Qazir etnikalyq orys azshylyghyna mәdeniyet pen ruhaniyaty jaghynnan bir taban jaqyn túratyndar arasynda orys tildi qandastarymyz bar. Olardy búrynghy metropoliyanyng aqparattyq әm ghylymiy-tehnikalyq t.b. yqpalynan qútqaru ýshin biz ne istedik?  Týk te istegenimiz joq. Istegimizde kelmeydi. «Shirigen júmyrtqalar» dep qarap otyramyz. Bar bolghany osy. Olar da ózderin kemisitu men jekkórushilikke zyghyrdandary qaynap, qazaq tildilerdi «Mәmbet», «Auylbay» dep sandaryn shapapaqtap mәz bolady. Tirshilik osylay jalghasa bere me? Álde eki tildik topty ymyralastyrudyng bir joly bar ma? Bolsa ol qanday jol degen saual aldymyzdy kes-kesteydi. Ol jol – orys-qazaq latyn jazuy. 

Týk istemey, Tәuelsiz elimiz dep bosqa shattanbay, últymyzdyng shaghyn bir bóligining jәne týrki tektes qandastarymyzdyng orystyq assmilasiyagha úshyrauyna jol berip qarap otyramyz ba? Elimizdegi orystildi qazaqtardy qansha jerden qazaq bolugha shaqyrsaq ta: «adasqannyng arty jón, qaytyp ýiirin tapsagha» bet alghyza almay kelemiz. 

Búl orayda «Elimizdegi orys tildi qazaqtar jәne týrki tektesterding bilim aluy» degen arnayy Zang ghana kerek. Nege biz búnday qadamgha baramyz? Resey biyligi men halqy revanshizm jolyna myqtap týsti. Olardy búl baghyttan endi eshkim taydyra almaydy. Olar birinshi kezekte enikalyq orystardyng odan keyin orys tildilerding qúqyqtarynyng jәne orys tilining qoldanyluy ayasynyng shektelmeuin Ortalyq Aziya elderinen talap etedi.

Oghan qarsy túrudyng joly – orys tilinde bilim beretin latyn jazuly Yakovlev әlipbiyimen oqytatyn mektepterdi ashu. Qazir Resey BAQ «Preziydent Kazahstana Kasym-Jomart Tokaev schitaet, chto ukreplenie pozisiy gosudarstvennogo — kazahskogo — yazyka ne doljno privoditi k ushemlenii russkogo yazyka» degendi quana jazady. Resey tarapynyng Orys tildilerin jan-talasa qorghaudyng ar jaghynda, Qazaqstandaghy orys tildi qazaqtardyng da óz qandastarymen birge latyn jazuyna kóshuden qorqady. Búny tek kókirek kózi soqyr jan ghana úqpaydy. Qazaq tilining órkendeui de orys tildi qandastarymyzdyng qay jaqqa tandau jasauyna tirelip túr. Biz olardy óz bauyrymyzgha tartudyng adastyrmas әm shatystyrmas bir jolyn tabugha tiyispiz.

Búl orayda bizge Týrkimenstan әdisi kerek. Olar tek etnikalyq orystargha ghana orys tildi mektep ashyp, sonda oqugha mýmkindik berip otyr. Biz de osy týrkimen әdisin kerisinshe qoldanyp, últymyz qos tildi bolsa da, eki jazuly bolmauy ýshin әzirshe «qos til – bir jazu» sayasatyn ústanyp, orys tildi qazaqtargha arnalghan «bir últ – bir jazu» baghdarlamasy ayasynda jeke synyptar ashyp, Yakovlevting latyn әlipbiyimen oqytugha kóshuimiz kerek. Búl bәri bir balalaryn orys mektebine beretin qandastarymyzdy ózge orys tildi qauymnan bólekteydi. Ári búghan Resey jaghy da eshtene dey almaydy. Óitkeni, latyn jazuyna óz derbes memleketi bar, BÚÚ moyyndaghan tәuelsiz eldegi orys tildi qazaqtar kóship jatyr. Eng bastysy orys tildi qazaqty ózge orys tildilerden bólip alugha tiyispiz. Osy qadammen biz olardy dildik, dindik әm mәdeny yqpalynan qútqaramyz. Búghan 30-gha tolmas oqushysy bar olardyng 7-11-i qazaq bolatyn shaghyn mektepting etnikalyq orys ústazdary da quanady. Quanbay she, qos synyp ashylyp otyr emes pe???

Elimizdegi tanymal jeke túlghalarmen qatar sayasy partiyalar da búrynghyday týieqússha basyn qúmagha tyghyp almay, әlemdik qauymdastyqqa orys tildi qandastarymyzdyng Ortalyq Aziyalyq latynsha orys jazuyna kóshetinin mәlimdeuge tiyis. Biz osy uaqytqa deyin latyngha qazaq tildi qazaqtar ghana kóshedi dep Mәskeuge aqtalyp әlekke týstik. Sonymen orys tildi qazaqtargha   Yakovlevting latyn әlipbii negizindegi jәne qazaqtyng tól dybystary qamtylghan arnayy әlipby kerektigin Kremlige úqtyrugha tiyispiz. Bizdegi orys tildi qazaqtar – etnikalyq orys tildiler siyaqty diaspora ókilderi emes, óz tól memleketin qúrushy tituldy últ. Olar da latyn jazuymen jazugha mýddeli. Olardyng búl qalauyna eshkim tosqauyl bola almaydy. 

Búl iske orys tildi sayasy belsendi jastar keninen tartylugha tiyis. Ári latyn jazuly orys-qazaq jazuyn barsha orys tildi qazaqtardy qatystyra otyryp keng talqygha salatyn uaqyt jetti. Qazaqstandyq latyn jazuly orys tilining orfografiyasy men orfoepiyasynda qazaq jәne týrki sózderi qalay aitylsa solay jazylady degen ereje engizsek kóp nәrse útamyz. Osylaysha qazir bir últty qaqqa jarghan jaghdaydan latyn jazuly «Til Reformasy» ghana qútqarady. Osyny qay tilde sóileytinimizge qaramay birlese talqylaytyn kez keldi. 

Biz orys tildi qazaqtargha qarsy emespiz, orys jazuly qandastarymyzgha qarsymyz. Óitkeni, bizge «bir últ – bir jazu» kerek degen úran kóterilude. Odan eshkim tys qala almyady. Tól әliby qazaq tildi qazaqqa da, orys tildi qazaqqa da kerek. Biraq, Ol – kiril jazuy emes!   

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz