Adamzat tarihynda jabayy andardyng ishinde eng әueli qolgha ýiretilgeni - it ekeni belgili. Sonday-aq ol adamnyng eng adal serigine ainala bildi. Sondyqtan ata-babalarymyz itti jeti qazynanyng birine jatqyzghan. Sal-seriler it jýgirtip, qús salyp, olardy erekshe qasterlegen. Býginde osy ata dәstýrimiz úmytylyp bara jatqanday... Keyingi úrpaq qazaqy tóbetting bar ekeninen de beyhabar. Biz búghan Almatydaghy it bazaryna barghanymyzda kóz jetkizdik.

Almatynyng "Sayran" avtobeketine qarama-qarsy ornalasqan "Syrdariya" bazary senbi, jeksenbi kýnderi naghyz it bazaryna ainalady. Búl Almatydaghy eng ýlken it bazar bolghan song ba, әiteuir itterding "jeti atasy" osynda. Kavkaz tóbeti deysiz be, Ortalyq Aziya tóbeti me, joq, әlde aughan borzasy ma, - bәri-bәri bar. Tipti alatyn bolsanyz, kәnden, bulterier, bokser, rotveyler, bulidog syndy it túqymdarynyng neshe týrin tanday alasyz. Tym qúryghanda, qújat boyynsha әkesi chempion, sheshesi kandidat bolghan nebir alyp itterdi tamashalaugha bolady.

Adamzat tarihynda jabayy andardyng ishinde eng әueli qolgha ýiretilgeni - it ekeni belgili. Sonday-aq ol adamnyng eng adal serigine ainala bildi. Sondyqtan ata-babalarymyz itti jeti qazynanyng birine jatqyzghan. Sal-seriler it jýgirtip, qús salyp, olardy erekshe qasterlegen. Býginde osy ata dәstýrimiz úmytylyp bara jatqanday... Keyingi úrpaq qazaqy tóbetting bar ekeninen de beyhabar. Biz búghan Almatydaghy it bazaryna barghanymyzda kóz jetkizdik.

Almatynyng "Sayran" avtobeketine qarama-qarsy ornalasqan "Syrdariya" bazary senbi, jeksenbi kýnderi naghyz it bazaryna ainalady. Búl Almatydaghy eng ýlken it bazar bolghan song ba, әiteuir itterding "jeti atasy" osynda. Kavkaz tóbeti deysiz be, Ortalyq Aziya tóbeti me, joq, әlde aughan borzasy ma, - bәri-bәri bar. Tipti alatyn bolsanyz, kәnden, bulterier, bokser, rotveyler, bulidog syndy it túqymdarynyng neshe týrin tanday alasyz. Tym qúryghanda, qújat boyynsha әkesi chempion, sheshesi kandidat bolghan nebir alyp itterdi tamashalaugha bolady.

- Jigitter, kýshikterdi qyzyqtap túrsyndar ma? Búlar anau túrghan "Aq andyn" kýshikteri, - dedi orta jasqa kelgen múryndy jigit kólik ýstinde túrghan dәu aq tóbetti kórsetip. - Búl - týrikmenning alabay túqymdy iyti. Naghyz alyptyng ózi. Salmaghy 100 keliden asady. Boyy - 72 sm. Týrikmender ózderining itterin syrtqa shygharmaydy. Tek úrlyq jolmen ghana әkeledi. Men múny satu ýshin emes, satyp jatqan kýshikterimning әkesi ekenin aighaqtaugha alyp keldim. Áytpese qazir kez kelgen klubtan "әkesi pәlendey, sheshesi týgendey" degen jalghan anyqtama jazdyryp alugha bolady. Onday qújatqa aldanyp qalmas ýshin bәrin kózben kórip, qolmen ústaghan dúrys. Kórinder, alatyn bolsandar, týsirip beremin. Ár kýshikting baghasy 250-300 dollar.

Jalpy, bazardaghy irili-úsaqty kýshikterding tegine baylanysty baghasy 200 tengeden 500 dollargha deyin barady. Týrleri de, tegi de әrtýrli. Aziyalyq tóbetting qúlaq-qúiryghy birden short kesilse, al Kavkaz tóbetining tek qúlaghy ghana kesiledi eken. Olardyng da kýshikterining baghasy 100-150 dollar tónireginde.

Qazirgi kezde Qazaqstanda it túqymdary jaqsy damyp keledi. It tóbelestiretin arnayy oryndar da jeterlik. Ol - iytqúmarlar ýshin naghyz aqsha tabudyng kózi. Olardyng aituynsha, qanday kýshti it bolsa da bәribir aziyalyq tóbetke shamasy jetpeytin kórinedi.

Bir ókinishtisi - atalmysh bazardy aralap jýrip, bir qazaqy tóbetti kórmek týgil, it satushylardyng arasynan "qazaqy iyt" degen sózdi esty almadyq. "Olar qazir qúryp bitken!" deydi. Sonday-aq qazaqy tóbetting ornyn ortaaziyalyq tóbet, alabay, aziat degen it túqymdarynyng basyp ketkenin de tilge tiyek etti. Jәne olardy týrikmen itterine telu ýrdiske ainalghan kórinedi. Negizi, týrikmender aqalteke arghymaghymen qosa, alabay iytimen de әlemge әigili. Sondyqtan da týrikmender tekti itterine kóp kónil bóledi. Auyl sharuashylyghy, sauda ministrlikteri olardy qamqorlyqqa alghan. Ótkende shekarada alabay iytin alyp ótem degen elshimiz lauazymdy qyzmetinen qoshtasqanyn barlyq BAQ qúraldary jariya etkeni belgili. Qysqasy, olarda asyltúqymdy itterine memleketten qoldau bar. Al bizde she? Bizding auyl sharuashylyghy ministrining "sen tiymeseng men tiymen badyraq kózdin" kerin keltirip otyrghanyn qalay týsinuge bolady? Týrikmen iyti búrynnan baqtashylyqpen aty shyqsa, qazaqy tóbet qasqyr alatyndyghymen erekshelengen emes pe edi? Ejelgi әpsanalardy ashyp qaraytyn bolsaq, bizding arlandarymyz tek qana qasqyr emes, barys, angmen jekpe-jek shyqqandary anyq kórsetilgen. Tayynshaday syrttandarymyzdy baghalay bilmegenimizdi kimnen kóremiz? Kezinde qoyshynyng balalary ýstine at qylyp minip alsa da, mynq etpey, iyesine adaldyq tanytatyn qayran qazaqy tóbetimiz-ay! Búl jerde qúmay tazyny sóz etuding ózi artyq... IYti jaman dese, ashulanatyn qazaqy namys qayda ketken?..

Itterding baghasy:
aughan borzasy - 12 myn, rotveyler, bulidog- 8 myn, bulterier men bokser - 7 myn, pit - 18 myng tengening ýstinde, al Kavkaz tóbeti -
400 dollar, Orta Aziya tóbeti -
100, 150 dollardan joghary,
alabay - 250, 300 dollar,
qandender - 1000, 1500 tenge.

Núrghaly QÚDABAEV, iytqúmar:
- Qazirgi kezde itterdi tandaudyng ózindik syry kóp. Búryn auyldaghy ýlkender «myna itting keudesi jalpaq, shoqtyghy biyik eken» dep qazaqy kózqaraspen tandap jatatyn. Biraq qazir it tandauda ol azdyq etedi. Asyltúqymdy itterding kóbi qazir Orta Aziya men Týrikmenstannan, Kavkazdan keledi. Olardy qazaqsha tanday almaysyz. Onyng tuu turaly kuәligi bolady. Sol kuәlikte asyltúqymdy itterding býkil ata-tegi jóninde mәlimet jazylady. Ata-tegi kim, sheshesi kimning túqymy, әkesining qanynyng qúramy qanday, alghan ataq-dәrejesi, ata-babasynyng qanday jarysta qalay kelgendigi, bәri-bәri jazylady. Osyghan baylanysty satyp alasyz.

Songhy jyldary elimizde týz taghylary kóbeyip, tórt týlikti týre qyryp, tipti adamdardyng ózine auyz sala bastaghanyn talay estidik. Osyghan baylanysty auyl sharuashylyghy ministri qasqyrlardy aulaugha arnayy aqsha bólgen bolatyn. Alayda atqa minip, myltyq asynghandar bórilerge bógeu bola almady. Osyndayda oilaysyn, әr auylda ýsh-tórt syrttan it bolsa, qasqyrlar auyl syrtynan jýre alar ma edi? Endeshe, tiyisti ministrlikter ejelden mal men jandy saqtap kelgen qazaqy tóbetterimizdi saqtaugha jәne ósip-ónuine kónil bólse, qaneki! Sonda birneshe mәsele sabaqtalyp, ózdiginen sheshile berer edi.

Serik Júmabaev

«Alash ainasy» gazeti 27 mausym 2009 jyl