Algha qoyylatyn maqsattar:

Shúbarlanyp ketken tilimizdi tabighy qalpyna oraltu. 

Ghylym men tehnologiya jetistikteri jóninde aqparat alu ýshin qajet aghylshyn tilin mengerudi jenildetu. 

Týrki halyqtarymen jazu birligine jetu.

Mindetter:

Álipbiyding jazugha qolayly, oqugha jenil, ýirenuge qolayly boluy.

Álipbiyding maqsattarymyzgha jetkizui.

Elimizde kiril әlipbii de qoldanyluyna baylanysty orys  mektebine auysushylyqtan saqtanu ýshin әlipbiydi orys tildiler ýshin de tartymdy etu.

Noqatty әripter jóninde

N1. Álipby týzudegi negizgi qiyndyq latynda joq dybystarymyzdy belgileu ekeni belgili. Osy orayda әlipby jobasyn jasaushylardyng kópshiligi múnday dybystardy noqatty tanbalarmen belgileudi úsynyp jýr. Noqat dep akut, umlaut, brevis siyaqty әripten tys diakritikalyq belgilerdi aitamyz. Bizdinshe, qazaq әlipbiyinde noqatty tanbalardy qoldanu tiyimsiz. Oghan tómendegidey dәlelderimiz bar.

a) Bizding latynda joq dybystarymyz mәtindegi әripterding 25%-yn qúraydy. Eger olardyng bәrin noqatty әrippen belgisek, jazugha qiynshylyq keltiredi. Sonday-aq mәtinde noqattyng kóp boluy kózge de kýsh týsirip, oqudy qiyndatady. 

ә) Noqatty әripterdi kóbeytpeu ýshin latynda joq dybystardyng keybirin latyn әrpimen belgilesek, ol sózdi dúrys oqy almaugha soqtyrady. Mysaly, Aqpan әlipbiyinde ú, i, j, y, h dybystary latynnyng u, i, j, y, h әripterimen belgilengen. Biraq búl әripter ghylymiy-tehnikalyq jәne aghylshyn tili pәnderinde, sonday-aq dәriler men shetelden kelgen tútynu tauarlarynda latynsha dybystalady. Sondyqtan atalghan әripter eki týrli oqylyp, shatastyrylady. Mysaly:

Uran – úran, uran; Bit – bit, biyt; Ajar – ajar, adjar, aiar, ahar;

Sony – sony, soni; Mashat – mashat, mashat; Ayazhan – ayazhan, ayajan. 

b) Akut belgisi − noqattardyng ishindegi salugha onayy. Aqpan әlipbiyin qúrastyrushylar akut tanbasyn soghan baylanysty tandaghan boluy kerek. Alayda onda akuttyng ghylymy jýiesiz, birde jinishkertu belgisi birde juandatu  belgisi (ǵ), birde úqsas dybys ekenin ghana kórsetetin belgi (ń), al endi birde esh negizsiz koldanyluy jazuymyzdy ózimizden basqa elding til mamandarynyng da oqy almauyna, sonyng saldarynan jalqy esimderimizdi óz tiline búrmalap transliyterasiyalauyna soqtyrady. 

Olay bolsa, noqatty әripterdi qoldana otyryp, bir mәndi oqylu jәne jazugha qolayly bolu sharttary qatarynan oryndalatynday әlipby týze almaymyz.

N2. Noqatty әlipby maqsattarymyzgha da jetkize almaydy. Dәlelimizdi keltireyik.

a) Tilding tabighy qalpyna oralamyz degende ony bógde dybystan aryltyp qana qoymay, bar dybysymyzdan aiyrylyp qaludan da saqtanuymyz kerek. Búl orayda jogharyda kórsetilgendey keybir әripterding eki týrli dybystaluy dybystyng birining joyylyp ketu qaupin tudyrady. 

ә) Noqatty әlipbiyde latyn әrpi men noqatty әripterdi tanumen ghana shektelemiz. Biraq latyn әrpin tanu arqyly adam aghylshynsha oqy almaydy.  Mysaly, matematiyk, fiziyk, himikter býkil formulalardy latyn әrpimen jazady, biraq aghylshynsha oqy almauy mýmkin. Al noqatty әripterge kelsek, onyng aghylshynsha ýirenuge eshqanday qatysy joq. 

b) Basqa týrki halyqtary da noqatty әripterdi paydalanghanmen әrqaysysynyng әlipbii әr týrli. Sondyqtan birinikimen birdey qylsaq, ekinshisinen alshaq ketemiz. Al olardyng óz әlipbiylerin bizdikindey etip ózgertui, sirә, mýmkin emes. Olay bolsa, noqatty әripterdi paydalanu arqyly týrki halyqtarymen jazu birligine jete almaymyz.

N3. Noqatty әlipbiyding kirilmen jazatyndar ýshin eshqanday qajettiligi joq. Sondyqtan noqatty әlipby orys tildiler ýshin tartymdy emes.

N4. Noqatty әlipby boyynsha qorytyndy.

Bizding noqatty әripke qatysty synymyzgha «tiyimsiz bolsa, basqa halyqtar nege ony qoldanyp otyr» dep dau aitatyndar tabylar. Basqa halyqtar әlippesin qabyldaghan uaqytta baspa qúraldarynyng kez kelgen tanbany basyp shygharu mýmkindigi joq edi. Sondyqtan latyn tanbalarynyng asty-ýstine noqat qongmen shekteluge mәjbýr boldy. Al býgingi zamanda kompiuterlik tehnologiyanyng damuyna baylanysty qanday tanbany bolsyn qoldana alamyz. Sondyqtan әlipbiyge qoyylatyn talaptardy tolyq qanaghattandyratyn jәne latyn grafikasyna kóshudegi algha qoyghan maqsattarymyzgha jetuge kómektesetin basqa tanbalardy oilastyrghan oryndy. 

Fonetikalyq tanbalar jóninde

Fonetikalyq tanba degen ne? Ár týrli halyqtardyng әlipbiylerine nazar salsaq, olardyng birdey dybystaryn birdey etip belgiley bermeytinin bayqaugha bolady. Mysaly bizding n-ymyzdy týrkmen ň, aghylshyn ng dep belgileydi. Nemese j-ny týrkmen ž, týrik j, aghylshyn zh dep belgileydi. 

Alayda әrbir dybystyng barlyq halyqqa ortaq tanbasy da bar. Mysaly n-nyng barlyq halyqqa ortaq tanbasy – ŋ, al j-nyn  barlyq halyqqa ortaq tanbasy − ʒ. Dybystyng barlyq halyqqa ortaq múnday tanbalaryn fonetikalyq tanbasy dep ataydy. Olar «Halyqaralyq fonetikalyq әlipbiyge» jinaqtalghan. Biz latynda joq dybysymyzdy ózining fonetikalyq tanbasymen belgileudi úsynamyz.

Dybystarymyzdy «Halyqaralyq fonetikalyq әlipbi» boyynsha anyqtaghanymyzda әlipbiyimiz myna kestedegidey bolyp shyqty. Múndaghy sh, gh, i, h dybystarynyng da ilmeksiz, noqatsyz tanbalary bar, alayda qoldanugha qolaysyzdyghyna baylanysty olardy kestedegidey tanbalarmen auystyrdyq. Biraq múnda da fonetikalyq әlipbiydegi diakritikalyq tanbalardy qoldanu erejelerine baghyndyq. Gh, sh, h dybystarynyng tanbalaryndaghy solgha qaraghan ilmek búl dybystardyng jasalatyn orny [g], [s], [x] dybystaryna qaraghanda keyinirekte bolatynyn kórsetse, al i-degi gravis noqaty onyng [ɪ] dybysyna (bizshe e) qaraghanda juan dybystalatynyn bildiredi.

F1. Fonetikalyq әlipby әlipbiyge qoyylatyn talaptardy tolyqtay qanaghattandyrady.

 a) Búl әlipbiyde qoldy ýzip jazugha tura keletin әripter kóp emes, olar gh men i-ning tanbalary ghana. (Ş әrpining ilmegin qoldy ýzbey salugha bolady.) Sondyqtan qolmen jazugha jenil. Osy orayda jii kezdesetin i-ning ýstine noqat qoyyluyna baylanysty aitarymyz: onyng ziyanynan góri paydasy basym, óitkeni ol i-ni angharylghysh etedi.

ә) Fonetikalyq tanba bir ghana týrde dybystalatyndyqtan, sózding qate oqyluy bolmaydy. Sonday-aq ony paydalansaq, jazuymyzdy basqa halyqtar da bizshe oqidy. Sondyqtan jalqy esimimiz basqa tilge barynsha dúrys transliyterasiyalanady.

b) «Búl әlipbiyde әr túrpatty әrip kóp, sondyqtan ýirenuge qiyn» deytinder bar. Paydalanyp otyrghan kiriylimizdegi 42 әripting 33-ining túrpaty әr týrli, sony da ýirene alyp otyrmyz. Al múndaghy әr túrpatty әrip odan az, sondyqtan búl әlipbiydi ýirenu qazirgi kirildi ýirenuimizden qiyn bolmaydy.

g) Sonday-aq әripti ýirenuding onay-qiyndyghy qoldanghan tәsilinizge de baylanysty. Men adamdargha ýiretkende mynaday tәsil qoldanyp jýrmin. 

Áueli latynda joq j, sh, ә, i, n, gh, ý, ú, ó, y, h dybystaryn jinishke dauysty, juan dauysty jәne dauyssyz dybys týrlerine bóldirem. Sodan keyin olardyng tanbalaryn eske ústau tәsilin týsindirem.

Búl erekshelikterdi týsingen song әripterdi jazdyram. Sodan keyin qysqa-qysqa sózderdi jazdyram, oqytam. Múnda ɛ, ə, ʒ әripterining kiril әrpimen shatastyrylmauyna airyqsha nazar audarylady. Búdan әri mәtindi oqu, jazu jalghasady. Bizding tәjiriybemiz latyn әrpin tanityn adam osynday tәsilmen bir-aq kýnde oqyp, jazugha ýirenip kete alatynyn kórsetti. 

gh) Fonetikalyq tanba ýirenuge qiyn degenning ózinde de onyng noqatty әripten góri oqu men jazugha jenildigi dausyz. Ýirenuge qiyn bolsa, ol − bir mezettik nәrse, ýirenip alghannan keyin qiynshylyghynan qútylasyn. Al oqu, jazugha qiynshylyq ómir boyyna ketedi. Sondyqtan ekining birin tandaugha mәjbýr bolsaq, әripting ýirenuge onayynan góri oqu, jazugha jenilin tandaghan dúrys. 

F2. Fonetikalyq tanbany paydalanu latyn grafikasyna kóshuden kýtetin maqsattarymyzgha da jetkizedi. Dәlelimizdi keltireyik.

a) Fonetikalyq tanba dybystyng qalay aitylatynyn kórsetedi. Sondyqtan ol dybysymyzdyng saqtaluyna, sózimizding dúrys aityluyna jaghday jasaydy.

ә) Aghylshynsha oqu ýshin ne oqu erejesin bilu kerek, ne aghylshynnyng transkripsiyalyq tanbalaryn mengeru kerek. Bizding әlipbiyimizde aghylshynnyng transkripsiyalyq tanbalarynyng kópshiligi qamtylghan, sondyqtan ony mengeru aghylshyn tilin oqyp, ýirenudi jenildetedi.

b) Barlyq týrki halyqtary óz әripterining dybystaluyn bizdikindey fonetikalyq tanbalar arqyly kórsetedi. Sondyqtan fonetikalyq әlipbiydi ortaq әlipby retinde qoldanugha bolady.

Fonetikalyq әlipbiyge kóshsek, ony ýiretu ýshin eshqanday shyghyn shygharmaugha jәne ótpeli kezende uaqytsha sauatsyz bolyp qalu degen jaghdaydan qútylugha da bolady. Búghan qalaysha qolymyz jetetinin aitayyq. Barlyq elderding kýndelikti qoldanyp otyrghan qarapayym әlipbiyimen qatar ghylymy әlipbii de bolady, múnday әlipby bizde de bar. Onda әripke qosa onyng dybystaluyn kórsetetin fonetikalyq tanbasy da beriledi. Mysaly, j [ʒ], t [t], ng [ŋ], taghy sol siyaqty. Ghylymy әlipby zandy nәrse bolghandyqtan, jana әlipbiyge kóshpey túryp ta qarapayym әlipbiyding ornyna sony berip qonggha bolady. Búl jaghdayda fonetikalyq tanbalardy halyq jana әlipbiyge kóshuge deyin-aq mengerip ala alady. Sondyqtan әlipbiydi ýiretu ýshin shyghyn shygharudyng qajeti bolmaydy. 

F3. Fonetikalyq әlipby orys tildilerge de tartymdy. Óitkeni fonetikalyq tanbalardy bilu olargha da kerek jәne qiyndyq keltirmeydi.

a) Bizding fonetikalyq әlipbiyimizdegi әripterding 3-4-euinen basqalaryn orys mektebindegiler aghylshynsha oqyghanda paydalanady. 

ә) Fonetikalyq tanbanyng qalay dybystalatyny «Halyqaralyq fonetikalyq әlipbiyde» sipattalyp kórsetilgen jәne onda dybystalu ýlgisine deyin bar. Ony internetten qaray otyryp, qazaqsha bilmeytin adam da әripterimizding dybystaluyn óz betimen ýirene alady.

F4. Fonetikalyq әlipby boyynsha qorytyndy.

Latynda joq dybystarymyzdy noqatty әrippen belgilegennen góri fonetikalyq tanbalarymen belgilegen tiyimdi. Óitkeni búl jaghdayda maqsat, mindetterimizding tolyqtay oryndalady.

Fonetikalyq әlipbiymen jazylghan jazudyng kórinisi myna mәtin tәrizdi bolyp keledi.

Búl әlipby boyynsha jazyp qaraymyn deushiler bolsa, kompiuterine bizding uaqytsha pernetaqtamyzdyng drayverin jýktep alyp, paydalanuyna bolady.

Vanov Quantqan Yrzaúly

Abai.kz