QAZAQ-JONGhAR, QAZAQ- QYTAY QATYNASTARYNDAGhY
HVIII ghasyrdyng birinshi shiyreginen әr týrli sebeptermen tútastyghynan aiyrylyp, bólshektenuge týskenimen osy ghasyrdyng ekinshi jar¬tysynda elding qaytadan birigui jәne onyng syrtqy jaulargha qarsy kýresin sheberlikpen úiymdastyra bilgen bilgir sayasatker, she¬ber diplomat, qolbasshy Abylay súltandy bas etken qazaq hal¬qy elding ishki jaghdayyn retteu men syrtqy saya¬sat¬ta nәtiyjeli tabystargha qol jetkizdi. Sh. Uәlihanovtyng atap kórsetkenindey: «Sol uaqyttyng kýngirt jaghdayy Abylaygha batyldyghyn, tapqyrlyghy men aqyldylyghyn jarqyrata kórsetuge mýmkindik berdi» [1.119].
 Sonyng ishinde qazaq-jonghar, qazaq-qytay jәne qazaq-orys qatynastaryn  tiyimdi  jolgha qoyylyp,  elding tynyshtyghy men tútastyghyn saqtauda manyzdy  ister atqaryldy. Kórsetilgen merzimdegi atalghan memlekettermen aradaghy  osynday qatynas¬tar  beybit kelisim jәne jenisti soghys qimyldary arqyly  da iske asyryldy.
 Osylardyng ishinde qazaq jerining birligin qamtamasyz etip, qantógisti  boldyrmau,  Qytay agressiyasyna kez-kelgen jolmen toyta¬rys berudi   qamtamasyz etude  Abylay súltan tarapynan  jongharlardyng sol merzimdegi  biyleushisi Ámirsanamen HVIII gha¬syrdyng 50- jyl¬darynyng ekinshi  jartysyndaghy   birlesken qiy¬myl¬darynyng  manyzy erekshe.
HVIII ghasyrdyng birinshi shiyreginen әr týrli sebeptermen tútastyghynan aiyrylyp, bólshektenuge týskenimen osy ghasyrdyng ekinshi jar¬tysynda elding qaytadan birigui jәne onyng syrtqy jaulargha qarsy kýresin sheberlikpen úiymdastyra bilgen bilgir sayasatker, she¬ber diplomat, qolbasshy Abylay súltandy bas etken qazaq hal¬qy elding ishki jaghdayyn retteu men syrtqy saya¬sat¬ta nәtiyjeli tabystargha qol jetkizdi. Sh. Uәlihanovtyng atap kórsetkenindey: «Sol uaqyttyng kýngirt jaghdayy Abylaygha batyldyghyn, tapqyrlyghy men aqyldylyghyn jarqyrata kórsetuge mýmkindik berdi» [1.119].
 Sonyng ishinde qazaq-jonghar, qazaq-qytay jәne qazaq-orys qatynastaryn  tiyimdi  jolgha qoyylyp,  elding tynyshtyghy men tútastyghyn saqtauda manyzdy  ister atqaryldy. Kórsetilgen merzimdegi atalghan memlekettermen aradaghy  osynday qatynas¬tar  beybit kelisim jәne jenisti soghys qimyldary arqyly  da iske asyryldy.
 Osylardyng ishinde qazaq jerining birligin qamtamasyz etip, qantógisti  boldyrmau,  Qytay agressiyasyna kez-kelgen jolmen toyta¬rys berudi   qamtamasyz etude  Abylay súltan tarapynan  jongharlardyng sol merzimdegi  biyleushisi Ámirsanamen HVIII gha¬syrdyng 50- jyl¬darynyng ekinshi  jartysyndaghy   birlesken qiy¬myl¬darynyng  manyzy erekshe.
 Elining taghdyry naqty sheshiler kezendegi atalghan tarihy qimyldargha   әkelgen onyng aldyndaghy  oqighalardyng damuyna keletin  bol¬saq: «1750 jyly   Jonghariyada  La¬ma-Dorjynyng  biylik basyna kelui  ózara qyrqysqan  kýresting  qaytadan tútanuyna әkep soqty. Búl kýres¬te jenilis tapqan  (Abylaydan  ýne¬mi qoldau tauyp  kelgen,-Gh. Q.) Davasy noyon  jiyen¬deri  Ámirsana men Bayndjurdy alyp,  1751 jyldyng kókteminde  qazaqtargha qashyp  keldi.  Olardy abaq-kereylerding  biyleushisi Qojabergen batyr qabyldady.   Jonghariyanyng biyleushisi (Lama Dorjy,-Gh. Q.) ózining sayasy baqtalastaryn   qaytaryp berudi talap etti.  1752 jyldyng jazynda  ordada Orta jýz ben  Úly jýzding batyrlary  men rubasylarynyng  jiyny  bolyp,  onda Abylay jәne  batyrlardyng  kópshiligi  Davasiydi qoldady.
 ...Qazaqtardyng Davasy noyondy (Ámirsa¬namen birge,-Gh. Q.)  beruden bas  tartqanyna ashulanghan  Jon¬¬ghariya  biyleushisi Lama Dorjy  Orta jýzge  Sa¬yyn-Bólek  pen Shadyr basqarghan әsker ji¬berdi» [2.248].  Osy oqigha  turaly tarihy derekterde: «Lama Daladja  Davasy men Ámirsana hasaqtardan  (Abylaydan,-Gh. Q.) qoldau tauyp,  olardyng kómegi arqyly dúshpanyn quatty  kýshke ainaldyrmau ýshin ózi¬ne berilgen 60000 adamdyq iriktelgen әsker  jiberip, býlikshilerdi ne tiridey ústap nemese  óli¬dey әkeluge tapsyrma  berdi»  [3.51-52].
 «Jongharlar Ortalyq Qazaqstanda kóship jýrgen  ýisin, uaq jәne kereylerding   qonystaryna shabuyl jasady.  3 mynnan astam qazaq tútqyngha alynyp,  orasan kóp mal men mýlik  qolgha týsirildi.  Búghan jauap retinde  Abylay  Sayyn-Bólekke qarsy (ózi qoldau kórsetip otyrghan,-Gh. Q.) Davasiydi  jiberdi, oghan... qazaq úlystarynda tútqynda jýrgen barlyq jonghar  jauyngerlerin de qosyp berdi.  Sonymen birge  iri auqymdy soghysqa  dayyndyq bastaldy,
 ... 1753 jyldyng  jazynda  jonghar әskerleri  qa¬zaq dalasyna taghy da basyp  kirdi, alayda  Da¬va¬siyding 1753 jylghy qyrkýiektegi Jonghariyanyng tereng  týkpirine jasaghan batyl joryghynda  Lama-Dorjy  óltirildi. Davasy jana  qontayshy bolyp ja¬riyalandy, ol birden Abylaygha elshilik jiberip,  ózining  rizashylyghy men dostyghyna sendirdi.  Qazaqtardyng is jýzinde jenui jәne  Jonghariyada qazaqtardy jaqtaushynyng biylik etip otyruy qazaq jýz¬derinde  Aby¬lay súltan bedelining  kýshengine jet¬kizdi. Alayda dala ónirinde  beybitshilik úzaqqa sozyl¬mady. Davasy biylikti ústap túra almady.  Onyng  búrynghy odaqtasy әri tuysy, qazaqtar jaqtan qol¬¬dau tapqan  Ámirsana   oghan qarsy  shyqty. Jaghdaydyng janadan shiyelenisuin  Ortalyq Aziyada  bel¬sendi basqynshylyq  sayasat jýrgizip kelgen  Sin imperiyasy sheber  paydalandy.
 HVIII ghasyrdyng  50-jyldarynyng orta  shenine qa¬ray  Sin әskerleri   Jonghariyanyng shekarasynda túryp, basyp kiruge dayyndaldy. Davasidyng  әl¬sireui, Ámirsana men onyng qazaq odaqtastarynyng jenisteri mәselening  sheshiluin tez¬detti. 1755 jyldyng  aqpanynda (Qytay,-Gh.Q.) imperator  Syan-lun  sha¬buylgha shyghu turaly búiryq berdi...
 ... Basyp  kiruge  Ámirsananyng  Sin ýkimetine  ózara qyrqysqan kýreste   kómek kórsetu turaly  ótinish ja¬¬sauy resmy dәlel boldy. Kóktemde Qytay  әs¬kerleri  Ámirsananyng jasaqtarymen birge Jonghariyanyng aumaghyna kirip,  Dava¬siydi op-onay talqandady.  Alayda búdan keyingi oqighalar Ámirsana  men Sin imperiyasynyng  maqsattary mýlde qarama-qarsy ekenin kór¬setti.   Eger de birinshisi orta¬lyq¬tanghan  kýshti mem¬leketti  qalpyna keltirudi  qa¬lasa,  songhysy ony joyyp, Jonghariyanyng aumaghyn ózine  tolyq qosyp  alugha úmtyldy. Nәtiyje¬sinde  (Qy¬taygha qarsy,-Gh. Q.) kóterilis shyghyp,  onda Ámirsana ózining búrynghy odaqtastaryna (Qy¬taygha,-Gh. Q.) qarsy  shyqty»[2.248,249]. Osy oqighanyng barysy turaly atalghan merzimdegi  qytay  deregi: «Ámirsana zalym jәne túraqsyz boldy. Ileni baghyndyru ýshin ol  Qytay әskerin bastap olardyng kómegi arqyly  Jonghariyanyng hany bolghysy  keldi. Bastaluy oghan edәuir  túrghyda qolayly boldy... alayda Saraydyng  (Pekiyn,-Gh. Q.) basqasha manyzdy jospary bolyp,  isting ózining oilaghanynday  bolmay ba¬ra jat¬qandyghyn  kórgen Ámirsana  býlik shygharu¬gha degen sheshim  qabyldady.
 ... Shabuyl tútqiyldan bolyp, ...Ámirsana olardy qataldyqpen talqandady,- [4.108-109] degen anyqtama  beredi.
 «1755 jyly Ámirsana, - dep kórsetedi M. Tynyshbaev, - Abylay jәne Qytay  imperatorynyng kó¬megimen býkil Qalmaq memleketin  baghyndyra al¬dy» [5].
 Atalghan uaqyttaghy tarihy qújattarda bayan¬dala¬tynynday: «Davasidyng  baqytsyzdyghyna quanghan Ámirsana barlyq yqylasymen Jon¬ghariyanyng  biy¬leushisi bolugha úmtyldy. Ol Qytay әskerlerining qay¬tadan qaytuyn  kýtti.  Imperatordyng qolbasshy¬lary Banidy  men Ojunani  kópsandy  әskerlerine  jabayy jәne óndelmegen elden tamaqtanugha azyq taba almay,  olardy  qosymsha dýkenderi bar  Turfan men Ha¬miyge jiberuge mәjbýr   boldy.  Al óz¬de¬ri iriktelgen әskerding bir bólegimen  jana baghyn¬ghan   jerdi basqarugha  arnalghan tiyisti jarlyqtar dayyn¬dau ýshin Mirsin  ónirinde qaldy.  Osy mer¬zimde Ámirsana oilastyrghan josparyn iske  asyrugha kiristi. Ol jasyryn týrde  qytaylyqtardyng ór¬kókirektigi men  olardyng jana núsqaulary únamaghan  lama, knyazi jәne zaysandardy  jinap,   olar¬gha  búghaudan  qútyludyng joldaryn úsynyp, eger de olar bir¬auyzdan  ózine kómektesip, Jonghariyanyng barlyq kýshterin tolyq qaramaghyna beretin  bolsa,  erkindikterin qamtamasyz etuge óz ómirin qynggha  dayyn ekendigin  mәlimdedi. Sharttar men senim rizashylyqpen qabyldanyp,  antpen bekitildi.   Ámirsana Joghary Ámirshining tuyn  jelbirete ústady. Múny kórgen әrkimning  erkindikke degen  úmtyly¬sy artyp, barlyghy qarugha jarmasyp, birauyzdan   Ámirsanadan  Qytaygha qarsy  joryqqa bastaudy sú¬rady. ... Olardy osynda  az ghana әskermen  Banidy men Ojunani  ornalasqan  Mirsinge baghyttaydy,  olardy qapyda  bas salyp,  barlyghyn óltiredi.  Odan ary Qytaygha qaray  asyqpay bara jatqan  Qy¬tay әskerining sonyna týsedi, ony quyp jetip,   tolyghy¬men talqandaydy. Esh jerde ózine qarsylyq kez¬destirmegen ol   Hamiyge deyin jetedi, ... Hamy elin to¬¬nap,  Ile ózenine jenisin toylau  ýshin  qaytyp oraldy [6.70-72,73].
 Ámirsananyng osynday batyl da erjýrek әreketi  Sin imperiyasynyng barlyq  nazaryn oghan qarsy audardy. Sózsiz jazalaugha, Jon¬ghar halqyn  qúr¬tu¬¬gha  degen sheshim qabyldandy. Al tura osy mer¬zim¬nen  Ámirsananyng  kýshi asa  basym jaulaushy Qytay imperiyasyna qarsy Jonghariya memleketin qalpyna  keltirip, onyng tәuelsizdigi jolyndaghy azat¬tyq  soghysy bastau alady dep  esepteuge bolady.  Yaghny atalghan uaqyttan  Ámirsana azattyq qozghalysynyng  bastaushysyna ainaldy. Abylaydyng da osy kezendegi jauynan jeniliske  úshyrap, ózinen pana izdegen Ámirsanagha kómektesuin sharasyzdyqqa týsip,  qúrugha ainalghan halyqqa degen iygi sharasy dep úqqan jón bolar. Atalghan  túrghydaghy kelesi tarihy derekterden belgili bolghanynday: «... Ol (Qytay  imperatory  Kyani-Lun )  jauyz Ámirsananyng kózin joymay, osy arqyly  qyrghyngha úshyraghan  myndaghan ózining әsker¬lerining kegin almay bastaghan  isin  toqtatpaugha uәde beredi. Onyng jarlyghymen  eki kópsandy jasaq  úiymdastyrylyp, ne jenu ne sonda ólu turaly  tapsyrmamen Jonghariyagha  asqan asyghystyqpen attandyryldy. ...Ámirsana  ti¬keley shayqasqa qatysqysy  kelmey, kerisinshe  tynymsyz  shabuyldarymen  ... Qytay әskerlerin  әls¬i¬¬retudi oilady. Osyghan qaramastan  Qytay qolbas¬shylary jongharlar  tobyn ajyratyp, olardyng bas¬shysynyng  qashyp ketuine  mәj¬býrlik jasady»  [6.73-74].  Mine osylay ... «Búl kýreste oghan taghy da Abylay  kómek¬tes¬ti»[2.249].
 ... Múnyng bәri Sin ókimet oryndaryn  shyndap alandatty, olar  kóterilisshilerge qoldau  kórse¬tudi  dereu toqtatudy  talap etip, Orta  jýzge  bir¬¬qatar elshilikter jiberdi.  Abylay elshilerdi  ózining Sin  imperiyasyna  adaldyghyna sendirip otyrdy, alayda jongharlargha kómek  kórsetuin toqtatpady.  Kóregen sayasatshy bolghan ol Jonghariyanyng qazaq  qo¬nystaryn Qytay eks¬pansiyasynan qorghap,  aralyq oryn  ról atqaratynyn   tamasha úghyndy [2.249].
 Yaghni, osy kezende Qytay imperiyasynyng  Jonghariyamen aradaghy qatal qyrghyn  sayasatyn kórip, sonymen qatar Sin imperiyasynyng Jonghariyamen shektelmey,  qarudyng kýshimen qazaq jerine de úmtylatyndyghyn boljay bilgen  Abylay  qaytken kýnde de osynday syn-saghatty merzimde Qytay basqynshylyghyna qarsy  túrar  ózine kómek izdedi. Atalghan uaqyttaghy Resey patshalyghymen aradaghy  jýr¬gizilgen tiyimdi kelisimder de osynyng sebebinen bolghandyghy belgili.  Aytylghandarmen qatar kóregen sayasatker Abylay jongharlar arasyndaghy  bedeldi, bilgir әsker basy, eldegi joghary biylik¬ke úmtylushy Ámirsanagha  Qytay tarapynan qauip tóngen kezde oghan belsendi túrghyda әskery   kómek  kórsetudi de josparlady. Áli qolynan qaruy týspey, Aspan asty elinen  óz  jerin alyp qaludy  maqsat etken Ámir¬sanamen ortaq jaugha qarsy uaqytsha  bolsada kelisimge kelu, osy arqyly qazaq jerine degen Qy¬tay  ekspansiyasyna bóget jasau qazaq biyleushisi tarapynan sol merzimdegi naqty  da batyl isterding  biri  bolghandyghy anyq.
 Ghasyrlar boyy Ortalyq Aziyada ýlken әskery yqpaldy memleket qúryp,  ainalasyn soghys oshaqtaryna ainaldyrghan, alayda  qazaqtardyng birles¬ken  kýshterinen  jәne qytay әsker¬lerinen  ýlken jenilisterge úshyraghan,  sonymen birge odan ary  ishki ózara bitispes qandy  baqtalastyqtan әbden  әlsirep, tútastyghy búzylyp, ydyraghan  jongharlardyng tura sol sәtte   júrtyna eleuli túrghyda  qauip tudyrmaytyny da  Abylaygha anyq boldy
 Kórsetilgen túrghydan alghanda  HVIII ghasyrdyng 50-jyldaryndaghy Abylay men  Ámirsana arasyndaghy atalghan maqsattaghy qatynastyng oryn aluy turaly qytay  derekteri  tómendegi¬dey mәlimetter beredi: « ... Mine osylay  býlikshi  Abylaygha baryp tyghyldy. Ásker basylar ... Ámirsananyng  ústalynyp, Qytay  ýkimetine  tapsyryluyn qalaytyndyqtaryn  bildirdi, alayda Abylay  búghan  qarsy túryp qana qoymay, Kodzy Borkendi әskerlerimen Nulagha baghyt alghan  Ámirsanagha jiberdi; ózi myng atty әs¬ker¬men  batysqa bet alyp,   Kaokazalak taulary ete¬¬ginde  ózining kómekshisine qosylyp,  bizding  (qytaylyq) әskerlerimizdi kýtuge dayyndaldy» [7.312].
 Qazaq-jonghar jәne qazaq-qytay arasyndaghy oqighalardyng  osylay ushygha  týsuine oray Abylaydyng sheshimi turaly J. Qasymbaev tó¬men¬degidey derek  beredi: »Amursana  әskerining qal¬dyghymen qashyp kelip, sol Abylaydan  jәr¬dem súraydy.  ... eger maghan senim artsan, mening jauyngerlerim sening  tuynnyng astyna kiredi. Ózing shesh, - dep mәmlege shaqyrady. ... Abylay súltan  oirat jauyngerine  qol úshyn bermek boldy» [8].
 «Ol, - dep jazady I. Zlatkiyn, - Abylaydy kómekke shaqyrdy. Abylay kómek  beruge kelisti jәne 10 myng әskermen Jonghariyagha keldi. ... Ýlken manichjur  armiyasynyng tayap qalghandyghyn  bilgen Ámir¬sana Jonghariyany tastap, Orta  jýzge Abylay -súl¬tan¬gha  qashyp, taghy da  odan pana tapty» [9.295]. Yaghny  «Ámirsana Abylay auylyna baryp jan saughalaydy» [10].
 Ámirsanagha baylanysty tuyndaghan  qazaq-jonghar arasyndaghy osynday  qatynasty Sin imperiyasy  týpki niyetin oryndaudaghy  qolayly kezeng dep  esep¬tedi.  Mine sondyqtan da   ózining osy merzimdegi maqsaty-býkil  jonghar jerin alu¬dyng  orayy kelgen sәti - Ámirsananyng sat¬qyndyq jasap,  Ile angharyndaghy qytay әsker¬lerin joyynyng kegin aludy jeleu etip, «..  ishki qarama-qayshylyqtardan  mýldemge әlsiregen  Jonghariyagha  1756 jyly   mani¬chjur imperatory Hun Liyding  kóp myndaghan armiyasy attandyrylyp, ...  onyng tolyq talqandaluyna әkel¬¬di. ... manichjurlar elding bayyrghy  túrghyndary-oyrattardyng basym kópshiligin qyrghyngha úshyratty. ... Qolbasshylar  Chjao Hoy jәne Fu De óz jol¬daryndaghy oirattardy tolyghymen joydy.  Barlyghyn, balalardy, әielderdi, qarttardy da ayamastan  qyrdy. Bir  millionnan artyq adam óltirildi.
 Sindikterding  asa qataldyghy  oirattardy ... qazaqtar ... arasynan pana  izdeuge mәjbýr etti» [11.207]. Qytay imperiyasy tarapynan jasal¬ghan asqan  meyirimsiz joryq qorytyndysynda  Jonghariya odan ary ómir sýruin  toqtatty. «Atalghan mer¬zim¬nen bastap jongharlar Qytay imperiyasyna   tolyghymen qosyldy.  Eldi basqaru ýshin bas qolbasshy  anyqtaldy jәne әr  jerlerge әskerler qoyyldy» [4.110].
 Osynday alapatty shapqynshylyghymen býtindey bir halyqty joyyp jiberu  arqyly qazaqtargha  da eskertu jasalghandyghyn Aspan asty eli  әmir¬shi¬lerining odan keyingi Abylaygha qoyghan talaptarynan biluge bolady.
 Atalghan jaghdaydaghy ... «Jonghar memleketi¬ning qúlauy aimaqtaghy sayasy  jaghdaydy týbiri¬nen óz¬gert¬ti. Qazaqtyng Orta jýzi men  Úly jýzi   Qazaqstan jóninde de  basqynshylyq josparlar jasaghan orasan zor  agressiyashyl  Sin imperiyasymen betpe-bet qaldy. 1756 jyldyng kókteminde   Abylaygha Ámirsanany ústap berudi  talap etken  gramota jiberildi.  «Ózderine keleshekte ónetin  qasiret turaly  myqtap oilanyzdar, sonan song   ókinesinder, biraq kesh bolady,» - dep qorqytty  imperator qa¬zaqtardy.   Degenmen de Abylay qytaylyqtargha  qarsy túrugha  sheshim qabyldady»  [2.249]. Tarihy derekterden aiqyndala týsetinindey: «Sin әs¬kery  basshylyghyna Ámirsananyng  tyghylghan jeri belgili bolghannan keyin Abylaygha  «Ámirsanany beru, eger onday jaghday bolmaghanda  soghys ashatyndyghyn talap  etken» jana elshilik jiberildi. Ýzildi-kesildi qarsylyq alghannan keyin  sin ýkimeti armiyalargha Qazaqstangha  sol¬týstik jәne ontýstik  baghyttarda   eki toppen jylju turaly  búiryq berdi. Abylay  qazaq әskerleri men  Ámirsananyng adamdarynan  ja¬saq jinap, sin әskerine qarsy shyqty»[12.58].
 Nәtiyjesinde «1756 jyldyng  jazynda  Qa¬zaqstan aumaghyna eki iri topqa   bólingen  Sin  armiyasy basyp kirdi. Soltýstiktegi armiyany  mani¬chjur  generaly  Hadaha,  batystaghysyn -general Dardana  basqardy. Qazaqtar men  qytaylardyng  alghashqy qaq¬tyghysy  1756 jyldyng mamyrynda  Shaghan Oba  audanynda boldy» [2.249]. Soghystyng eki jaqtan da auyr shyghyndar әkele  otyra úzaqqa sozylatyndyghy belgili bolyp, »jazboyghy qantógis-alma-kezek  shabuyl, it jyghys kýres ýstinde ótedi. Qazaqtarmen birge Ámirsana  bastaghan  qalmaq sherigi de  qaytpay soghysady.» [13] Tughan jerlerin  ólispey berispeuge bel sheshken »... 10 myng adamdyq qazaq әskerleri  Qalmyq  Tolaghay jәne Ayagóz ózeni angharlarynda  birneshe kýshti  soqqylar  berdi»[12.59]. Alayda sansyz kóp sin әskerlerine úzaq uaqyt tótep beru  mýmkin bolmaghandyqtan... »Qantógisti shayqastan keyin  qazaqtar batysqa   qaray sheginuge mәjbýr boldy» [2.249].
 Abylay bastaghan qazaq әskerlerining tabandy qarsylyghynan jәne onyng úzaq  uaqytqa sozyluynan  seskengen Sin imperiyasy  Qazaq handyghyn ke¬lisim  arqyly óz talabyna kón¬dir¬mek boldy. Osy túrghydaghy A. I. Lev¬shinning  aiqyndauynsha: »1756 jyly oghan Qytay elshiligi keldi» [14]. Alayda  Qytay  basshylyghy Abylay tarapynan ózderine qajetti jauapty ala almady.
 ... 1756 jyldyng ayaghynda  soghys qimyldary qaytadan  Jonghariya aumaghyna  auysty.  Joghar¬ghy Ertiste, Ayagózde  qazaq jasaqtary payda bol¬dy,  jongharlardyng  Qytaygha qarsy qozghalysyn taghy da  Ámirsana basqardy.   Alayda kýres nәtiyjesi belgili bolatyn.  Kóktem ishinde sin әskerleri   kóte¬rilisshilerding  bytyranqy toptaryn talqandap,  1757 jyldyng jazynda   Tarbaghatay taulary arqyly qazaq jerine kelip kirdi [2.250].
 Ózine qarsy jiberilgen qytay  jazalaushy әskerlerinen  songhy ret soqqy  jep, amalsyzdan kómek súrap, búl joly da Abylaygha barghan  Ámir¬sananyng  kelesi әreketi turaly  qytay maghlúmattary tómendegidey anyqtama beredi:  «... Jiyrma ekinshi jyly (1757 jyl) marshal Chao Guey jәne dzan-dzan  Fu-To  batysta  soghys jýrgizip jatqan kezde  Ámir¬sana  taghy da  qazaqtargha  qashty»[7.313].
 Jaghdaydyng halqynyng taghdyry sheshiler túr¬ghyda¬ghy shiyelenisuine qaramastan  Ayagóz óze¬nining angharynda  Abylay Ámirsanamen kelisim jasasyp,  ony  Qytaygha bermeu turaly  sheshimge keledi. Búl kelisim turaly halqymyzdyng  úrpaqtan - úrpaqqa jetip kele jatqan ... «Qandyjap, Mamyrsu bitimi» -1757  jyly jasalghan.  Abylay han qalmaqpen  shayqasyp jatqanda, shabylghan qalmaq  Ejenhan atynan Qúljadan kóp әskermen shyghyp,  japa kórgen qalmaqtar  eki  mynday adamdy alyp, eki jaqtyng ortasynda,  Ayagóz suynyng etek jaghy -  Batpaq su jerine týsip,  Abylay hangha elshi salady. Abylay da mynnan asa  qolmen, lay su boyynda  bitim jasasady.  Kók qasqa aighyr men  qara bas  qosh¬qar soyylady, qoldaryn qangha batyryp,  shart boyynsha keshirim bolyp,  qún, mal dauy bolmady. Lay sudy halyq  »Mamyrsu» dep atap ketti» [15].
 Atalghan oqigha turaly S.  Lipovsovtyng jazuynsha: »Ámirsana taghy da  kýshin  jinap, hasaqtarmen (qazaqtarmen,-Gh.Q.) ózine kómek  kórsetudi talap  etken kelisim jasady» [6.74].
 Yaghny »Jonghariyadaghy kóterilis  jәne Abylay, sonymen birge taghyda basqa  qazaq batyrlary  tarapynan  Ámirsanagha belsendi kómek Sin imperiyasynyng   josparlaryn boldyrmady.
 ... jonghar taghyna óz adamyn qongha ýmittenui, tipti búlay bolmaghanda  Ámirsanany búryn jongh¬arlar basyp alghan bayyrghy  qazaq jerlerin qaytaryp  alu jolyndaghy kýreste paydalanu ony (Abylaydy,-Gh. Q.) Ámirsanany  belsendi týr¬de  qoldaugha mәjbýr etti» [12. 56, 57].
 Sonymen qatar eli, jerining  qauipsizdigi ýshin Qytaymen aradaghy bolmay  qoymaytyn soghys jaghdayynda erjýrek batyrlary bastaghan qazaq qoly men  olardan syn saghatta ortaq jaugha qarsy bostandyq jolynda kómek izdep  kelgen jonghar kóterilisshiler tobynyng  birikken kýshterining qúdiretin  kórsetu de Abylaydyng negiz¬gi maqsattarynyng biri bolghandyghyn tarihy  oqighalar bekite týsedi.
 Abylaydyng Ámirsanany ýnemi qoldap kelgen¬digi turaly kelesi tarihy  qújatta: »Batysty baghyndyrushy » szyan szuni Dardana ... habardar etedi: ...  tútqyndar aitty: «Ámirsana qazaq jerine ayaq basqannan bastap bizding  jýzding kәri aqsaqaldary, ol shýrshitke baghynyp, tórt oirattyng týbine  jetti. Endi oghan sat¬qyn¬dyq jasap, bizding jerimizge qashyp keldi,  sonymen  bizge baqytsyzdyq әkeledi. Eger ony ústap alyp, qaytaryp  bermesek, eshqashan  tiysh ómir sýre almaymyz,»-deydi. Biraq, Abylay  «Ámirsana ólimnen qashyp,  qaraghangha qorghalaqtaghan torghayday. Ony ústap  alyp,  shýrshitke beru argha syn» dep Ámirsanamen kelisim jasap, qazaq  rularynan әsker jinaqtaugha búiyrdy», - [16] dep kórsetilip, Abylaydyng  aldyna qoyghan maqsatyna jetude berik sheshim qabyldaghandyghyn odan ary  aighaqtay týsedi.
 Mine osynday kelisim arqyly jongharlardyng arasynda әli de bedeli bolghan  Ámirsanany qolday otyra kóregen sayasatker Abylay súltan ony sonymen  qatar Qytaymen eki aradaghy qorghan retinde paydalanbaq bolghandyghy  belgili. Osylarmen birge Ámirsanany Qytaydyng ústap beru turaly talabyn  kez -kelgen uaqytta oryndauymen Qytay yqpalynda ketip qalghan qazaqtardyng  tarihy jerlerin qaratu da Abylaydyng josparynda boldy. «Uaqyt óte kele  jaghday ózgerip,  qytay әsker basylary jaulary tarapynan ýnemi soqqygha  úshyray otyra jongharlar  jerinen   shabuyl jasaugha mәjbýr boldy. Mine  osylay atalghan joryq ta sәtsizdikpen ayaq¬taldy» [6.74-75]. Yaghni, sol  merzimdegi tarihy derekterden aiqyndala týsetinindey Ámir¬¬sana men  Abylaydyng birikken qoldary kýshi basym  qytay әskerlerine oidaghyday soqqy  bergen. «Alayda  Qytay әsker basy Fude  kópsandy atty әskermen olardyng  artynan ere otyra,  Han (Abylay han,-Gh.Q.) men súltandargha  kimde-kim  satqyn Ámirsanagha pana beretin bolsa imperiyanyng jauyna ainalatyndyghyn  jariyalap, Jonghariya siyaqty qarudyng kýshimen jazalanatyndyghyn eskertti»  [6.77-78]. Osyghan oray «Ámir¬sananyng Abylay súltannyng kóshi ónirinde   tyghylyp jýrgenin bilgen  otryad (qytay otryady,-Gh.Q.) Orta jýzge bet  aldy»[5.296].
 Conymen birge  Abylay súltannyng Reseymen aradaghy qatynasyn eskergen  Qytay ýkimeti Reseymen tynysh jaghdaydy da saqtaghysy keldi. Sondyqtan da  «... 1756 jyldyng sonynda Pekinnen Peterburgke ...Ámirsana qazaqtargha qashqan  satqyn ekendigi, songhylaryna (qazaqtargha,-Gh.Q.) ony jәne jaqtastaryn   ústap berudi talap etken  әsker attandyrylghany turaly habar berilgen   hat jiberildi» [9.301].
 Odan arghy tarihy oqighalar kórsetkenindey: «...Ayagóz audanynda  qazaqtardyng  qytaylarmen songhy shayqasy ótti.  Tamyzgha qaray qytaylar  Semey bekinisi  audanynda  Ertiske deyin jetti.  Qazaq biyleushileri Jonghariyany qalpyna  keltiru ýshin  kýresting keleshegining joq eken¬digin týsine bastady.  Abylay, Ábilpeyiz súl¬tan¬dar men Qojabergen batyr qytaylarmen kelis¬sóz  jýrgizip, ózderining jenilgenin moyyndady, Sin imperiyasymen  sayasy jәne  ekonomikalyq  baylanystardy jolgha qoygha tilek bildirdi.  Qy¬tay әskery  basshylyghy Abylaygha Pekinge elshi¬lik jiberudi úsyndy, oghan súltan kelisti  jәne 1757 jyldyng qyrkýie¬ginde Han¬jiger men Ómir¬tay  bastaghan elshilik   jiberdi. Imperatordyng qabyldauy kezinde qazaq elshi¬leri, bir jaghynan,  ózderining 1756-57 jyldardaghy  Qytaygha qarsy  qimyldaryn qatelik jәne  Ámirsananyng  aramdyghy dep týsindirdi, ekinshi jaghynan, Tarbaghataydy  ózderining  zandy qonystary dep jariyalap,  ony qazaqtargha berudi talap  etti.
 ... Qazaqstannyng Qytaymen búdan keyingi qatynastary  negizgi eki mәselege   baylanysty boldy. Birinshisi jәne eng manyzdysy jer mәse¬lesi edi.  Qazaqtar jayylymdardy, әsirese Er¬tis pen  Ile angharyndaghy  jәne  Tarbaghataydaghy  bay jerlerdi qaytaryp alugha úmtyldy.  Al sinder  búryn   Jonghariyagha qaraghan  barlyq jerge dәmelendi» [2.250,251].
 Qazaq elshilerimen bolghan  osy kezdesude  Qytay әkimshiligi  Abylay hangha  hat joldap, onda: »Abylay, sender shalghayda jatqan bóten elsin¬der. Eger  senderge  mongholgha jasaghanday   ishki jasaq tәrtibin qoldansaq, qysym  kórip qalasyndar. Demek, búrynghy salt-jýiele-rinde bola berinder ... Elshi  jiberip,  patshagha sәlem berip túrsandar, raqym kóresinder.
 Al, sening elshing bizge jetkizgen : «Tarbaghatay tegin¬de  bizding bayyrghy  jaylauymyz  edi,  sol jer¬di patsha bizge berse» degen sózge kelsek,  búl  jerler jana ghana tynyshtandyryl¬ghan.  Áli iyen jatqan ónir.
 Patsha, әsili, ol jerdi  senderge qiyp bere salushy edi,  biraq sender  bizge enbek sinirgen joqsyndar, ebin tauyp el bolyp alghansyndar.  Sondyqtan , ol jerlerdi  senderge sigha bere salu  memleketting tәrtibine  qighash keledi.
 Sender eger, búryn aitqanday, Ámirsanany  tút¬qyndap әkelip  beretin  bolsandar,  onda  ol jer¬lerdi jarylqap beruge bolady», - [17] degen  talap qoyyldy.
 Tarihy derekter men múraghat qújattarynan aiqyndala týsetinindey, osy  merzimdegi  qazaq eli men Sin imperiyasy arasyndaghy aldaghy iske  asyrylatyn  qatynastyng barlyghy da Abylaydyng Ámirsanany Qytaygha ústap  beru isimen baylanystyryldy. Qytay ýkimeti búl talapqa erekshe manyz  berip, qazaq handyghyna naqty talaptar qoyylyp, oryndalmaytyn bolsa  әskery  kýsh kórsetiletindigi aiqyndaldy. Atap ait¬qanda 1757 jyldy 1  qyr¬kýieginde  Sin imperatory qazaq hany Abylaygha: »Aytugha qaraghanda,  býlikshi (Ámirsana ) bizding jerge qashyp kelgen bolsa, dereu ústap,  tapsyramyz depsiz,  men búl sózinizge kәmil senemin. Siz qazir  mem¬leke¬timizding  mәdeniyetine  peyil berip,  adaldyqpen  baghynyshtylyq  bildirip otyrsyz.  Biraq mynany   úghynuynyz  lazym: Jongharlar  jaylaghan  jerlerding  barlyghy da bizding iyeligimiz.  Al siz óz eli¬nizding topyraghyn   qapysyz qorghanyz.  Bizding iyeligimizge bey-bereket  soqtyghushy bolmanyz,»  [18] - degen mәlimdeme jasap,  ózining jongharlardan bosaghan  jerge degen  úm¬tylysyn  eskertti.  Al búl Jonghar handyghynyng kezinde basyp alghan  qazaqtardyng Orta jý¬zi rularynyng tarihy mekenderi - Altay, Tarbaghatay,  Zaysan kóli, Qara Ertis ónirlerining Qytaygha ketetindigin bildirdi. Yaghni,  osy arqyly qazaq jerine bólshektenu, halqyna ydyrau  qaupi tóndirildi.
 Abylay ýnemi qamqorlyqqa alyp,  kómektesip kelgen, osy merzimdegi  qazaq-qytay qatynasynyng shiyelenisuine әkelgen  Ámirsana, onyng shyghu tegi,  Qytay imperiyasy jәne qazaqtarmen jýrgizgen sayasaty turaly Shәkәrim  Qúday¬berdiúly tómen¬degi¬dey  derekter beredi: »Ghaldan han ólgen song   ózge aghayynnyng balalary  sol sózdi syltau etip, (Halyq auzyndaghy  mәli¬met negizindegi Shәkәrimning jazuynsha  Ámir¬sana Ghaldannyng balasy  emes, onyng әke¬si  qa¬zaq¬tyng Úly jýzining batyry Tóleky degen sóz  taraghan, al Ámirsananyng sheshesi Qytaydyng Ejin hanynyng qyzy bolghan,-Gh.Q.),  Ámirsana qazaqtyng balasy dep han qoymay,  qalmaqtyng kóbi ózgelerine  qosylyp,  han qoymaghan son, Ámir¬sana naghashysy Ejin hangha barypty. Ejin  han búl jaqtaghy  qytaylardyng bastyqtaryna -qalmaqty  Ámirsanagha qaratyp  ber dese-Qytay kelip,  qalmaqty shauyp,  byt-shyt qylyp tozdyryp jibergen  son, Ámirsana-elimdi tozdyr de¬genim joq, - dep Qytaydyng әskerimen  jaulasyp,  qashyp Abylaygha keledi. Abylay Qytay kelip qala ma dep, jer  shola  ýsh myng kisimen bar¬sa,  osy Ayakóz ózeninde jolyghypty.  Neghyp  jýrsing dese-Ámirsana sende, sony bermeseng qazaqty shabamyz,-degen son, ne  qylaryn bile almay,  Ámirsanany ýsh kýnge sheyin  tauyp bermek bolyp,   qaytyp kelip,  qytay әskeri joq dese Ámirsana Abylaygha: - sen Qytaygha  jolyqtyn, biraq meni bererindi, iә qazaqty shapqyzaryndy  bilmey otyrsyng  ghoy. Meni Qytaygha ber,  biraq eki sóz aitayyn, әueli meni aldym dep hat  beresin. Soghan toqsan jaqsy kisining  barmaghyn siyalap,  mór ornyna  basqyzyp al, mórden tanar, qol syzyghynan tana almas. Ekinshi, men de han  balasymyn ... jәne Ejinning jiyenimin ghoy, óz aldyna alyp barghansha baylamay,  kýzetip bos alyp bar  dep tilek qyl dedi.
 Abylay Ámirsananyng aitqanyn qyldy da Qytaygha  berdi. Bylay shyqqan son,  ýsh kýn ótpey, Ámirsana birtúman kýni  qashyp ketip jәne Abylaygha kelgen  son, Abylay ústap túra almay, orystyng Ekaterina ekinshi degen qatyn  patshasyna jiberipti. Qytaylar qaytyp kelip súrasa, Abylay ózderine  bergenmin, degen song  qaytyp ketipti.
 Orys patshasy  Ámirsanagha  qalghan qalmaqtardy  qaratyp ber  dep, kóp  әsker jibergende, jolda  Ámirsanagha  sheshek shyghyp ólgen son, orys  әskerleri  qaytyp ketipti» [19]. Búl derekti «Ózine hasaqtardan  (qazaqtardan,-Gh.Q.) qauip¬sizdik taba almaghan Ámirsana eriksizden  On¬týstik Sibirding tauyna  ketip,  osynda ózining ómirin ayaqtaghan»[6.78],  degen sol merzimdegi naqty tariy¬hy mәlimet dәleldey týsedi.
 «Alghashynda Davasidyng odaqtasy jәne dosy, odan keyin qas jauyna ainalghan ,  aldymen óz halqyn satyp,  Sin imperiyasy jaghyna ótken,  al odan keyingi  eki jyl boyy jaulaushylargha qarsy  azatttyq soghysyn bastaghan, osy azattyq  kýresting tuyna ainalghan  adam ózining az ghana, alayda tynymsyz  ómirin  (35 jyl ghana ómir sýrgen) ayaqtady» [9.302].
 Yaghni, ózining Ámirsanamen eki aradaghy birles¬ken qimyldaryna qarsy  qazaq  júrtyna  Qytay imperiyasy tarapynan  jogharyda atalghanday ashyq qysym  kórsetiluine oray  halqynyng bolashaq taghdyryn, jerining týgeldigin  saqtaudy  oilaghan Abylay  orayy kelgen qadamgha baryp, Ámirsanany ústap  beruge kelisti. Alayda bergen sózine adal  ol búl iske tikeley ózi  ara¬las¬pa¬dy da. Qazaq-sin biyligi arasyndaghy  qatynastaghy osydan  keyingi qadamdar  men Qytaygha  jasalghan qazaq elshilikteri talaptarynyng  oryndaluy elimizding HVIII ghasyrdyng ortasyndaghy  Qytay basqynshylyghyna   qarsy kýresin¬degi oryn alghan Abylaydyng Ámirsana¬men uaqytsha bolsa da  odaqtastyq qyzmetining  ondy ornyn aiqynday týsetindigi belgili.
 Jogharydaghy oryn alghan oqighalardan keyin  Abylay eline aldynghy ghasyrlyq   kezende sonshama qasiret әkelgen  jongharlardy tolyghymen talqandau  maqsatynda olargha qarsy birden sәtti joryq úiymdastyrdy. Tarihy qújattar  bayanday týsetinindey: «1757 jyly súltan Abylay  jәne batyr  Qoshqarbay   bastaghan  Orta Ordanyng (Orta jýzdin,-Gh. Q.) qyrghyzdary Altaygha basyp  kirip, kópsandy tútqyn tólengitterdi (tólenget- Altay qalmaqtary,-  Zobnin F.) alyp ketti» [20]. Búl mәlimet Abylaydyng belgili maqsatqa  jetudegi jekelegen qadamdargha baru arqyly týpki jospary - syrt¬qy  jaulargha degen tolyq jeniske jetkenge deyin¬gi ymyrasyzdyghyn pash etti.  Sonymen qa¬tar atalghan joryqtaghy tabys  onyng әskery ký¬shining quattylyghyn  Qytay imperiyasyna da kór¬setip berdi. Mine sondyqtan da Abylaydyng  óskery kýshin sezinip, ony óz yqpalynan shygharmau maqsatynda »boghdyhan  Orta jýz qazaqtaryna  «jonghar jerlerin» bermek boldy»[11. 211].
 Osydan keyingi birneshe ret oryn alghan elshilik uaghdalastyqtardyng  nәtiyjesinde qazaq júrtyna asa qajetti bolghan  Qytaymen aradaghy qatynas,  sonyng ishinde  jer mәselesi eki jaqty kelisimder arqyly qazaqtar ýshin  tiyimdilik jaghdayynda  sheshimin tapty. «Mәselen, qazaq elshilikteri 1757  jyly Tarbaghataygha, 1759 jyly - Ertisting joghary aghysyndaghy jerlerge, 1760  jyly  Ilening joghary aghysyna  óz qúqyqtarynyng tanyluyna qol jetkizdi.   Qytaylar búghan kelisip, qazaqtargha zandy týrde  tiyesili jerlerdi jonghar  kóterilisshilerine  qar¬sy kýreste  kómek kórsetuge  uәde bergeni ýshin  qaytaryp berdi» [2.251. Osynday kóregen de batyl sayasatynyng nәtiyjesi   arqyly Abylaydyng esimi barsha júrtyna úran bolyp tarady. Tipti ...  «Qytaylyqtardyng arasyndaghy onyng esimine degen qúrmetting tereng ketkendigi  sonday, onyng jekelegen úrpaqtaryna (Abylay qaytys bolghannan keyin  de,-Gh.Q.) silyqtar ji¬berip túrdy» [21].
 Qoryta aitqanda «...qyrghyz  rysarlyghynyng  ghasyry  bolyp tabylatyn» [1.124]  HVIII ghasyrdaghy qazaq halqynyng  auyr da batyrlyqqa toly tarihyndaghy   elin basqaryp,  júrtynyng amandyghy men territoriyasynyng tútastyghyn   saqtauda ómirsheng de batyl sayasatty jýrgizip,  onyng ondy qorytyndylaryna  jetken Abylaydyng kemenger de zor túlghasy  barsha úrpaghyna maqtan bolyp  tabylady. «Halyqtyng erik-jigerining tastýiin birligi, - dep jazdy N. Á.  Nazarbaev atalghan baghytta,- Abylay hannyng  bir basynda beynelendi.   Batyrlarymen tize qosyp, qaharmandyqtyng  tamasha ýlgilerin  kórsetken,  sóitip halyqtyng úitqysy bolghan Abylay hannyng erlikteri sonau qatal  zamanda qazaq ruhyn  qayta týletuding bir altyn dingegine ainaldy» [22].
 Osy túrghydaghy elimizding azattyq jolyndaghy kýres kezeninen ózining naqty  nәtiyje¬li¬li¬gi¬men belgili oryn alatyn HVIII ghasyr or¬ta¬¬syn¬daghy  qazaq elining syrtqy sayasatta¬ghy kýshi basym Sin imperiyasy basqynshylyghyna  qarsy osynday diplomatiyalyq, әskery әreketi Abylay tarapynan iske  asyrylghan ondy da qajetti qimyl bolghandyghyn halqymyzdyng odan keyingi  damu tarihy dәleldey týsti.
 Yaghni, Abylaydyng asa qaharly jaugha qarsy qazaq batyrlarynyng basyn qosuy  jәne sonymen birge Ámirsanamen aradaghy  óz¬ara qajetti birlesken  әreketting nәtiyje¬sinde:
 - Sin imperiyasyna egerde úiymdasqan, birlesken jaghdayda kóshpendiler  kýshining eselep artyp,  soghys qimyldarynyng úzaqqa sozyluy jәne de eleuli  túrghyda shyghyn әke¬le¬tindigi belgili boldy, sondyqtan Sin  armiyasy  shabuylyn toqtatyp, basyp alghan jerlerin qaytaryp beruge mәjbýr boldy,  qazaqtarmen odan arghy jasalghan qatynas¬tyng barlyq týri elshilikter arqyly  sheshile bastady;
 - Atalghan merzimdegi jonghar, әsirese  Qy¬tay imperiyasy tarapynan  jasalghan elining tәuel¬sizdigi, halqynyng amandyghyna tóngen qauipting betin  qaytarar kýsh barlyq júrtynyng biriguinde ekendigin aqsýiekter, batyrlar,  barsha qazaq qoghamy úghyna bildi. Osy oqiy¬ghalardan keyin qazaq qauymynyng  Abylaydyng manayyna toptasuy qarqyndy týr¬de iske asyryla bastady;
 - Abylaydyng batyrlarynyng basyn qo¬syp, sonymen birge Ámirsanany kómekke  alyp, birneshe ret kýshi basym sin әskerle¬rine toytarys berui el ishinde  jәne kórshi ha¬lyqtar, tipti jaulary tarapynan Qazaq han¬dyghynyng  quattylyghyn, Abylaydyng eli tanyghan memlekettik qayratker, daryndy da  er¬jýrek әskery qolbasshy retindegi ornyn aiqyndady;
 - Onyng osynday bedeli  qazaq elin qorshay jatqan qos imperiya  biyleushileri  arasynda óse týsti.  Eki jaq ta  (Resey, Qytay) ony óz jaqtaryna   tartugha  barsha sharalardy  qoldandy. Negizinen Abylaydyng olargha qoyghan  talaptary oryndalyp, onymen ýnemi sanasulary qamtamasyz etildi;
 - Nәtiyjesinde eki imperiya arasyndaghy  qazaq elinde Abylay qaytys  bolghangha deyin  halqymyzdyng birligi, jerding tútastyghy, sonymen qatar  dalalyq biylik jýiesi saqtalynyp keldi.
http://akikatkaz.kz/?p=88#more-88
 
                                                                                                 