1949 jyldyng 29-shy tamyzy. Tanghy saghat jeti. Álihan endi eki-ýsh kýnde kanikuldyng bitetinin oilap, kórpesin jamylyp taghyda úiyqtap alghysy keldi. Birinshi qyrkýiekte  sabaqqa barghansong erte túru qajet. 

Ýige mal jayghaghan song әkesi Núrghaly kirip keldi. Kirdi de ýreyli dauyspen:

-Aqyrzaman, aqyrzaman,- dep jastyqtardy alyp, eki bólmeli qorjyn ýiding terezelerin qalqalap jauyp jatty. 

-Shyqpandar dalagha, aqyrzaman,- dep ol taghy da aighay saldy. 

Satyr-sútyr. Tereze  әinekteri syndy. Kýnnen de jaryq sәule kókke kóterildi. Sanyrauqúlaq sekildi altyn týstes jalqyn jerding sau tamtyghyn qaldyrmady. Maldardyng bәri kýiip, tenkiyip-tenkiyip ólip  jatty. 

Abyralydaghy auyl túrghyndary  bir súmdyqtyng bolghanyn sezdi. Adamdar da, jan-januarlar da, qorshaghan orta da Semey yadrolyq synaghynyng nysany bolghan edi. Onyng zardaptarynyng últtyng genofondyna әserin Kenes ýkimeti oilaghan da joq.

 Olar ýsh kýn synaqtyng úly jenisin toylady. Beriyada es joq edi.
Yadrolyq  jarylys jer betinen 38 metr biyiktikte, quaty 20 myng tonna trotil dengeyinde  jarylghan bolatyn. Biraq ýsh kýnnen keyin bәri tynshy qaldy. Toylau men әndetu toqtatyldy. Yadrolyq synaqtyng jantýrshigerlik qasireti kórine bastady. Sәule auruy kózge kórinip túrdy. 

Sodan beri qansha uaqyt ótti. Biraq Álihannyng sanasyna osy kýn  aqyrzaman retinde qalyp qoydy. Ol mektepti bitirdi. Fizika pәnining múghalimi bolyp qyzmet istedi. Yadrolyq synaq turaly eshkim eshtene bilmeytindigi turaly tilhat bergen. Biraq fizika pәnining múghalimi retinde  ol radiasiyagha shaldyqqan adamdardyn, jan-januarlardyng genofondyna әser etkenin, tabighat- anagha әkelgen zardaptardy jaqsy bildi. 

Auyl  jarylys epiysentrinen 120 shaqyrym jerde bolghanymen onyng zardaptary alapat bolyp shyqty. An-qús joghalyp ketti. Ólgen eldi mekenge shydaghan qazaq qana.  Ata-qonystan kóshpey qaldy. Jastar oqu bitirip, Almaty jaqqa ketip jatty. Qaytyp oralghandary biren saran ghana. 

Bedeu әielder men belsiz erkekter kóbeydi. Óz-ózine qol súqqandar da az emes-ti. Búl auyldan balanyng shyr etip dýniyege kelgen dauysy estilmedi. Besik jyry aitylmay, mylqau tirshilik jalghasyp jatty. Al arakidik dýniyege kelgen sәbiylerding adamgha emes maqúlyqqa úqsaghan týrleri qasiretke ainaldy. 

Álihan Qúrmanbekov tam-túmdap  yadrolyq synaq turaly aqparat jinay bastady. «Azattyq» radiosyna qúlaq týrdi. Osy derekterdi qaghazgha týsirip jinastyrghan song Kenester Odaghyna degen óshpendiligi oyandy.  Ol jantýrshigerlik aqparat jinady.

Amerika Qúrama Shtattarynyng Japoniyanyng Hirosima men Nagasaky qalalaryna tastaghan yadrolyq bombasyna para-par keletin atom bombasyn Semey synaq aimaghynda ótkizu kommunistik qoghamnyng úly jenisi retinde halyq sanasyna qúiylyp jatty. Radiodan, gazetterden kommunizm qúru jolynda belgili bir dengeyde ólim- jitim bolatyndyghy, biraq ol bolashaq beybit ómirding kepili ekendigi turaly aqparat tolastamay berildi. Ghalymdardyn, soghys jәne enbek ardagerlerining ýndeuleri jiyi-jii jariyalanyp jatty. 

 Yadrolyq synaq poligony ýshin Semey, Pavlodar men Qaraghandy oblystarynda 18000 sharshy kilometr jer telimi bólingen. Olar shúrayly, egistik, jayylymdyq, ózen- kóli bar jerler edi. Tipti búl jerlerde poliymetall rudasy, altyn, kómir qorlary boldy. Semeyding Abraly auylyna qarasty 1908 myng gektar jerding 445 myng gektary poligongha berildi. Tipti 1955 jyly Abyraly audany taratylyp jiberildi. 

Kenester odaghynyng ataqty yadrolyq sala ghalymdary IY.V. Kurchatov, J.B. Haritonov, K.I. Shelkiyn, Ya.B. Zeynovich, A.I. Ioffe, A.D. Saharov kelip ghylymy synaqtar jýrgizdi. 

Yadrolyq quattyng tiri organizmge әserin bayqau synaqtyng basty sharttarynyng biri boldy. Sonday aq 30 metrlik temir múnara, әskery tehnikalar, artiyrelliyaryq qondyrghylar, tankter, avtomobilider qoyyldy. Jylu jәne radiasiyayq sәulelerding әserin aiqyndau maqsaty túrdy. 

1955 jyly 11 qarashada Semey qalasyna qaray soghatyn jelding jyldamdyghy saghatyna 90 shaqyrymnan aspasa, yadrolyq synaqty aua rayynyng jaghdayyna qaramastan ótkizu turaly Mәskeude qauly qabyldandy. 

1955 jyly 22 qarashada óte biyiktikten yadrolyq  bombasy bar samolet 1600 kilotonna bolatyn yadrolyq bombany 1500 metr biyiktikte jardy. Saghat tili 9 saghat 47 minutty kórsetip túrdy. Búl Semey poligonynyng eng zúlmat jarylysy boldy. Onyng zardaptary keminde shiyrek ghasyrdan keyin joyyluy mýmkin. 

Synaq toqtamady. 1961jyldyng bir ghana qyrkýiek aiynyng ózinde  15 jarylys jýrgizildi. 

Ózining jinastyrghan derekterin Álihan Qúrmanbekov әrtýrli otbasylyq jiyndarda aityp jýrdi. Osy jetkilikti boldy. Bir týnde qyzyl jaghaly әskerler ony aldy da ketti. «Memlekettik qúpiyany jariya etti» degen bappen on bes jylgha sottady da jiberdi. 

Sodan song elu jasynda  tisteri opyrylyp, shashtary týsip, kóz janary  sualyp týrmeden shyqty. Qayda barady. Ózining tughan Abyralysyna keldi. Kóp ózgeris joq. Bayaghy jataghan ýiler. Sayyn dalada úshqan qús, jýgirgen ang joq. 

1976 jyldyng kóktemi edi. Álihan tanerten dalagha shyqty. Ýiining shatyrynyng astyna qarlyghash úya salypty. 

-Shýiinshi, shýiinshi,- dep әr ýiding terezesin qaghyp jýr. – Qarlyghash kelip úya saldy. Endi auylymyz kórkeyedi. Sh-ý-y-i-n-sh-i.

Auyl týgel Álihannyng ýiine jinaldy. Bәri kýni boyy ary beri úshyp, «óz ýiin» soghyp jatqan qarlyghashtardy tamashalady. Ertesine auyl bolyp, toy jasady. Sol jyly kóp sәby ómirge keldi. Qyzdardyng bәri «Qarlyghash», úldardyng bәri «Qarlyghashbek» degen esim aldy. 

Auyl múny bir jaqsylyqtyng nyshany dep úqty. 

Uәlihan Qalijanov

Abai.kz