«Erlikting óshui - halyq qasireti!» - depti B.Momyshúly! Keremet cóz!

HH ghasyr qazaqqa bir opa-qayyr әkelgen joq. II-Dýniyejýzilik soghys maydanynda 650 mynnan asa azamatymyz qaldy. Búl da, mýmkin,  bolashaqta alatyn tәuelsizdigimizding óteui bolar...

Mәskeu týbindegi úrys kezinde fashist basqynshylaryn bir aidan asa uaqyt algha qaray bir qadam jasatpay ústap túrghan, qazaq sarbazyna Reyhstagqa birinshi bolyp tu ildirgen qarudyng kýshi emes – RUH. Ruh satyp alynbaytyn, ólsheuge kelmeytin, joyylmaytyn kategoriya. Soghys kezinde qazaq soldattary óz boyynda ata-babamyzdan qalghan jauyngerlik ruhtyn, qasiyetting saqtalghanyn kórsetti. Ol qanday qasiyet deysiz ghoy? Kóshpeliler degende oigha birinshi kezekte qanday úghymdar oralu kerek?

Kóshpeli degende ol, birinshiden, erkin adam. Tek erkin adamnyng ghana qaru asynyp jauynger bolugha qúqyly. Basy bayly qúl eshqashan jauynger bola almaydy. Ekinshiden, kóshpeliler ýlken oidyng adamdary - filosof. Alghashqy monoteistik iydeya - Tәnirshildik kóshpeli ortada payda bolghan joq pa! Salt atty adam men otyryqshy adamnyng dýnie tanymy eki týrli. Eger bәz bireuler dýnie ýshin, ózi ýshin ómir sýrse, qazaq úrpaq ýshin jasaghan. Olar balalaryna aldanyshym», júbanyshym dep qarap, dýniye-mýlikke qyzyqpaghan. Dýniyening bayansyzdyghyn, ómirding ótkinshi jalghan ekenin qazaqtarday dәl basqa eshkim aitpaghan. Al, ýshinshi qasiyeti olar shetinen ónerpaz, jyrshy, aqyn, әnshi men kýishi – boyynda shygharmashylyq daryny bar jandar. Oghan eshkimning talasy joq shyghar.

Ózining boyynda osy qasiyetterdi qalyptastyryp jinaghan halyqtyng dýniyetanymdyq qúndylyqtary da erekshe bolady. Olar birinshi kezekte ar men namys, el men jer, obal men sauap degen úghymdardy qasterledi. Búl týsinikter olardyng is-әreketining eng basty mativasiyasyna ainaldy. Sonymen qatar, búl qasiyetter qazaq halqynyng boyyndaghy eng bir keremet minez - toleranttyqty qalyptastyrdy! Búl qasiyet eshqanday qaulymen darymaydy. Ol ýshin ghasyrlar, mynjyldyqtar kerek... Osy qasiyetterding bәri de qazaq sarbazdarynyng boyynan tabylghan. Jauyna degen óshpendilik pen qatygezdik sezimi boyyn qansha kernep túrsa da jýregining týbinde meyirim oty eshqashan sóngen emes.

Osy orayda, bir kezderi әkemnen estigen mynaday bir oqigha eske oralady...

Osydan birer jyl búryn «Aq jol» demokratiyalyq partiyadaghy ýzengilestermen «Bessmertnyy polk» atty aksiyagha qatysyp edim. Eski alangha kelgende maghan Úly Otan soghysy batyrlarynyng birneshe sýretin úsyndy. Men solardyng ishinen Qasym Qaysenovtyng sýretin tandap aldym. Qasymdaghy joldastarym menen «búl kisini tanushy ma edin?» - dep súrady. Men ony mektep oqushysy kezimnen kórgenimdi, kózi tirisinde talay kezdesulerde bolghanymdy bayanday kelip, partizan aghamyzdyng sýretin myna bir isi ýshin alghanymdy aittym...

1975 jyly Kenes Odaghynyng Úly Otan soghysyndaghy jenisining 30 jyldyghyn atap ótu ýshin qazaqstannan bir top dellegasiya ókildire Germaniya Demokrtaiyalyq Respublikasy Berlinge attanady. Sol delegasiyanyng ishinde Qasekeng de bolady. Berlinde birneshe myng adam jinalghan saltanatty sarayda eki elding basshylary sóilep bolghannan keyin sóz kózi tirisinde anyzgha ainalgha danqty partizan, kórnekti jazushy Qasym Qaysenovke beriledi. Tribunanyng qasyna kelgen Qasym aghamyz: «men eng aldymen nemis halqynan keshirim súraghym keledi» dep zalgha qarap enkeyedi ghoy... Zalda otyrghan nemisterding kózderi sharasynan shyghyp, auyzdary ashylyp qalady. Prizidiumda otyrghan sovet delegasiyasynyng esi shyghyp, ne isterin bilmey: «Qaseke, biz jengenbiz.. biz soghysta jengenbiz...» dep onyng sózin týzetpekshi bolady. Al, partizan aghamyz bolsa sózin әri qaray bayyppen jalghastyryp, soghys kezinde ózining partizan bolghanyn, partizandar jau soldatyn tútqyngha almaytyndyqtan nemisterding olardan qatty qorqatynyn, sol jyldary óz qolynan talay nemis soldatyn o dýniyege attandyrghanyn aityp kelip: «mýmkin solardyng arasynda sizderding balalarynyz, әkeleriniz bolghan shyghar, sol ýshin meni keshirinder!», dep zalda otyrghan nemisterge taghy da iyilip taghzym etedi... Razy bolghan nemister úzaq qol shapalaqtap toqtamay qoyghan desedi...

Múny batys órkeniyetinde «POKOYaNIYE» deydi. Qazaqsha maghynasy «keshirim súrau», «tәubege kelu» bolsa kerek.

HH ghasyr qatygezdik, qantógis zamany boldy. Sol ýshin bireuden bireu keshirim súrauda. II-Dýniyejýzilik soghys kezindegi «holokost» ýshin 60-70 jyldary nemiter evrey halqynan kesherim súrap, óltirilgenderding qúnyn ótedi. 2003 jyly Rim Papasy II Ioan-Pavel krest joryqtary ýshin músylman әleminen, inkvizisiya ýshin ghylym ókilderinen jәne holokost kezindegi is-әreketi ýshin keshirim súrady. Qolmen istegendi moynynmen kóteru degen osy. Adamdar ózderi jasaghan kýnәlәri ýshin jauap berude.

Biraq, Otan qorghau jolyndaghy әdiletti soghysta tas-talqan bolyp jenilgen jauynan keshirim súraghandy ol zamanda, búl zaman kórgen kisi bar ma eken?!

Ásili, búlay isteu tek tabighaty taza ýlken meyirimdi jýregi bar, kónili Sary-arqaday keng adamdardyng ghana qolynan keledi.

Otarshyldardyng oy boyynsha HH ghasyrda qazaq halqy ózge últtarmen aralasyp, birte-birte últtyq qasiyetinen aiyrylyp joq bolyp ketuge tiyis bolatyn. KSRO KP OK Bas hatshysy L.I. Brejnev qazaqstandy «halyqtar dostyghynyng zerthanasy» dep tegin aitty deysing be. Soghan qaramastan, qazaq eli HHI ghasyrgha – ýshinshi mynjyldyqqa óz eldigin joghalpay nyq senimmen qadam basty. Nege? Sirә, qazaqtyng kendigi men adaldyghy, tazalyghy Jaratushygha jaqqan shyghar. Eger múnday qonaqjay, mәrt halyq jer betinen joyylyp ketse, dýnie óz kórkinen aiyrylar edi ghoy.

Júmadil Arman Qabdeshúly,

t.gh.k., Ál-Faraby atyndaghy QazÚU dosenti,

QBTU qauymdastyrylghan professory.

Abai.kz