Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng keshegi kommunistik Sovet Odaghy men nasistik Germaniya teketiresine qatysty bóligi Úly Otan soghysy dep atalghany belgili. Sol soghystyng jenispen ayaqtalghanyna biyl 75 jyl tolady. Úly Jenis. Múnda sol shaqta kýlli sovet eli qúramynda bolghan últtyq qúrylymdardyng bәrining ózindik ýlesteri bar. Solardyng ishinde barshagha ortaq Otan qorghau isine bizding respublikamyzdyng da qosqan ýlesi erekshe. Erekshe bolatyny, óz basynyng qayghysyn tez úmyta bildi... Kenestik biylik ornaghaly halqy ýsh dýrkin alapat asharshylyqty bastan keshken. Ásirese songhysynda shyn mәnindegi Últtyq apatqa (katastrofagha) úshyrap, qúrdymgha ketu shegine jetip baryp toqtaghan. Artynsha kókiregi oyau azamattar, últ ziyalylary, bir kezdegi alashordashy atanghandar men  jana ókimetting biylik buyndarynda adal qyzmet atqaryp jýrgen azamattar  qughyn-sýrginge týsirilgen. Ýlken terror jyldary solardyng barshasy, halyq sharuashylyghy, ghylym, mәdeniyet, әdebiyet qayratkerleri, tipti respublikamyzdy basqarushy sayasy elitagha deyin joyyp jiberilgen. Birine biri úlasqan osynday qasiretter ýreyi sanany myqtap shyrmaghan ahualdan qazaq halqy endi ghana es jiyp kele jatqan. Osynday jaghdayyna qaramastan, el shetine jau tiygende, júrtymyz airyqsha dýr silkindi...

Soghys órti tikeley óz jerin sharpymaghanmen, qazaq halqy eki dýniyejýzilik soghystan da syrt qalmaghan. Óitkeni jahandyq aiqastardyng alghashqysynda – Resey imperiyasynyn, ekinshisinde kenestik imperiyanyng qúramynda edi. Tiyisinshe, әlemdik shayqastardyng negizgi oiynshylary bolghan eki imperiya da qazaq halqynyng ýlken otany dep esepteletin. Sondyqtan da sol kezderdegi soghysushy imperiyalardyng ekeuining de qorghanys sharalaryna mal-janymen atsalysqan. Alghashqysynyng soghys múqtajdyqtary ýshin qazaq eli qora-qora úsaq túyaq, ýiir-ýiir jylqysyn, qorghanys qúrylystaryn salugha san-myng jigitin berdi. Ekinshisine de, búl dәuirde «odaqqúrushy tәuelsiz sosialistik memleket» sanatyndaghy kenestik qazaq respublikasy atanghan elimiz, tap sonday sala-sala ýlesin Otan qorghau isine artyghymen qosa otyryp, jyly ornynan soghys órti qughan júrtqa jomart kónilmen qúshaghyn ashty, kýlli jer-suyn maydannyng enbek tylyna ainaldyrdy.

Býginderi ekinshi jahandyq soghysqa respublikadan 1 million 200 mynday adam qatysqany, elge onyng jartysy ghana aman oralghany aitylady. Yaghny Otan qorghaugha jiberilgenderdin  600 myndayy opat bolghan. Kórnekti demograf Maqash Tәtimovting zertteulerinen mәlim, 1931–1933 jyldary ótken songhy súrapyl asharshylyq apatynan seldirep tiri qalghan qazaqtyng soghys aldyndaghy mólsheri eki jarym millionday ghana edi, maydan dalalaryna solardyng jarty milliongha juyghy  attanypty, yaghny shamamen barlyq әskerge alynghan qazaqstandyqtyng 39-40 payyzdayy. Osynday mólsherde Otan qorghaugha alynghan qazaqtardyng ýshten ekisinen astamy soghys qúrbany boldy. Búl barlyq qazaqstandyq halyqtyng soghystaghy jalpy shyghynynyng teng jartysy. Basqynshylarmen shayqastarda qaza tapqan sol bozdaqtardyng jalpy qazaq sanyna shaqqandaghy payyzdyq mólsheri ózge halyqtar ókilderining tap sonday shyghyndyq kórsetkishterimen salystyrghanda, maydan dalalarynda payyzdyq ýles jaghynan eng kóp qan tókken belorustardan keyingi ekinshi oryndy alady eken.

Tarihy enbekterden, әdebiyetten, soghys kezindegi maydan jazbalarynan, әskery publisistikadan barshagha mәlim – qazaqtar erlikpen shayqasty. Myndaghan jauynger úl-qyzdarymyz týrli orden-medalidarmen marapattaldy, jýzden astamyna batyr ataghy berildi. Qaza tapqan bozdaqtardyng jerlengen oryndary anyqtalyp, eskertkishter qoyyldy, esimderi ardaqtalyp keledi. Soghystyng úmyt qalghan derekteri әli de tabylyp, ashyluda, keybir búrmalanghan ashy shyndyqtary, jasyrylghan aqiqattary aiqyndaluda. Dúshpannyng tútqiyldan basqynshylyq shabuyl jasauy, sovet jauyngerlerining әskery dayyndyqsyz soghysqa salynuy, nashar qarulanuy, taghy basqa tolyp jatqan sebepteri saldarynan basqynshynyng joyqyn soqqysyna ә degende tótep beru mýmkin bolmady. Soghystyng alghashqy aiynda millionnan astam sovettik jauyngerding tútqyngha týskeni, eki-ýsh aidyng ishinde búl kórsetkishting 3,8 millionday bolghany býginde kópshilikke mәlim. Zertteushiler nemis qolyna týsken soghys tútqyndary sanynyng 5,7 milliongha deyin jetkenin aitady. Bas qolbasshynyng olardy «biz ýshin tútqyn emes, Otanyn satqandar» dep jariyalaghany, әigili qolbasynyng da soldat qauipsizdigin oilap bas qatyra qoymaghany belgili. Shayqasqa kirgen bólimsheler sonynan bóget-jasaqtar qoyyp otyrghan. Olar shabuylgha shyqqandardy keri shegingen jaghdayda ózderi-aq qyryp saludan tayynbaghan.  Qorshauda qalghandardyng songhy oghy qalghansha atysyp jatqanyna kuә bola túra, aldaghy jospary ýshin olargha kómek jibermegen derekter de oryn alghan. Ne kerek, jauyngerlerining kýshi artyq dúshpannan kóz aldynda qaza tabuyna qinalmaghan. Ataqty әskerbasy «soldattardy ayamau kerek, qatyndar taghy tuyp beredi» dep aitqan tújyrym-júbatu kópshilikke sovet zamanyndaghy atyshuly filimnen jetti...

Turasyn aitqanda, sovet ókimeti úly soghysta tútqyngha týsken myn-san azamattarynan ýzildi-kesildi bas tartty. Soghys tútqyndarynyng qúqtaryn belgilegen halyqaralyq konvensiyalardy moyyndamady. Osylay basty qúndylyqty – jauynger ómirin, adam ómirin meylinshe saqtaugha, qorghaugha tyrysudy sovettik әskery jýie oiyna da almaghan edi. Sondyqtan da soghysudy úiymdastyrudaghy orasholaqtyqtary saldarynan dúshpan tútqyngha týsirgenderding bәrin satqyn dep eseptep, fashistik lagerilerdegi milliondaghan  ash-jalanash, auru-syrqau soldattaryna qanday da bir gumanitarlyq, sanitarlyq jәrdem beru jelilerin paydalanugha barmady. Sonda olargha kómek qolyn sozghan – sayasy emigrant Mústafa Shoqay boldy. Ol 1941 jylghy tamyzdan  jeltoqsangha deyin konsentrasiyalyq lagerilerdi aralap, tútqyndardyng jaghdayyn zerttegen, týrkistandyqtargha da, ózge últtar ókilderine de mýmkindiginshe týrli jәrdem bergen. Búl mәseleni qarastyrugha kórnekti zertteushi-ghalym Kóshim Esmaghambetov (1938–2016) erekshe kónil bóldi. (Ol Mústafa Shoqaydyng ómiri men qyzmetine tereng zertteu jýrgizgen, on eki tomgha jinaqtap shygharmalarynyng tolyq jinaghyn shygharghan tarihshy). Arnayy kitap dayyndady, biraq jariyalap ýlgermedi. Búl júmysty shәkirtteri (ghylym doktorlary Aqqaly Ahmet, Gharifolla Ánes) ayaqtap, 2019 jyly «Arys» baspasynan onyng «Týrkistandyq әskery tútqyndar. Turkestanskie voennoplennye» atty qújattar men materialdar jinaghyn bastyrdy. Mine osy jinaqtan Mústafanyng Polisha jerindegi konslagerilerge barghany, kenes armiyasyna Týrkistan (Orta Aziya men Dala ólkesi) aumaghynan alynyp, Qyzyl armiyanyng milliondaghan soldaty qatarynda soghystyng alghashqy ailarynda-aq tútqyngha týsken qazaq, ózbek, týrikmen, qyrghyz, tәjik jauyngerlerding jaghdayymen tanysqany, kóp material jinaghany jayyndaghy manyzdy derektermen tanysugha bolady.  Ol lageriler boyynsha týrkistandyq soghys tútqyndarynyng tizimin jasap, onda olardyng últyn, tughan jylyn, armiyagha shaqyrylghan uaqytyn, bilimin, mamandyghyn kórsetken. Kitapta búlardyng birqatarynyng qolmen jazghan týpnúsqasynyng kserokóshirmesi de keltirilgen. Tútqyndar ashyq aspan astyndaghy lagerilerde (olardy óte tómen kórip, kemsitu óz aldyna, adamshylyqpen tamaqtandyru da oilastyrylmay) is jýzinde ashtan-ash qamalyp jatqan. Tek bir ghana Debis konslagerinde sovet soldattarynyng auru men ashtyqtan shybynsha qyrylghandary sonday, 40 myng týrkistandyqtyng 1941 jylghy qazanda (Mústafa kelgen kezde) 25 myndayy ghana tiri bolghan eken. K. Esmaghambetovting zertteulerine qaraghanda, «eki-ýsh aidyng ishinde ol qyruar júmys atqardy, jýzdegen týrkistandyq tútqyndardyng jaghdayyn jaqsartugha kómektesti». Tútqyn Qares Qanatbaydyng esteliginen mәlim, Mústafa Shoqay Suvalky lagerinde jerlesteri aldynda tolqyp sóilegen sózinde: «Senderding әrqaysyndy bizding bolashaq otanymyz Týrkistannyng qúrylysyna qajet mamandyq alu ýshin týrli arnayy júmystargha ornalastyru – mening eng qajetti, eng kezek kýttirmeytin manyzdy sharuam bolady», – degen edi. Ol uәdesinde túrugha tyrysty. 1941 jyldyng 9 qarashasynda 80 týrkistandyq týrli mamandyqtar alu ýshin Lukenvalid qalasyna jiberildi. Mústafa Polisha aumaghyndaghy okkupasiyalyq rejim jetekshilerining biri shturmbanfurer Pauli Otto Geybeli komissiyasyna 471 adamnyng tizimin mamandyqtary boyynsha týrli júmystargha ornalastyru ýshin 1941 jylghy 10 qarashada tapsyrdy. Zertteui barysynda K. Esmaghambetov onyng Lemberg, Yaroslau, Debisa-Kochanovka, Deba-Maydan, Oflag-325 lagerilerinen 1592 tútqyndy mamandyqtary boyynsha bólek-bólek tizim jasap, júmysqa ornalastyrugha úsynghanyn anyqtaghan. Mústafa Shoqay lagerilerding әrqaysysyndaghy  bilimdi tútqyndardy jeke esepke alghan eken. «Jiyrma shaqty adam nasihatshylar tobyn qúraydy, – dep qorytty búl oraydaghy zertteuin K. Esmaghambetov. – Olar 1942 jyldan bastap qazaq, ózbek jәne basqa da ortaaziyalyq halyqtardyng tarihy men mәdeniyeti jóninde materialdardy jariyalaumen ainalysqan «Milly Turkestan», «Turkestan adabiyeti» degen jurnaldar shyghardy. Qysqasha aitqanda, M. Shoqay tútqyndardy beybit mamandyqtargha ghana úsynady, ol birde-bir adamdy әskerge úsynghan joq. Týrkistan legionyna tútqyndardy irikteu 1942 jyly bastalady, ol kezde Mústafa Shoqay tiriler qatarynda bolmaytyn». Mústafanyn  birqatar lageriden jasaghan tizimderi múraghattaghy qaghazdary arasynda saqtalmaghan bop shyqty. Ol, ókinishke qaray, lagerilerdi aralaghanda jinaghan materialdaryn ózining sýzek auruyna shaldyghuyna baylanysty tolyq qoryta almady, jýzege asyrmaq josparyn ayaqtap ýlgermedi (1941 jylghy 27 jeltoqsanda Berlinde auruhanada qaytys boldy).

Soghys tútqyndaryn Týrkistan legionyna alu 1942 jyldan bastap erikti sipat berilgen  mәjbýrleu jolymen jýzege asyryldy.  Búl rette zertteushi K. Esmaghambetov 1978 jyly Týrkiyanyng Izmir qalasynda kezdeskeninde legionda bolghan Atabek esimdi qazaqtan estigenin eske týsiredi: «22 jasynda ólip ketu onay ma?! Tútqyndardy qatarlastyra túrghyzyp qoyyp, bas tartqandardy kózimizshe atyp tastap jatty nemister», – degen edi ol. Shynynda da, týrkistandyq soghys tútqyndary legionerler qataryna lageri azabynan qútylu ýshin, tiri qalu ýshin bardy, yaghny legion atty әskery qúrylymgha óz erikterimen kirgen joq. Jәne olar sovet armiyasyna qarsy shayqastargha qatyspaghan da.  Berlindegi bir ghimarattyng eki qabatyna ornalasqan «Týrkistan» jәne «Edil-Oral» («IYdeli-Ural») últtyq komiytetterining qyzmetkerleri nemis әskery basshylyghy púrsat bergen auqymda Týrkistan jәne Edil-Oral legiondarynda «óz halqynyng últshyldyq sezimin óristetumen» shúghyldana jýrip, әr qaladaghy bólimderdi, lagerilerdi  aralaghanda, komiytet ishinen qúpiya jaghdayda qúrylghan Qarsylyq úiymdarynyng antifashistik pikirlerin taratty. Edil-Oral komiytetindegi qazaqstandyq (Petropavlda tughan) tatar jigiti Ghaynan Qúrmashev basqarghan jasyryn úiymgha kirgen tatar aqyny Musa Mustafovich Zalilov (Djalilov, Músa Jәliyl) ózine tapsyrylghan mәdeni-aghartu baghytyndaghy mindetteri boyynsha lagerilerdi aralap, belsendi týrde astyrtyn ýgitter jýrgizdi. Týrkistan komiytetindegi jasyryn úiymdy qazaq aqyny Mәjit Aytbaev basqarghan. Mәjit Qyzylorda oblysynyng tumasy edi. Qazaq pedagogika institutyn bitirip, 1937–1939 jyldary Qyzylorda pedagogika institutynda oqytushy, studentter dayarlau kursynyng bastyghy, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng Qyzylorda oblysy boyynsha ókili qyzmetterin atqarghan. Ólen, әngimeleri merzimdik baspasózderde, jinaqtarda jariyalanyp túrghan. Kórkem audarmamen ainalysqan. 1939 jyly әskery qyzmetke shaqyrylyp, batys shekarada qyzmet etti. Germandyqtardyng tútqiyldan jasaghan joyqyn shabuyly barysynda tútqyngha týsti. 1918 jyly bolishevizmning qaruly kýshimen qúlatylghan Týrkistan avtonomiyasynyng premier-ministri, jiyrma jyldan beri bóten jerde azattyq ýshin kýres jýrgizip kele jatqan emigrant, ózderin konslageridegi ólimshi tirshilikten qútqarghan Mústafa Shoqaydy búl da barlyq legionerler sekildi úly adam, últ kósemi sanady. Týrkistan últtyq komiytetining әdebiy-ilimy bóliminde qyzmet etip, shygharmashylyqpen jәne astyrtyn sayasy júmystarmen shúghyldandy. Legionerlerding orayy kelgen sәtte sovet әskeri jaghyna ótip ketuge әrekettenuine osynday jigitterding qúpiya nasihattarynyng әser etkeni kýmәnsiz...

Týrkistan komiytetining soghys kezindegi Ýshinshi reyh astanasynan shyghyp túrghan baspasózin jýrgizushiler nemis komandovaniyesi tapsyrmasyn óz úghymymen keneytip, gazet-jurnaldar men kitaptarynyng betterinde qazaq tarihy men mәdeniyeti jayynan kóp jazdy. K. Esmaghambetovting zertteuine qaraghanda, qazaqtyng últtyq mýddesine jauap beretin tuyndylardy «Milly әdebiyet» jurnalynyng redaktory Qobyzshy Qorqyt (Mәjit Aytbaev), «Milly Týrkistan» jurnalynyng redaktory Ghaly Altay (Hakim Tynybekov), «Yangy Týrkistan» gazetining qyzmetkeri Sayran  (Hamza Abdulliyn) jәne Ýsen Qoshalaqov, Sattar Álmәmbetov, Mәulikesh Qaybaldin (Asan Qayghy), Ghaypen Beyisov (B. Ghayyp) sekildi aqyn, jazushy, jurnalister, basqa da ónerpazdar berip jatty. «Qobyzshy Qorqyt» degen әdeby laqap aty bolghan Mәjit Aytbaev Abylay han turaly dastan (býginde Abylay hannyng barshagha mәlim portreti túnghysh ret sol dastanmen birge dúshpan astanasynda jariya bolghan desedi), Abay ólenderining qúrylysy men kórkemdik erekshelikteri jayly zertteu jazdy.  1943 jyly Berlinde dastandary, bir top óleni, Gete men Shiller tuyndylarynan jasaghan audarmalary toptastyrylghan «Abylay han» degen jinaghy jeke kitap bolyp basylyp shyqty. «Milly әdebiyettin» 1944 jylghy bir sany týgeldey onyng otyz  jyldyghyna arnaldy. Sherli aqyn shygharmalarynda Qorqyt bolyp kýnirenip, alysta qalghan elin saghyndy, tughan jerge tәuelsizdik tuyn tigudi armandady. Saghynyshyn sarnaumen sezdirip, tәuelsizdik jolynda qan tógudi qasiyet dep bildi. Aqyn Hamza Abdullin tughan jerge degen saghynyshty jyrlar jazdy, Shota Rustaveliyding «Jolbarys tondy jihankez» dastanyn qazaqshagha audardy. Hakim Tynybekovti qazaq tilining taghdyry  tolghandyrdy. Legioner-ónerpazdar kýshimen Avstriya astanasy Vena qalasynda 1944 jylghy 10 mamyr kýni iri mәdeny shara jasaldy. Vena opera jәne balet teatrynda Qazy Qazybekovting «Úly adamnyng armany» atty eki aktili piesasy oinaldy. Búl bir asa manyzdy oqigha bolghan-tyn. Qazaqtyng ataqty últ batyry Syrym Datúly bastaghan azattyq kýresin arqau etken spektaklidi sahnagha Mәjit Jaqsylyqov qoyypty. Muzykasyn Vena konservatoriyasynda oqityn Ghalym Ábsәlәmov pen Týrkistan legionynda kórkemónerpazdar ýiirmesine jetekshilik etip jýrgen skripkashy Áytikesh Tolghanbaev jazghan eken. Syrym batyr rólin әnshi Múhambetqaly Batyrgereev oinaghan kórinedi. Týrkistan legionynyng fototilshisi retinde spektaklidi Venagha arnayy baryp kórgen Ghaypen Beyisov sahnagha bir jas qyzdyng kózi kórmeytin qariyany jetektep shyqqanyn, qarttyn: «Múnar da múnar, múnar kýn, Sәulesiz menireu qara týn. Qara týndi qaq jaryp, Qazaqtan shyghar endi kim?!.» – dep kýnirengen sәtin esinde erekshe saqtaghanyn jazypty. Soghys tútqyndarynyng jat elde  ense týsirmey, elining azattyghyn armandauy, bolashaghyna senui tebirenterlik qúbylys edi. B. Ghayyp (Ghaypen Beyisov) sol kezende jaryq kórgen «Jauyngerding kýndelik dәpteri» degen kitabynda: «Eri ólse – eli joqtaydy, eli joq erdi kim joqtaydy» dep jazghan eken. Tughan jerinen jyraqtaghy soghysqa alynyp, dúshpan qolyna, taghdyr tәlkegine týsken jigitterding jalpy kónil-kýiin bildiretin, kókirekterin qars aiyra kýrsindiretin qayghyly tújyrym. Osy sózderdi Sayran (Hamza Abdulliyn) ózining «Joltay» degen poemasyna epigraf etip alypty...

Týrkistandyq qazaq legionerlerining jan-dýniyesin otanshyl Mәjit aqynnyng soghys pen ómir mәnin tolghaghan kórkemdik quaty zor myna bir balladasy tanytady: «Qan maydannyng kezinde, qarsy alyp keshki inirdi, Janymdaghy joldasym jýregin basyp jyghyldy. Jýrektep aqqan qyzyl qan aghyp jatty tamshylap. Jýrekten aqqan sol qandy kórip túrdy-au jan shydap! Júbayynan airylghan jalghyz qaz sipat jas janym, Ayaldadym amalsyz, dosymnyng sýiep bas jaghyn. Aqtyq sózdi aitsam da, ónirding tónip týnegi. Ýndemedi ol, kóz júmyp, tek qana soghyp jýregi. Qansha sózdi aitsam da, bildim de joldyng bolmasyn, Aqtyq sózin aitar dep, dedim: «Janday joldasym! Qarashy, әne, ata-anang basyna kelip jylap túr, «Ne boldy saghan, qozym?» – dep, sóileuindi súrap túr...» Júmylghan kózin ashpady jyghylyp jatqan joldasym. Dedim taghy, bildim de búl sózim em bolmasyn: «Qarashy, qalyng ormanda kýtip túr seni júbayyn, esh nazardy salmasan, tartady jaryng uayym. Esinde me, ertede jaghalap Syrdyng jaghasyn, Ayly týnde ayaly aralap orman arasyn. Qúshaqtap nәzik belinen, kúmarta sýiip erinin, Almap pa eding sol týnde jarynnyng qymbat senimin!» Júmylghan kózin ashpady jyghylyp jatqan joldasym, Dedim taghy, bildim de, búl sózim em bolmasyn: «Kóke! – dep kózden jas tókken, qarashy, әne, úlyndy, Ózinnen shyqqan úlynnan kóresing jaqsy kimindi? Ertengi kýn ol erjetip, «Kókem ne dep ketti? – dep, – El ýshin jәne men ýshin qanday qyzmet etti?» – dep, Súrasa úlyn, sol kezde ne deymin men úlangha, Armanyndy aita almay, mýdirip sonda túram ba? Ata-ana jәne sýigen jan bolsa da shet sen ýshin, Úlyna biraz sózindi ait, bolashaq ýshin, el ýshin!» Jyghylyp jatqan joldasym sol kezde kóp kýsh qylyp, Zor keudesip kóterip, ýsh jyghyldy, ýsh túryp. Júmylghan kózin ashty da, aqyryn ghana sóiledi, Aqyryn ghana aitsa da, aqylyn ghana sóiledi: «Tiri bolsan, dostym-au, úlyma qayghy jegeysin, Eger úlym súrasa, eli ýshin óldi degeysin. Týrkistannyng jolynda qiyndyqty kórdi de, Týrkistannyng jolynda maydanda sheyit boldy de!» – Dedi-daghy joldasym, kózin júmdy taghy da, Jýreginen aghylghan toqtady endi qany da. Altyn aray sol kezde úyagha kirdi qyzaryp, Ómir shirkin osylay óte berdi úzaryp»...

Sol qorqynyshty soghys ayaqtalghaly da 75 jyl bolypty. Soghysqa ýlken imperiyanyng bir bólshegi retinde qatysqan respublikamyz tәuelsiz el atanghaly otyz jylgha ainalyp barady. Maydanger qazaqtyng ajal qúshar aldynda tiri qalghan joldasy arqyly: eger úly súrasa – «Týrkistannyng jolynda maydanda sheyit boldy de», «eli ýshin óldi degeysin» dep eline joldaghan amanatyna tereng mәn berip qaraugha, elimizding basty qúndylyghyn aiqyn ajyratyp, әdil baghalay  biluge jetkilikti uaqyt. Tatar aqyny Músa  Jәlilding Edil-Oral legionyndaghy astyrtyn qyzmeti әshkerelenip, «Qúrmashev jәne basqa on adam» isi boyynsha 3-shi reyhting Ekinshi Imperiyalyq soty sheshimine sәikes 1944 jyly giliotina qoldanu tәsilimen basy kesilse de, jauynger serikteri ólenderi jazylghan qoljazbalaryn soghystan keyin elge jetkizgennen son, qaza tapqannan keyingi mәngilik ekinshi ómiri bastalghan-dy: әskery jәne әdeby qyzmetteri layyqty baghalanyp, 1956 jyly Sovet Odaghynyng batyry, 1957 jyly Lenindik syilyqtyng laureaty ataqtary berilgen. Al Týrkistan legionerlerining basty mindetterin úghyndyru jolynda kýresken azamattardyng eshqaysysy elinde qúrmettele qoymady. Mәjit Aytbaev 1945 jyly odaqtastar bombasynan qaza tapty, elge oralghan basqalary týrli merzimge sottalyp kete bardy. Týrkistan legiony mәselelerin jan-jaqty zerttep, salmaqty enbekter jazghan kәsiby jurnalist jәne últtyq qauipsizdik salasynyng ardageri Amantay Kәken «Egemen Qazaqstan» gazeti tilshisine (17.04.2020): «1947 jyly sәuir aiynda Almaty qalasynda Týrkistan әskery okruginde Týrkistan legionyna qatysqan 49 adamnyng qylmystyq isi qaralyp, týgeldey jaza jýktedi. Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin, yaghny 1995 jyly elimizding Bas prokuraturasy jogharydaghy 49 adamnyng № 5221 qylmystyq isin qayta qarap,  2 shilde kýni resmy qorytyndy shyghardy. Onda: «Búl adamdar Otanyn satqandar, soghys jaghdayynda basqalargha qol úshyn bergender. Sondyqtan aqtaugha eshqanday negiz joq» delindi. Tipti 1993 jyly 14 sәuirde qabyldanghan «Jappay sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau turaly» Zang talaptary legionerlerge jýrmeydi degen ýkim aityldy. Soghan qaraghanda legionerlerding býgin-erteng aqtalatyn týri kórinbeydi», – degen eken. Degenmen Týrkistan legionynda bolghandargha 1947 jyly ýkim Qazaqstannyng sovet imperiyasynyng otary jaghdayynda shygharylghanyn este ústau kerektigine nazar audarghymyz keledi. Al tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda sol kezgi parlament qabyrghasynda dýniyege kelgen zang da, sovet imperiyasynyng otary ahualynan qútylyp, tәuelsiz atalghan elding Bas prokuraturasy qayta qaraghandaghy qorytyndy da  qazaq elining mýddesin týbegeyli kózdeytindey әdil shyqpaghanyna qazirgi otyz jyl tәuelsiz damu biyiginen qaltqysyz kóz jetkizuge bolady. Yaghny olar qayta qaralugha tiyis.

Jalpy, jogharghy biylikting myna jәitke de jiti nazar audarghany jón: sovet ókimeti últ mýddesine qighash qaraydy dep eseptegendikten sanaly ghúmyryn emigrasiyada ótkizip, shetelde dýnie salghan músylman qozghalysynyng ataqty qayratkerleri Mәmed-Ámin Rasulzade men Ahmet-Zәky Uәlidy Toghan býginde resmy týrde әzirbayjan jәne bashqúrt halyqtarynyng últtyq batyrlary dep moyyndalghany әlemge mәshhýr, tap sonday resmy moyyndaugha eshqashan sovet memleketi qúzyrynda bolmaghan, sheteldegi jiyrma jyl ghúmyry boyghy kýresinde kenestik jana imperiya qúrsauyndaghy halyqtardyng azattyghyn kóksegen sayasy emirant, 2-shi jahandyq soghystyng asa auyr shaghynda әskery tútqyndargha kómek qolyn sozyp, sol jolgha janyn pida etken úly últtyq qayratker Mústafa Shoqayúly Shoqay da kýni býginge deyin múqtaj.  Kýni  býginge deyin resmy moyyndau, layyqty qúrmet kórsetilmegendikten de, pighyly taza emes týrli toghysharlar tarapynan «Shoqaev nemisterge, bóten elderding barlau qyzmetterine  qyzmet etken satqyn» delinetin, mәselening bayybyna barmaytyn  jalaly ghaybat sózder aitylyp jýr. Múndaylargha ýzildi-kesildi tosqauyl qoydyn  joly – oghan jogharghy dәrejede sayasy bagha beru, alys elde tynshu tapqan sýiegin tughan eline qaraly-saltanatty týrde alyp kelip, óz topyraghy qoynauyna beru. Búl – 2-shi dýniyejýzilik súrapyl soghys ayaqtalghaly beri ony ardaqtaytyn azamattar kýn tәrtibinen týsirmey aityp kele jatqan mәsele, birneshe úrpaq moynyndaghy qaryz, endi sony búdan әri de soza bermey, tezdetip oryndau – býgingi buynnyng paryzy...

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz