Resey sosializmge dayyn emes edi. Karl Markstyng sosialistik ekonomikalyq furory naryqtyq jýieden tiyimdi bolghany ras. Biraq ony óndiristik tәjiriybesi bar Germaniya, Angliyada syndy elderde jýzege asyrsa, joghary nәtiyje berer edi. Al XX ghasyrdyng basynda Resey jәne ózge de Kenes qúramynda bolghan elder agrarlyq ekonomikadan industriyalyqqa әli ótip ýlgermegen edi.

Revolusiya sәtti ótkennen keyin bolishevikter agrarlyq ekonomikany manufakturalyq týrine auystyrudy oilady. 1920-jyldary sovet ekonomisteri arasynda debat bolghan. Ol Úly Sosialistik Debat dep atalyp, «Sosialistik ekonomikany qalay qúramyz?» degen súraqqa jauap izdedi.

Preobrojenskiy esimdi ekonomist Industriyagha investisiya saludy úsyndy. Al investisiyagha qarjyny bidaydy eksporttaudan shygharudy nemese bidaydy industriya stanoktaryna aiyrbastaudy úsyndy. Al biday ónimin kóbeytu ýshin fermerlerge qarjylay qoldau jasau qajet ekenin mindettegen. Al Shanin esimdi ekonomist agromәdeniyetke investisiya qúidy úsynady. Ol eginshilikpen ainalysatyn sharualardy bayytu qajet ekenin aityp, ishki naryq ainalymyn arttyrudy menzegen. Sosyn Buharin degen ekonomist agromәdeniyetke de, industriyagha da birdey investisiya qúi kerek ekenin aitypty.

Al Stalin olardyng ýsheuin de sosializmning jauy (Preobrojenskiydi eginshilerge syiaqy beru úsynysy ýshin, Shanindi sharualardy bayytudy aitqany ýshin, al Buharindi alghashqy eki úsynysty qoldaghany ýshin) dep atugha kesken. Sóitip, Stalin bәribir Preobrojenskiyding úsynysyn iske asyrady. Biraq agromәdeniyetti kollektivterge ainaldyrady.

Nege kollektivizasiya?

Jalpy sosializm individualizmge qaraghanda, kollektivizmdi jón kóretini ras. Biraq kolhozdar men sovhozdar qúru Karl Marks iydeyasynan bastau almaghan. Ony Stalin amaldyng joqtyghynan bastaghan.

Mysaly, әr aimaqtaghy sharualargha biday ónimin arttyru búiyrylady. Stalin sharualardyng bayyghany sosializm iydeyasyna qarsy dep, olargha tek enbegine say qarajat berip otyrghan. Al adamnan enbeginen payda kórmegendikten, kóp ósiruge yntasyn joghaltady. Sodan keyin biday baghasy tym tómendep ketedi. Sosyn qarapayym sharualar bidaydy ýkimetke arzan baghada ótkizbey óz maldaryna bere bastaydy. Sebebi biday arzan bolghanymen, et qymbat bolghan eken. Búl daghdarysqa iytermeledi jәne tarihta qayshy daghdarysy degen atpen qalghan eken. Termindi Lev Troskiy úsynypty.

Sol ýshin de Stalin bay kulaktardyng mýlkin tolyq tәrkilep, kollektivterge biriktiredi. Endi adamdar óz paydasyna júmys istemeydi. Olar ýkimet ýshin enbek etedi. Jәne olar enbek etu ýshin mindetteledi. Demek adamdar kollektivte júmys isteydi, kollektivte ómir sýredi. Jekemenshik degen joq, aqsha degen joq. Sheshim tek ortalyqta qabyldanady.

Marksqa sýiene otyryp, býkil kenes odaghy kapitalizmning qúldyraytyn kýni jaqyn ekenin aityp, talqylaumen boldy. Biraq sosialistik ekonomikanyng shegine jetkenderin bilmey qaldy. KSRO ekonomikasyn zerttegen ghalymdardyng oiynsha, sosialistik jýie teoriyalyq túrghydan oigha qonymdy edi. Tek menedjment jýieni dúrys fokusta ústay almaghanyn jazdy.
Lenin ólgen kezde, sosialistik kenes odaghynda myna 4 súraqqa jauap izdedi:

Qay sosialistik ekonomikany bekitemiz? (Josparly ekonomika nemese naryqtyq sosializm)

Ekonomika sayasy jýieden bólek damy ala ma?

Biylik jýiesi ortalyqtandyryla ma, ortalyqtandyrylmay ma?

Sheshimdi bir top shyghara ma, adamdar jinalyp sheshe me?

Jalpy Leninning qaytys bolghan son, bolishevikter oryngha talasty. Búl biylik jýiesining ortalyqtandyrylatynyna, sheshim tek ortalyqta qabyldanatynyna jәne ekonomika sayasy jýieden bólek damy almaytynyna jetkizdi. Osylay sosialistik diktatorlyq jýie qúrylghan.

Joldas Órisbaydyng әleumettik jelidegi jazbasynan

Abai.kz