Alashtyng ayauly perzentterining biregeyi Nyghymet Núrmaqúly osydan 125 jyl búryn, 1895 jyly kókek (sәuir) aiynyng 25 kýni Semey oblysy, Qarqaraly uezi, Qu bolysynda (qazirgi  Qaraghandy oblysynyng Qarqaraly audany, Egindibúlaq óniri) jaryq dýnie esigin ashqan eken. Onyng azamattyq, túlghalyq qasiyetin, últtyq tarihymyzda alar ornyn iri memleket jәne qogham qayratkeri, publisist, zamanauy qúqyq qorghau organynyng negizin qalaushy degen eki-ýsh auyz sózben týiip aitsaq, qazaqtyng osynau qaytalanbas perzenti jayly jaq ashpaghanday bolarymyz anyq.

Qazaq jónimen tegin taratsaq, Nyghymet qazaqtyng Orta jýzindegi Arghyn taypasy, Qarakesek ruynan órbiytin Núrbiyke-Shanshardyng Jarylghap atasynan. Alashtyng aqsaqaly, Qu bolysyn birneshe dýrkin basqarghan ataqty bay, mesenat Hasen Aqayúlynyng jaqyn tuysy. Auyldaghy, ózi ashqan qazaq-orys mektebinen sauat ashqan balanyng talabyn tanyghan әleuetti Hasen myrza búdan keyin Qarqaraly qalasyndaghy eki synyptyq orys-qazaq uchiliyshesin bitiruine mýmkindik jasaydy. Nyghymet Núrmaqúlynyng keyingi taghdyryn aiqyndaugha Romanovtar әuletining patsha taghyna otyrghanyna 300 jyl toluyna oray 1911 jyly Omby qalasynda auyl sharuashylyghy kórmesi ótkendegi bir jaghyday sebep bolsa kerek.

Ángime bolyp otyrghan kórmege Aqaydyng Haseni de shaqyrylyp, ol ózimen birge orys tiline tóselgen bozbala Nyghymetti ala ketedi. Merekege jinalatyn qonaqtargha qazaq últtyq salt-dәstýrining qyr-syryn týsindiretin audarmashylyq jәne resmy kezdesulerde hatshylyq júmys atqaruy ýshin. Ombynyng yghay-syghaylary bas qosqan kórmede ol Shoqan Uәlihanovtyng serigi Grigoriy Potaninmen, Ombydaghy múghalimder seminariyasynyng qyzmetkeri, halyqshyl-demokrat Aleksandr Sedelinikovpen tanysady. Olar 16 jasqa jana tolghan Nyghymetting talaby zor ekenin aityp, qamqorshysy Hasen myrzanyng Nyghymetti Omby seminariyasyna týsiruine yqpal jasaydy. N.Núrmaqovtyng úiymdastyrushylyq qabileti osy seminariyada oqyp jýrgen kezinde bayqalghan dýr. Bolashaq qayratker sonda bilim alushy qazaq jastary Sәken Seyfulliyn, Maghjan Júmabaev, Ábilqayyr Dosovtarmen tize qosyp izbasar úrpaqqa ýlgi-ónege kórsetu maqsatymen mәdeni-aghartu úiymyn qúryp, oghan «Birlik» degen atau beredi. Úiym mýsheleri  Resey ýkimetining qazaq dalasynda jýrgizip otyrghan otarlyq sayasatyna qarsy ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizumen qatar, Omby ónirining әrtekti túrghyndaryn qazaq halqynyng mәdeniyetimen tanystyru maqsatynda aluan týrli sharalar ótkizip túrypty.

Jalyndaghan jiyrma jasynda Nyghymet Qarqaralygha oralyp, ózi oqyghan orys-qazaq uchiliyshesine oqytushy bolyp qyzmetke ornalasady. Búl kezde alghashqy ghalamdyq qyrghyngha aralasyp ketken Reseyding óz ishinde de alasapyran oqighalar bolyp jatqan edi. 1917 jylghy aqpan tónkerisin qazaq tәrizdi búratana últtardyng derbestenuining basy bolar dep oilaghan ol kýzde Qarqaralyda «Dala odaghy» úiymyn qúrady. Búl úiym Resey patshalyghynyng otar halyqtargha qarsy ústanghan sayasatynyng zardabyn búqaragha týsindiru júmystaryn jýrgize bastaghan edi, qarashada at tóbelindey eksterimistik top baytaq imperiyada biylikti qan tógip basyp aluy metropoliyamen qatar otar ónirlerding de sayasi, әleumettik, ekonomikalyq hәm ruhany damuyna keselin tiygizdi. Ónirdegi jәne ómirdegi ózgeris ataulyny jazbay tanyp, boljap bilip otyratyn súnghyla Hasen Aqayúly osy kezde de tuysy Nyghymetting ústanghan jolyn aiqyndauyna yqpal jasaghan-au dep shamalaymyz. Imperiya biyligin dýley kýshpen basyp alghan kommunister tayau kezende el tizginin bosatpasyn sezgen aqsaqal inisi RSDRP qataryna ótuine aqyl qosqan bolar.

Nyghymet 1918 jyldyng aqpany men mamyry aralyghynda júmysshy, sharua deputattary Qarqaraly uezdik kenesining hatshysy bolyp saylanady. Biraq, kóp keshikpey Kolchak ýkimeti ornauyna baylanysty kenes taratylyp, Nyghymet basqa kommunistermen birge tútqyngha alyndy. Bir jarym jyl abaqty azabyn tartyp, qyzyldar týpkilikti jengen 1919 jyly jeltoqsanda bosap shyghady. Kenes júmysyna belsene aralasyp, 1920 jyldan bastap Qarqaralyda uezdik, odan song Semeyde guberniyalyq atqaru komiytetterinde jauapty qyzmetter atqarady. Búghan, әriyne, sol kezderi jergilikti sauatty kadrlardyng tapshylyghy ghana emes, N.Núrmaqovtyng jan-jaqty qabilettiligi de sebep bolghany anyq. Tamasha publisist «Qazaq tili» gazeti men «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng redaktory qyzmetin qosa atqarady. 1922 jyly avtonomiya astanasy Orynborgha auysyp, Qazaq ólkelik partiya komiyteti bólim mengerushisining orynbasary qyzmetin taghayyndalady. Osy jyldyng qazan aiynda ótken Býkilqazaqtyq kenesterding III sezinde Qazaq atqaru komiyteti tóralqa qúramyna saylanghan N.Núrmaqovqa Jogharghy revolusiyalyq tribunaldy basqaru jýkteledi. Qazaq tribunaly 1923 jyldyng aqpanynda RKFSR Jogharghy sotynyng qazaq bólimi bolyp qúrylghanda Nyghymet onyng tóraghasy bolyp taghayyndalady. 1923 jyly mamyrda oghan respublikanyng әdilet komissary mindeti jýktelip, osy jyldyng kýzine deyin Sot tóraghasy qyzmetin qosa atqarady.

N.Núrmaqov әdilet komissary retinde avtonomiya prokuraturasynyng jәne sot qúrylysynyng erejelerin jasap, qalyptastyrdy. Prokuratura men sot qyzmetkerlerining kәsiby bilimin arttyru, jana, bilikti kadrlar dayarlau, olardy qyzmetke túraqtandyru, jalaqylaryn ósiru, әleumettik-túrmystyq jaghdaylaryn jaqsartu sheshildi. Sot-tergeu organdarynda isti qazaq tilinde jýrgizudi kýn tәrtibine qoyyp, týiindi mәsele qysqa merzim ishinde jýzege asyryldy. Búl jerde Nyghymetting tabandylyghy sheshushi roli atqarghanyn moyyndau kerek. Sonyng nәtiyjesinde ólkedegi barlyq sot qyzmetkerlerining 60 payyzgha juyghyn qazaqtar qúrady.

1924 jyldan ólkelik partiya komiyteti ýgit-nasihat bólimining mengerushisi jәne Halyq komissarlary kenesining tóraghasy qyzmetin qosa atqarghan N.Núrmaqovtyng qajyrlylyghy men sauatty is-әreketterine qayran qalasyz. Atalghan jyldary memlekettik manyzy bar qauly-qarar, qújattardyng eshqaysy Nyghymetting qatysuynsyz qabyldanghan joq. Búl kezde «Jana ekonomikalyq sayasat» baghdarlamasyn negizge alyp, Qazaqstannyng halyq sharuashylyghy qaryshtap damy bastaghan. Onyng ishinde Qaraghandy, Balqash, Ekibastúz, Embi tәrizdi óndiris oryndary qúlashyn jaya týsken edi. N.Núrmaqov Qazaqstan ýkimetining basshysy retinde respublikanyng aumaqtyq tútastyghyn saqtau, ónerkәsip pen qúrylysty damytu, qazaqtardy jerge hәm ekonomikalyq mýmkindigi ilgeri qonystargha ornalastyru, qúrghaqshylyq pen jút zardaptaryna qarsy sharalar qoldanu, oqu-aghartu isi men mәdeniyetti damytu, qazaqtardy basqaru qyzmetine tartu, auyl sharuashylyghyn qalpyna keltiru tәrizdi san-salaly júmystardy iskerlikpen ýilestire bildi. Sonyng nәtiyjesinde, Qazaq ólkelik komiytetin basqarugha «qujaq» F.Goloshekin kelip, «kishi oktyabri» nauqanyn bastaghangha deyin respublikanyng ekonomikasy ýnemi qarqyndy damu ýstinde bolghany haq.

Nyghymet Qazaq AKSR-i astanasyn Orynbordan Qyzylordagha, taghy bes jyldan keyin Almatygha kóshiruge baylanysty ótken qyzu pikirtalastargha qatysyp, sheshim qabyldanghannan keyin kóshti úiymdastyru júmystaryn basqardy. Sonday-aq, elimizding túnghysh Konstitusiyasy jobasyn әzirleu komissiyasynyng mýshesi, qazaq әlipbiyin qúrastyru komissiyasynyng tóraghasy boldy. Qyzylorda astana kezinde alghashqy qazaq drama teatryn ashugha, onyng akterler truppasy qalyptasuyna ýlken enbek sinirdi.  F.Goloshekinning qazaq dalasynda «kishi oktyabri tónkerisin» jasau kerek degen arandatushylyq pikirine, qazaqtyng malyn tәrkileuge baghyttalghan sharalaryna ýzildi-kesildi qarsy bolyp, baylar men әldi sharualardyng malyn tartyp aludyng ornyna salyq mólsherin arttyryp, olardyng óndiristi úiymdastyru men jýrgizudegi iskerligin paydalanu kerek degen úsynys jasady. «Qujaq» osy úsynysy ýshin alashordashyl qayyn júrtyna janashyrlyq bildirdi dep aiyptady (onyng jary Zýpini Aqbaevtar әuletining qyzy. Eskerte ketu kerek, tuysy Nyghymet arqyly ózimen bәsekeles әuletpen qúdandaly jekjat bolugha Hasen Aqayúly yqylas bildirse kerek. – avt.). Nyghymet respublikanyng alghashqy astanasy Orynbordyng Resey federasiyasynyng qúramyna beriluine de qarsy shyqty. «Túrghyn halqynyng basym kópshiligi orys degen jeleumen qalalardy Reseyge bere bersek, Qazaqstan teng jarty jerinen airylady, búghan jol beru – últ aldyndaghy qylmys», dedi. F.Goloshekinmen aradaghy pikir qayshylyghy N.Núrmaqovtyng ýkimet basshysy qyzmetinen bosap, Mәskeudegi BK(b)P OK janyndaghy Jogharghy partiya mektebine oqugha ketuimen ayaqtaldy.

Odaq astanasyndaghy oquy bitken song Nyghymet Qazaqstangha jiberilmey, Býkilodaqtyq atqaru komiyteti (VSIYK) hatshysynyng orynbasary jәne az últtar bólimining mengerushisi qyzmetine taghayyndaldy. Sibir men Edil boyyn mekendegen sany az halyqtardyng túraghyn aralap, olardyng biregey mәdeniyeti men dәstýr-salty saqtaluyna qyzmet jasady.

«Kishi oktyabri» nauqany saldarynan Qazaqstandy ashtyq jaylap, tughan halqy nәubetke úshyraghanda tordaghy arystanday alasúrghan Nyghymet júrtyn apattan qútqara almaghanyna kýiinedi. Respublikadan Mәskeuge kelip-ketushi adamdarmen qarym-qatynas jasap, eldegi jaghdaydan habar alady. Ashtyqtan aman qaludyng aluan jolyn qarastyryp, Odaq basshylyghyna, shet elderding ókilderine aqparat jetkizuge aqyl qosady. Osy belsendiligi «ýndemesterdin» nazaryna ilikken alashtyng ayauly perzenti, asa kórnekti qogham qayratkeri 1937 jyly sayasy qughyn-sýrginge alghashqylardyng biri bolyp ilinedi. Japon agenti, Qazaqstanda «halyq jaulary» toryn qúrdy, Almatydaghy O.Isaevtyng jәne Qaraghandydaghy A.Asylbekovting úiymdary Núrmaqovtan «tapsyrma» alyp otyrdy degen jalamen tútqyndalady. Mәskeu múraghatynda saqtalghan anyqtama boyynsha, Nyghymet 1937 jyly ýshinshi mausymda Mәskeudegi pәterinde tútqyndalypty. Sol jyly 27 qyrkýiekte «ayybyn moynyna alyp», «ýshtiktin» ýkimimen 15 minutta taghdyry sheshiledi. Atu jazasyna kesilgen Nyghymet 42 jasta bolatyn.

Nyghymet Núrmaqov, isinde qylmystyq әreketter joq bolghandyqtan, 1958 jyly 11 tamyzda KSRO Jogharghy soty әskery alqasynyng sheshimimen aqtaldy.

Jogharyda aitqanymyzday, Núrmaqov qoghamdyq-sayasi, basqarushylyq qyzmetterine qosa, zamana aghymyna ýn qosqan publisist edi. Onyng sayasiy-әleumettik taqyryptargha arnalghan maqalalary 1928 jyly «Stroiytelistvo Kazahstana» atauymen jeke jinaq bolsa, 1934 jyly Mәskeude «Sostoyanie y zadachy raboty sredy nasionalinyh menishinstv RSFSR» dep atalatyn enbegi jaryq kórdi.

Asa kórnekti qogham qayratkerining esimin ardaqtau ýshin Qazaqstanda birshama júmystar qolgha alynghan. Mysaly, Almaty, Qyzylorda, Qaraghandy, Qarqaraly qalalaryndaghy kóshelerge, Qaraghandydaghy №2-shi mektep-internatqa, Qarqaraly audanyndaghy auyl okrugine Nyghymetting esimi berilgen. Almatyda túrghan ýiine eskertkish taqta ornatylghan. Ókinishke oray, tughan auly Egindibúlaqtaghy sot ghimaratynyng janyna onyng eskertkishin qong jayly sóz qozghalghanyna birqatar jyl ótse de, odan nәtiyjeli qorytyndy shyqpay keledi. «Toydyng daqpyrtymen ton tigiledi» deytin halyqpyz ghoy, tughanyna 125 jyl tolghan túlghanyng mýsini biyl túghyryna qonyp qalar. «Qazan auzy joghary»...

Ermek Baltashúly,

Mәdeniyet qayratkeri.

Abai.kz