Súrghylt túman dym býrkip,
Barqyt beshpent sulaydy.
Jenimenen kóz sýrtip,
Súrlanyp jigit jylaydy.

Ne oseniy melkiy dojdichek,
Bryzjet, bryzjet skvozi tuman.
Slezy gorikie liet molodes,
Na svoy barhatnyy kaftan – Búl  óleng jayly týsiniktemede: «Abaydyng 1892 jyly jazylghan A.A. Delivigten audarghan «Ne osenniy melkiy dojdichek» dep bastalatyn óleni. Kólemi 16 jol búl ólenning jalpy maghynasyn ghana saqtap, ólendi óte erkin audarghan. Ólenning ekinshi shumaghyndaghy:

Atandy anang azghyryp,
Túrghyzbaghan beyishke.
Allasy ony jazghyryp,
Ákeldi bastap keyiske – degen joldardy Abay óz janynan qosqan. Óleng alghash ret Abaydyng 1933 jylghy jaryq kórgen jinaghynda jariyalanghan. Onda búl ólendi Abaydyng tuyndy shygharmasy nemese audarma óleng ekeni aitylmaydy» deydi.

Abaydyng aqyn shәkirtteri ortasynda, Abay әuleti ortasynda búl óleng keng jayylghan. El auzyndaghy әngime, anyzdargha qaraghanda óleng audarmasymen qatar әuen sazy birge shygharylghan. Oghan Mýrseyit Bikiúlynyng 1905,1907, 1910 jylghy kóshirmelerinde osy ólenning bolmay shyghuy dәlel.

Óleng 1909 jylghy túnghysh  jinaqqa engizilmegen. Abay shygharmalaryn jinastyryp, kóshirmelerdi toptastyrghan Kәkitay men Turaghúl jinaq qúramyndaghy shygharmalardy súryptaghanda búl  óleng engizimedi.

Al 1945 jylghy tolyq jinaqta «Ospan ólimi jayly jazylghan óleng siyaqty» dep boljam aitady.  Óleng basylymdarynda tekstologiyalyq ózgerister kezdespeydi. Abay ensiklopediyasynda búl ólenge týsinikteme bere otyryp: «Abay «Súrghylt túman dym býrkip» ólenine әn shygharghan. Ándi 1953 jyly kompozitorlar L.Hamidy men B.Erzakovich Á.Ysqaqov pen S.Qasimanovtyng aitulary boyynsha notagha týsirgen. Abaydyng nemeresi M.Múhametjanovadan osy әnning 3-týrin Q.Jýzbasov notagha týsiredi» dep jazady.

Semeydegi Abay memlekettik qoryq múrajayynyng negizgi qoryndaghy Ahat Qúdayberdiyevting qoljazba jiyntyghynda (KP-4484.62-63 b.) «...«Súr búlt túman dym býrkip» dep bastalatyn eki auyz óleng de, onyng әni de Abaydiki emes. Onyng sózi de, әni de Aqylbaydiki. Abaydiki dep hatta basylyp jýr.

Áyelimsing jylama!
Tәuekel et qúdagha!
Óleng ait! Ýige qayt!
Atandy anang azghyryp,
Túrghyzbaghan beyiske.
Allasy ony jazghyryp,
Tastaghan әkep keyiske.
Áyelde eshbir opa joq,
Bir kýn jalyn, bir kýn shoq.
Betti ju, beldi bu, - Aqylbay»  - deydi.

Múhtar Áuezov Abaydyn  aqyn shәkirtteri jayynda bayanday kelip, «Ústaz aqynnyng ózi aitugha ýlgermegen, nemese zamanynda  әdeyi aitqysy kelmegen jaylardy terendep ýnip, birtalay óriske aparyp tastaydy. Olardyng shygharmalarynyng ishinde anqyp túratyn adamshylyq, sanashyldyq ýgiti, keybirindegi dinshildik, qanshyldyq iydeyalary ýstine qosylghan Evropanyng әngime qúru jelisi arqyly Abaydyng óz shygharma, óz túlghasyn mynanday ainala kep qosymsha búiymdar qosyp túrady. Abaydyng búrynghy ózinen bayqalghan mýsininen asyra terendey týsuine kómekshi bolady»,  deydi. (M.Áuezov. Almaty. «Sanat» 1995 j. 254 b.)

Sonymen  «Súr búlt túman dym býrkip» óleni Shәkәrimning balasy Ahat Qúdayberdiyevtyng aituy boyynsha M.Áuezov aitqan Ústaz Abaydyng yqpalymen Semeyde ailap jatyp eline qaytyp bara jatqanda Shaghylda dýniyege kelgen Aqylbaydyng óleni.

Shaghyl –  Semeyding kókiregin qaq jaryp, sayyn dala tósinen batysqa qaray taspaday sozylghan jol jiyegindegi jota. Qúnanbay qajydag bastap, Abay úrpaqtary, Shәkәrim men Múhtar  bilim izdep Semeyge, elin ansap Shynghysqa qaray san ret toqtap ótken. Semey –Qarauyl tas jolynyng ontýstikke bet týzegen lokator qondyrghysy túsyndaghy tóbe jony.  M.Áuezovtyn  «Abay joly» romanynda qystay qalada oquda bolghan bala  shәkirt auylyn ansap, janyndaghy serikterine maza bermey asyghys sapar shegetin jol osy. Tughan jarding bel-belesteri kózine ottay basylyp, jýregin saghynysh kernegen jas Abaydyng aldaghy ómirge, kýres pen tartysqa, quanysh pen qayghygha, oy men tolghanysqa toly tirshilik belesterine sapar shegetin joly.

Ejelgi keruen jolynyng boyy bolghandyqtan 1855 jyly Shoqan da Qashqargha saparyn osy jol taghanynan bastaghan. Oghan deyin de búl jolmen Semey qalasyna әlem sayahatshylary – Miller, Djorj Kennan, Semenov-Tyani-Shanskiy, Adolf Yanushkeevichter Semeyge kelip, ontýstik baghytqa jol tartqan. Shoqan Ualihanov pen Fedor Dostaevskiy Qúnanbay eline qonaqqa baryp,  Arhat tauynyng bauyrynda qús atyp, arqar aulap qaytatyn tarihy jol búl. Qúnanbay, Abay, Shәkәrim Múhtar, Alash arystarynyng iz saparlary da osy jolmen jalghasqan. Qazaq danalary – A.Baytúrsynov, M.Júmabaev, S.Torayghyrov, Q.Sәtbaev, Á.Marghúlan, Á.Qashaubaev, Qajmúhan Múnaytbasov, S.Múhanov, Gh.Mýsirepov, Q.Quanyshbaev syndy elding danty aqyn-jazushylary men qogham qayratkerleri  Abay ruhyna taghzym etu ýshin osy joldy basyp ótken.

Shaghyl ózegi – qala shetinen atty adamgha jarty kýndik jer. Qazaq ólsheminde qozy kósh jer dep atalady. «Qozy kósh» qazaq әnining dauys jeter, estiler ýni. Án men әnshi quatynyng mýmkindigin bildiretin shek. Ámire Qashaubaevtyng araldan shyrqaghan әn dauysy osy shaghyl betinde mal jayyp jýrgen baqtashy, jylqyshylargha jetip estiledi eken desedi estelik iyeleri.

Shәkәrimning balasy Ahat Qúdayberdiyev Semeydegi memlekettik Abay qoryq múrajayynda úzaq jyldar ghylymy qyzmet atqaryp, Abay men Shәkәrim shygharmashylyghyna zor ýles qosty. Ahat Qúdayberdiyevting ruhany mol baylyghyn tanyp-bilip, Abay múrajayynda kóp uaqyt basshylyq etken Tóken Ibragimov óz esteliginde bylay deydi: «Qystyng soghymynan song Abay  Aqylbay men Álmaghambetti irgesi tiyip túrghan Semey qalasyna barudy kenes etedi. Olardyng aldyna qoyghan maqsattary – Semey qalasy qazaqtaryna tәn al, Shynghys ónirine tansyq Qazaq әnderi, sonday-aq orys, tatar әnderin jәne qala júrtyna sinisti bolghan kýy ózge sazdardy ýirenip, iygerip qaytu edi. Sol siyaqty qobyz, skripka, syrnay, ózge de aspaptardy ýirenuge tapsyrady. Ertisting arghy-bergi jaghynda ailap, aptalap, toy-duman sauyqtargha qatysady. Ekeui birdey ónerge qúshtar, ýndes jandar qyruar oljagha kenelip qaytady. Shaghyl ózeginde dýniyege kelgen «Súr búlt» ólenining bas sebepkeri Abay edi» dep týiedi.

(Aqylbay Abayúly)

Semeyden ailap jatyp riza-qosh qaytqan  Aqylbay men Álmaghambet biraz jerdi aragha salyp, Shaghyl beketining túsyna tayanghanda ekeuara óner-olja sәlemdemesi jayly әngime aitysyp kele jatyp:

-Aqyl agha, búl jolghy oljamyz az emes-au, biraq, Abay agha riza bolar óz janymyzdan birdeme shygharyp, tartu әzirlep aparsaq, - deydi.

-Jópeldemeda kóktemning lebi dememese, til túshyntyp, әuenge ýiirile qalar saz әuezi Álmaghambet aitty eken dep tandaydan tamyp, tamaqqa ýiirile qala ma? – deydi Aqylbay.

-Ózgening ólenin audaryp, әn shygharu ózinizge daghdyly is qoy. Óniniz qúbylyp, jýzinizge tolqyn jýgire bastaghanday, -deydi Álmaghambet.

Aqylbaydy oy jenip, denesin qozghalys biyley bastaghanda-aq, Álmaghambet eki atty qatar túsap, shabyt qúzyryndaghy Aqylbaydyng oiyn búzbaugha bar mýmkindik jasaydy.

Kókirekte tuyndaghan ýn dombyra shanaghymen ýndesip, Aqylbay men Álmaghambetting kezek oryndauynda Shaghyl tósindegi besin samalynyng sonynda dýniyege kelgen  eken.

Osy әngimening jelisin Bórilidegi Múhtar Áuezov ýiining mengerushisi bolghan «Úlylar mekeni» jinaghynyng avtory, belgili tarihshy-shejireshi Beken Isabaev aqsaqaldan da san ret estigenmin.

(A.A.Deliviyg)

A.A.Delivigting sózi men M.IY.Glinkanyng muzykasy da tyng jana týrge ainalyp, qazaq dalasyna Abay әni bolyp keng taraghan.

Abaytanudyng bilgiri Qayym Múhamedhanov búl ólenge kóp toqtamaydy tek, «Abay shygharmalarynyng tekstologiyasy jayyndaghy» enbeginde «Súrghylt túman dym býrkip» Mýrseyit qoljazbasy boyynsha alynghan» dep «beyiske» sózine tekstologiyalyq týsinikteme beredi. Shyndyghynda búl ólendi jartylay audarma dep baghalaghan jón bolghanymen tereng zertteudi qajet etetin tuyndy.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz