى دە قورعاۋىڭىزعا الدىڭىز. ءىستىڭ بەت الىسى قالاي؟

– زايسان اۋداندىق سوتى شىڭجاڭ قازاقتارى مۇراگەر ءالىمۇلى مەن قاستەر مۇساحانۇلىن ەكى ايعا قاماۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. قىتايدىڭ وزبىرلىعىنان، قورلىعىنان قاشىپ، قالىڭ ەلىم – قازاعىم دەپ شەكارا بۇزىپ، قاشىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولعان ەكى قانداسىمىز ەشقانداي قىلمىسكەر ەمەس. ولار ەشقايدا جاسىرىنعان جوق، كەلە سالا وزدەرى بوسقىن مارتەبەسىن سۇراپ، ول جاقتاعى قانداستاردىڭ جاعدايلارىنىڭ اۋىر ەكەنىن كورسەتىپ، كوشى-قون پوليتسياسىنا ارىزدارىن وتكىزدى.

– بۇل ەكى ازاماتتىڭ ارەكەتىن حالىقارالىق زاڭدىلىقتار شەڭبەرىندە قورعاۋ مۇمكىندىگى بار ما؟

– حالىقارالىق زاڭ نورمالارىنا سايكەس، قانداي دا ءبىر ەلدەن ءزابىر كورىپ، جاپا شەككەن ازاماتتار شەكارا بۇزىپ، باسقا ەلگە بوسقىن مارتەبەسىن سۇراپ بارسا، ولارعا قىلمىستىق ءىس قوزعالماۋ كەرەك. ول كونۆەنتسيانى بۇۇ قابىلداپ، حالىقارالىق اكت رەتىندە بەكىتكەن. ول كونۆەنتسيا تالاپتارىن بۇۇ-نىڭ قۇرامىنا كىرگەن ەلدەردىڭ ءبارى ورىنداۋى كەرەك. ەشكىم دە باستارىنا قاۋىپ-قاتەر تونبەسە، شەكارانى بۇزىپ ءوتىپ، ءوز باستارىن قاتەرگە تىكپەس ەدى. سول سەبەپتى مەنىڭ قورعاۋىمداعى قحر-نىڭ ەكى ازاماتى، ەتنيكالىق قازاقتار قاستەر مۇساحان مەن مۇراگەر ءالىمۇلىنا قوزعالعان قىلمىستىق ءىس زاڭسىز دەپ ەسەپتەيمىن.

قىتايلىق كونتسلاگەردەن قاشىپ، شەكارانى زاڭسىز كەسىپ ءوتۋ – ورتا دارەجەدەگى قىلمىس بولىپ سانالادى. قىلمىستىق زاڭناما نورمالارىنا ساي، اۋىر قىلمىس جاساعاندا عانا بۇلتارتپاۋ شاراسى – قاماۋعا الۋعا بولار ەدى. بۇل جاعدايدا ولار كىسى ولتىرگەن جوق، اۋىر قىلمىس جاساعان جوق. سوندىقتان قاماۋ بۇلتارتپاۋ شاراسى زاڭسىز قولدانىلعان.

– زايسانعا بارعاندا، قاستەر مەن مۇراگەردى كوردىڭىز بە؟

– «سيزو»-عا كىرىپ شىقتىم. قاستەر مەن مۇراگەر امان-ەسەن، جاعدايلارى جامان ەمەس. «ەشكىم قىسىم جاساپ جاتقان جوق»، – دەدى. تەك جىلى كيىمدەر كەرەك ەكەن. مۇراگەردىڭ اپكەسى نۇرگۇل ەكەۋىنە بىردەي ەتىپ، كەرەك-جاراعىنىڭ ءبارىن الىپ بەرىپ جىبەردى. كەلگەنىمىزگە قۋانىپ قالدى. قولداۋ كورسەتكەن قانداستارىنا العىس ايتىپ جاتىر.

تەرگەۋ يزولياتورىنىڭ باستىعى قانات ءجۇسىپوۆ مىرزاعا دا كىرىپ شىقتىم. سوت قاۋلىسىنا كەلتىرىلگەن جەكە شاعىم شقو سوتىنا جىبەرىلگەنى جونىندە حابار الدىم. ءبىر اپتانىڭ نەمەسە ونشاقتى كۇننىڭ ىشىندە جەكە شاعىم قارالادى. سوتقا ەكى ازاماتتى اپارىپ-اكەلىپ تۇرادى. مەكەمە باسشىسى ەشكىم تاراپىنان قىسىم جاسالمايتىنىن، ەكى جىگىتتى باقىلاۋدا ۇستايتىنىن ايتتى.
قوعام، ەل-جۇرت قىزىلاعاشتىق بەس جىگىتتى، زايسانداعى ەكى ازاماتتى قورعاۋعا اتسالىسسا، اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتىلسە دەگەن ءوتىنىشىم بار. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىمىزدى قورعاۋ مۇددەسىنە ساي، زاڭ شەڭبەرىندەگى ءىسىمىز بولۋى كەرەك.

باقىتگۇل ماكىمباي

تۇپنۇسقا: «DAT».

Abai.kz