Qazaqta «Toydyng bolghanynan góri, boladysy qyzyq!»-degen ataly sóz bar. «Nur Otan» partiyasynyng praymeriyzin ótkizu erejesi jariyalanyp, tirkeu kezeni ayaqtaldy. 11 myng 249 azamat ótinish bildirip, sonyng 10 myng 990-y jarysqa qatysugha resimy tirkeldi. Alla qalasa, sanauly kýnderden keyin ýgit-nәsihat kezeni bastalady.

Osy 10 myng 990 azamattyng ishinde ózim jәne menimen taghdyrlas jandar da bar. Elbasy partiyasynyng praymeriz әdisin jolgha qoyyp, bizding baq synauymyzgha mýmkindik bergenine men qatty quanyp jýrmin.

2016 jyly Mәjilis saylauy ótti. Sol saylaudyng qarsanynda Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Kóshi-qon sayasatynyng qoldaushysy, alystan oralghan aghayynnyng ókili retinde men «Mәjiliste Tәuelsizdik jyldary alys-jaqyn shetelderden oralyp, Qazaqstan azamaty atanghan aghayyndardan da bir-eki deputat bolu kerek!» -degen mәsele kóterdim.
Estelik ýshin aita keteyin, atalghan mәseleni ózim birden alyp shyqqam joq. Aldymen tarih ghylymdarynyng doktory, prfessor, qytaytanushy Nәbijan Múqamethanúly aghamyzgha qonyrau shalyp, osy mәseleni óz atynan kóterudi ótindim. Kerek bolsa, Mәjilis saylauyna týsuin súrandym. Nәbeng at tonyn ala qashty.

Sosyn, osy mәselemen ainalysyp jýrgen tәjiriybeli maman, qogham qayratkeri Raqym Ayypúlyna habarlasyp, úsynys jasap edim, ol kisi de teris ainaldy.

Biraq, Rahang sol jyly Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiyasynan Mәjilis saylauyna týsip, ótpey qaldy.

«Er kezegi ýshke deyin» degen sóz bar ghoy dep, L. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti Shyghystanu fakulitetining professory, tarih ghylymdarynyng doktory, Qazaqtyng kórnekti jazushysy Túrsynhan Qayyrkenge telefon soghyp, oiymdy aityp, bir auyz sóz aituyn talap ettim.
Túrsynhan Zәkenúly az-kem oilanyp túrdy da kelisimin berdi. Ertesi «Facebook» jelisindegi ózining jeke paraqshasyna «Kelesi Parlamentte Otangha oralghan qandastardyng ókilderi boluy kerek!» dep, myzghymas dәleldermen óte sauatty etip, óz úsynysyn jazyp shyghardy.

Sol-aq eken, «Abai.kz» portalynda, «Dalanews.kz» aqparattyq agenttiginde jәne «Facebook» әleumettik jelisinde «Elge oralghan qandastarymyzdan da deputat bolu kerek!» degen úsynystar men hattar qarsha bordy da ketti.
Mәselening júrt kónilinen shyqqany sonshalyq, kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Ádil Ahmetov, QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, qazaqtyng asa kórnekti jazushysy Dulat Isabekov, qazaqtyng asa talantty aqyny, QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri Esenghaly Raushanov, qazaqtyng kórnekti aqyny, qogham qayratkeri, «Núr Otan» partiyasynyng mýshesi Jýrsin Erman, qazaqtyng kórnekti aqyny, «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri, «Núr Otan» partiyasynyng mýshesi Serik Aqsúnqarúly  bastaghan aghalarymyz aghyl-tegil maqala jazyp, óz oilary men úsynystaryn ortagha salyp, qoldap kep berdi.

Sonymen birge, Ámirjan Qosanov, Rasul Júmali bastaghan sayasatkerler, jurnalister, óner adamdary, qogham belsendileri atalghan úsynysty odan ary qúptap, ilip әketti. Ondaghan basylymdardyng basshylary, Qazaqstannyng týkpir-týkpirindegi auyl túrghyndary birlesip jazghan qoldau hattarda esep joq...

Jerlesterine maqala jazdyryp, deputattyqqa osy jigit layyq dep, ózin jarnamalatqandardy da kózimiz shalyp qaldy.

Sol hattar men úsynystardyng ishinde ýmitker retinde mening atymdy ataghandar da boldy. Biraq, ol kezde mening bir shartym tolmaytyn edi. Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy boyynsha, Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghynda túratyn jәne onyng aumaghynda songhy on jylda túraqty túryp jatqan adam Parlament deputaty bola alady. Mening jylym, aiym tolghanmen sanauly kýnder jetpeytin edi.

Aytpaqshy, osy mәseleni BAQ-ta kótererding aldynda L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU-ning janyndaghy Týrkitanu, Altaytanu GhZY diyrektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Qarjaubay Sartqojaúly, osy Túrsynhan Zәkenúly, «Asar» RQB-nyng tóraghasy, qogha qayratkeri Qayrat Bodauhan, kәsipker Túrsynәli Tileusheúly – beseuimiz «Núr-Otan» partiyasynyng hatshysy Farhad Quanghanovtyng qabyldauynda bolyp, osy úsynysymyzdy Partiya Tóraghasynyng Birinshi orynbasary Asqar Myrzahmetov myrzagha jetkizudi ótinip, qolyna jazbasha hatymyzdy ústatyp ketkemiz.

Shetten oralghan aghayyndardan Mәjiliste deputat boluy kerek degen mәsele BAQ-ta qyzu talqygha týskende Partiyanyng taghy bir hatshysy Qanybek Júmashev meni shaqyryp, atalghan taqyryp jóninde aqyldasty. Ókinishke oray, búl mәselening der kezinde elenbegenin, ýmitkerler tizimining bekitilip ketkenin jetkizdi. Biraq, kelesi saylauda sózsiz eskeriletinin aitty.
Sóitsek, managhy «Beseuding haty» Farhad Shaymúratúlynyng tartpasynda qalypty. Hatshy myrza ótinishimizdi Tóraghasynyng Birinshi orynbasary Asqar Isabekúlyna úsynbaq túrmaq, tirketpegen de ghoy.

Amal joq, «Mandastyz deputat» (Dәuret Quattyng sózi) retinde, taghy da kýiip túrghan kóshi-qon mәselesin ózimizding jalghasty jalyqpay kóteruimizge, zannamalardaghy olqylyqtardy jetildiruge, kedergilerdi joghaltu ýshin arpalysugha tura keldi. Bes jyl ishinde shama kelgenning bәrin jasadyq. Sonynda, «Zang týzeldi, qandasym, sen de týzel!» dedik. «Oralman» edi, qandas atandyrdyq...

Bir qyzyq әngimeni qystyra keteyin, jaqynda bireuding «WhatsApp» jelisi arqyly tarap jýrgen audio sózin estip, jaghamdy ústadym. Álgi tanys-beytanys kókemiz «...2015 jyly saylau boldy. Saylau kezinde Oralman deputat kerek degen әngime shyqty. Ony bizding bir pysyq jigitterimiz aighaylap, aldyghy shyghardy. Sodan, o da bir shu boldy. Osynyng bәri bizding biylikke únamady-au dep oilaymyn...»-dep, soghyp jatyr.

Búl – byljyraq әngime. IYә, bir kezde, naqtylap aitsam, 2013 jyly dәl osyn audiodaghyday ishki jәne syrtqy kýshterding arandatuymen «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanynyng bir ret qatandatylghany ras. Biraq, jarty jylgha jetpey qayta qalpyna keldi. Sodan beri, Elbasy Núrsúltan Nazarbaev ta, Preziydent Qasym-Jomart toqaev ta qazaq kóshi turaly óte-óte jaqsy kózqarasta. Qandastaryna degen yqylas-peyilinde shek joq! Kóshting jolyn danghyratyp ashyp qoydy...

Atalghan arandatushynyng aityp otyrghan sol «pysyqaylary» Túrsynhan Zәkenúly ekeuimiz edik.

Eger, mәseleni dúrys niyetpen, sauatty kótere bilsen, biylik, sóz joq, qaperine alady, oilanady. Oryndy bolsa, júrt tilegi jolda qalmaydy.
Mine, biz bastaghan «Kelesi Parlamentte Otangha oralghan qandastardyng ókilderi boluy kerek!» degen sol tilekti Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaev dúrys dep qabyldap, ótken jyly 25 qarashada «Nur Otan» partiyasynyng ónirlik filialdarynyng ókilderimen kezdeskende «Árbir mәslihattyng saylaualdy partiyalyq tizimine halyqtyng týrli sanatynyng ókilderi, otanyna oralghan QANDASTARYMYZ, mýmkindigi shekteuli adamdar, kәsipkerler men BAQ ókilderi engeni jón»-dep, tamasha tapsyrma berdi.
Kórip otyrmyz, Elbasynyng búl qamqorlyghyna alghys aitpaghan qandas joq. Shynyn aitsaq, ózimiz tarihy oqigha retinde baghaladyq. «Alystan oralghan aghayyn elimizding sayasy ómirine tipti de terenirek aralasyp, eng keminde tәjiriybe jiyatyn, sayasy mәdeniyetin kóteretin boldy-au!» dep, qatty quandyq.
Elbasy bergen tapsyrmagha say, «Nur Otan» partiyasynyng praymeriyzin ótkizu EREJESINE qandastarymyzdy qamtyghan, «-әleumettik toptar boyynsha kvota – partiyalyq tizimderding sapaly qúramyna qoyylatyn talaptar: partiyalyq tizimderde kem degende 30% әielderding jәne 20% 35 jasqa deyingi jastardyng boluy. Kópbalaly analardyn, QANDASTARDYN, erekshe qajettilikteri bar adamdardyng jәne basqa da әleumettik toptardyng ókilderi saylaushylardyng ónirlik qúrylymyna sәikes engizilui mýmkin;» degen arnayy tarmaq enip otyr.

Búl – shyn mәninde ýlken oqigha. London sayasy zertteuler ortalyghynyng qyzmetkeri jәne Trampty qoldaushy Ardagerler kenesining teng tóraghasy Djessy Djeyn Daffding sózimen aitsaq, «"Nur Otan" partiyasy bastaghan osynau reformalar – Qazaqstanda qalyptasa bastaghan jana sayasy mәdeniyetting bir bólshegi». Al, «Arnayy kvota bólu – Qazaqstan tәrizdi Ortalyq Aziyanyng damushy memleketi ýshin tendessiz faktor. Búl – barlyq demokratiyalyq reformatorlar men belsendiler ýshin monumentaldy jәne seysmikalyq silkinis!»-depti, Djessy Djeyn myrza taghy.

Shynyn aitayyn, Parlamentte Elbasynyng kóshi-qon sayasatyna baylanysty strategiyany tereng sezinetin jәne qandastar mәseletin jan-jaqty biletin tәjiriybeli mamandar men batyl túlghalardyng azdyghy, tipti joqtyghy – atalghan salany san mәrte toqyraugha úshyratty.

Alla qalasa, sol bostyqtyn, mine, orny tolayyn dep túr!

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev jaqynda Ýkimetting keneytilgen mәjilisinde sóilegen sózinde «Qazir sapaly jana mindetterdi oryndau ýshin kadrlardy irikteu asa manyzdy mindet bolyp otyr. Jana kurs jana oryndaushylardy – bilimdi, batyl, bastamashyl, iskerlik jәne adal oryndaushylardy qarastyrady»-dedi.

Demek, Mәjiliske de bilimdi, batyl, bastamashyl, iskerlik jәne adal deputattar kerek. Qandastarymyz ýmitkerlerdi qoldap, pikir bildirip jatsa, osy jaghyna basa mәn bergeni dúrys!

Osy oraydy paydalanyp, praymerizge qatysugha joldama alghan shetelden oralghan aghayyndarymdy shyn jýrekten qúttyqtaymyn. Jәne olardyng bәgeden ozyp shyghyp, әr degeydegi mәslihattar men Mәjiliske deputat boluyn tileymin!

Sonday-aq, qoldaushy qauymnyng da óte ústamdy bolghany, sayasy mәdeniyetin, kisilik kelbetin barynsha jaghymdy, jaqsy jaghynan kórsete bilgeni dúrys.
Jalpy, praymerizde synalatyn biz emes, qoldaushy qauym, Sizdersizder!

Auyt Múqiybek,

QR Preziydenti janyndaghy Últtyq qoghamdyq senim kenesining mýshesi

---

Eskertu: 2015 jylghy sol úsynys-tilekterding qolyma ilikken bir bólimin saqtap qoyghan ekenin. Aqparat ýshin, sol jazbalardy qosymsha jariyalay ketudi jón kórdim.

***

Túrsynhan Zәkenúly, 

Tarih ghylymdarynyng doktory, Qazaqstan jazushylar odaghynyng mýshesi:

Kelesi parlamentte otangha oralghan qandastardyng ókilderi boluy kerek

Býginde  tarihy Otanyna 1 mlliongha jaqyn qandastarymyz qaytyp oraldy. Búl jerde «qandastar» degen sózdi beker qoldanyp otyrghan joqpyz. Óitkeni olar keshegi bir súrqyltay zamandarda amalsyzdan ýiirinen bólingen óz bauyrlarymyz. Qazaqta «ózinnen tumay úl bolmas, satyp almay qúl bolmas» degen sóz bar. Býginde qazaq ýshin «ózinen tughan úl» kim? Ol osy elim dep, jerim dep kelip jatqan aghayyn. Qazaqtyng qara balasy. Al, satyp alar «qúl» kim? Ol jan baghysqa kelip jýrgen, tili, dili bóten jat júrttyq kelimsekter. Olar týbi el bolmaydy. Al senimen el bolatyn, tirligi de, taghdyry da bite qaynasyp, tútasyp ketetin, el basyna kýn tusa tu týbinde túrysatyn sol «ózinnen tughan úl» bolmaq.

Qazir almaghayyp zaman bastaldy. Álemdik iri elder dúniyejýzindegi resurstar men yqpal aimaghyn qayta bóliske salugha kiristi. Qúndylyqtar ózgerdi. Álemde zorlyqty kýshke zorlyqty kýshpen jauap beru әdetke ainaldy. Qúdaygha shýkir, Elbasynyng syndarly sayasatynyng arqasynda, Qazaqstan beybitshilik araly ispetti ózin ózi saqtap túr. Degenmen, qauip-qater joq emes. Endi ghana buyny bekip kele jatqan memleketimmizdi odan ary nyghaytu ýshin, ish pen syrttaghy qazaqtardyng bir kisidey birligi, memleketshildigi men ortaq kýsh-jigeri qajet.

Býgingidey kýrdeli kezende, Qazaqstanda ózining geosayasy mýddesi bar kez kelgen el bizding birtútas últ retinde ósip-órkendeuimizdi, qazaq halqynyng sanynyng ósuin qalamaydy. Olar eldegi til mәselesi men demografiyalyq jaghdaydyng osy beti qaluyn qalaydy, t.t.

Osynday jaghdayda qazaqqa tek qazaqtyng balasy kómektesui kerek. Qazaqqa tek qazaqtyng jany ashuy kerek. Sol sebepti, shettegi aghayyndy mýmkindiginshe elge tartu Qazaq elining strategiyalyq mindetterining biri bolyp qala berui tiyis. Búl rette, Elbasy qol qoyghan «Kóshi-qon turaly zan» búdan aldyn bir sәt kidirip qalghan kóshi-qon ýderisine jana serpin berude. Osy keleli ózgerister, biyl ótkeli otyrghan Parlament saylauyna dóp kelip otyrghany da, isting әri qaray sәtti jýruine ýlken ýmit úyalatady.

Búl orayda, óz basym, kelesi Parlamentte shetten kelgen qandastardyng ókilderi de boluy kerek dep oilaymyn. Áriyne, shetten kelgen qandastar Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alghannan son, Qazaqstan azamaty bolyp tabylady. Al «QR azamattyq turaly Zany» azamattyghy bar kez kelgen azamatqa saylau jәne saylanu qúqyn beredi. Deytúrghanmen, qazirgi kezde shetten kelgen aghayyndar ózderining osy qúqyn tolyq iske asyra almay keledi. Onyng kóptegen obektivti jәne subektivti sebepteri bar. Eng bastysy olardyng bir jerde shoghyrly qonystana almauy. Onyng ýstine, tildik-psihologiyalyq jәne keybir migrantofobiyalyq t.b kedergilerge baylanysty, olar okrugter boyynsha saylaugha týskende qajetti dauys jinay almaydy. Nәtiyjesinde, últ mýddesi zardap shegedi. Búghan deyin, kóshi-qon ýderisinde keybir qatelikter oryn aldy desek, búl qatelikter dәl osy joghary biylik dәlizinde Otangha oralghan qandastardyng birdi-ekili ókilining bolmauymen tikeley baylanysty. Sondyqtan, býginde úzyn sany 1 mlliongha jetip jyghylatyn Otangha oralghan qandas bauyrlarymyzdyng arasynan kelesi Parlament saylauynda, jalpy qoghamnyng jәne sol aghayyndardyng óz qalauymen bir-eki deputat Mәjiliske nemese Senatqa saylansa núr ýstine núr bolar edi.

Búl shyndap kelgende, elge oralghan aghayyn men memleketting araqatynasyn retteude belsendi ról oinaydy. Otangha oralghan qandas bauyrlarymyz sonda ghana ózderining tolyqqandy qúqyn sezinetin bolady. Búl–bir. Ekinshiden, múnday sheshim memleket tarapynan kóshi-qon ýderisterin jýieli jolgha qoigha, diaspora sayasatyn tiyimdi týrde ýilestirip otyrugha kómektesedi. Otangha oralghan qandastarymen jәne diaspora ókilderimen júmys jasau basqa elderding tәjiriybesinde de jii kezdesedi. Mysaly, Qytay Halyq Respublikasy әr kezekti Halyq qúryltayy saylauynda shetelden kelgen qandastaryna 35 mandat beredi. Búghan Gankong, Makao jәne Tayvaninan saylanghan deputattardy qosqanda jalpy sany 96 adam. Búl deputattar eldegi sayasi-ekonomikalyq, mәdeny ýderisterge atsalysumen birge, «Otangha oralghan qandastar qauymdastyghy» arqyly sheteldegi qytay diasporasymen jýieli júmys jasaydy.

Biz– az halyqpyz. Dýniyejýzinde 11 millionnan astam qazaq bar dep kýpiygenimizben, ony tóniregimizdegi qara orman eldermen salystyryp, Qazaqstannyng úlan-baytaq jer aumaghynna shaqqanda týkke túrmaydy. Bizding jerimiz ken, halqymyz az. Bir ghana ekonomikalyq túrghydan alyp qaraghanda búl keri proporsiya. Tek sheteldik jaldanbaly júmys kýshine arqa sýieu mәseleni týbegeyli sheshpeytini bylay týrsyn, onyng sony kóptegen problemalardy payda qyluy mýmkin. Búl mәseleni týbegeyli sheshuding eki joly bar. Onyng biri – ishki demografiyalyq jaghdaydy jaqsartu; ekinshi, syrttaghy aghayyndardy bar kýshpen tartu. Eger búl isti jaqsy jolgha qoya bilsek, jaqyn arada (shamamen 2016-2022 jyldar) taghy da 1 mmillion qandasymyz Otan qúshaghyna oralady. Búl el ekonomikasyn damytu, qazaq tilining әleuetin arttyru, eldegi demografiyalyq tepe-tendikti qalypqa keltiru ýshin ýlken septigin tiygizedi. Búl ýshin, ýkimet pen Otangha oralghan jәne kelem deushi aghayyn arasynda kópir qyzmetin atqaratyn, qolynan is keletin bilikti azamattardy Parlament pen atqarushy biylik salalaryna tartu auaday qajet.

Mening bir týsinbeytin mәselem bar: QR azamattyq jәne saylau turaly zandaryna sәikes, elimizde ómir sýretin barlyq últtyng ókilderine teng qúqyq berilgen. Olar okrukter boyynsha saylau arqyly Parlamentke keledi. Biraq, artynan olardyng ókilderi Qazaqstan halyqtar Assambleyasy arqyly Parlamentke taghy da kelip jayghasyp jatady. Sóitip, elimizde túratyn ózge últ ókilderine Parlamentten oryn alugha qosarlanghan qúqyq berilgen. Al, shetelden oralghan qandas bauyrlarymyz, ózderining qoghamdy úiystyrushy belsendi faktordyng biri ekenine qaramastan, Parlamentte birli-jarym mandatqa da qoly jetpey keledi.

Qazir shetelden kelgen qandastardyng problemasyn olardyng óz problemasy dep qaraytyn qate týsinik qalyptasqan. Bile bilsek, ol tek oralmandardyng ghana problemasy emes, jalpy Qazaqstandyq qoghamnyn, qazaqtyng problemasy. Sol sebepten, búqaralyq aqparat qúraldary shetelden kelgen aghayyndardy kóbinshe jaqsy jaghynan kórsetip, olardyng arasyndaghy shama-sharqynsha elge óz ýles qosyp jatqan azamattardy, daryndy jastardy, kóp balaly otbasylaryn kóbirek nәsihattasa dep oilaymyn. Sol arqyly qogham olardy masyl sanaytyn týsinikten arylar edi.

Shetelden kelgen qandastarymyz búghan deyin respublikalyq dengeydegi ýlken qoghamdyq úiymdargha birikken emes. Kóbi sayasy partiyalarda da joq. Olardyng birden-bir senetini – Elbasy men «Núr-Otan» partiyasy jәne QR Parlamenti. Búl basqa partiyalardy jamandaghanym emes, aitpaghym, Otangha oralghan qandastardyng eng әueli Elbasy men biylik partiyasynan, elimizding zang shygharushy organy Parlamentten kóp ýmit kýtetindigi. Sol sebepti, QR qarapayym azamaty retinde, ýlken sayasy nauqan aldynda óz oilarym men úsynystarymdy ortagha saldym.

Abai.kz

***

Ádil Ahmetov, 

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, qogham qayratkeri:

Partiya basshylaryna baylanysty...

Men Mәjilis deputattyghyna shetten kelgen qandastardyng ishinen bilimdi de bilikti, shettegi qazaqtyng da, elimizding de jaghdayymen jiti tanys azamattardyng ótuin qoldaymyn. Tәuelsizdik alghaly beri Elbasy sayasatynyng negizgi bóligining biri – kóshi-qon sayasaty. Janadan egemendik alghan elge syrttaghy qandastaryn shaqyrugha úran tastap, «qúiylsyn kóshin» degen Preziydent Núrsúltan Nazarbaev әr jyldary shetten kelgen qandastaryn bauyrgha basyp, elding uyghyn birge qadasularyn súrap, jelep-jebep keldi. Sondyqtan, búl mәselege bizdegi tiyisti organdar, partiyalar enjar qaramaydy dep oilaymyn.

Eng әueli, halyqtyng qoldauyna ie bolyp jýrgen «Núr Otan» partiyasy ózining ýmitkerlerining tizimine syrttan kelgen aghayyndardyng ishinen iriktep, elding jónin, júrttyng jaghdayyn biletin azamattardy qosady ghoy degen senimim bar. Mening biluimshe, syrttan kelgen aghayyndardyng ziyalylarynyng birsypyrasy osy partiyanyng qúramynda. Jәne bizde partiyalyq tizim boyynsha birneshe partiya deputattyq mandattan oryn alu ýshin talasatynyn eskersek, onda ózge partiyalarda qúramyna qandastardan ýmitkerlerdi engizuge qúqyly. 

Búl jerde bir nәrseni esten shygharmaghan dúrys. Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alghan kez kelgen qazaq «oralman» mәrtebesinen aiyrylady, onyng qúqy barsha qazaqstandyqtarmen ten. Olar partiyalyq tizimge enip, ózining azamattyq qúqyghyn paydalanyp, deputat boluyna mýmkindik bar, eshkim keri iytermeydi. Tek partiya tizginin qolgha alyp otyrghan azamattargha baylanysty. 

Óz basym, Tәuelsizdigimizding enseli, irgemizding berik boluy ýshin bar qazaqtyng bir-birimen júmyla júmys istep, kez kelgen salada yntymaqta boluyn tileymin. 

***

Dulat Isabekov,

QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, jazushy:

OSK oilanar sәt tudy

– Qazirgi zang boyynsha jekelegen adamdardyng QR Parlamenti Mәjilisi saylauyna qatysa almaytyny belgili. Sondyqtan elimizdegi qandastardyng mýddesin kózdep, aqparat qúraldarynda oi-pikirin ashyq aityp jýrgen azamattardyng birden saylaugha týsip, deputattyq mandatqa ie boluy óte qiyn. IYә, deputat atanugha kez kelgen Qazaqstan azamatynyng tolyq qúqy bar. Osy túrghydan alghanda oralmandardyng qoghamdyq-sayasy ómirimizde belsendilik tanyta bastauyn tabighy qúbylys dep esepteymin. 

Meninshe, búl saylau qarsanynda kóterilgen et pen terining arasyndaghy jelik bolmauy kerek. Múnday maqsatqa bel buyp, bilek sybana kirisken azamattar eng aldymen elimizdegi sayasy partiyalargha mýshe bolyp, sayasy úiymnyng túghyrnamasyna oralmandar mәselesin kóteretinderin ashyq kórsetui tiyis. Búl ispen jýieli týrde ainalysyp, ong nәtiyjege qol jetkizuleri kerek. 

Saylauda jeniske jetken sayasy úiymdardyng tizimi boyynsha úsynghan kandidattaryn Ortalyq saylau komissiyasy jan-jaqty qarastyratyny jasyryn emes. Al múnday synnan kez kelgen kandidattyng sýrinbey ótui qiyn. OSK-ning ózi de oilanyp, ondy sheshim qabyldauy kerek. Shetten kelgen aghayynnyng mәselesin kóterip jýrgen azamattar osy jaghyn da oilasyp, bilikti kandidattaryn dayyndaghandary jón. 

Sonymen qatar, bir-eki azamatty Mәjiliske ótkizip, qandastarymyzdyng mәselesi týbegeyli sheshiledi degenge óz basym sene almaymyn. Degenmen de, biylik basyna oralmandardyng tartyluy manyzdy qúbylys dep baghalauymyz kerek. Búl mәsele biylik basyndaghy azamattardy oilantuy tiyis. Olardyng mol is-tәjiriybesin memleket mýddesine tiyimdi paydalanghan abzal. 

Býginde shetten kelgen qandastarymyzdyng arasynda el mýddesine qatysty jayttardy ashyq aityp jýrgen azamattar bar. Olardyng sayasy kózqarasy, oi-payymy tolyqtay jetilgen. Múnday azamattardy memlekettik qyzmetke tartyp, oralmandardyng әleumettik mәselelerin ong baghytta sheshuge kýsh salu – býgingi kýnning talaby. 

Óz basym songhy uaqyttary oralmandardyng sayasy belsendi әreketke kóshkenin kórip, qúptap jýrmin. Syrttan kelgen qandastarymyz syn saghatta oralmandardyng mәselesinen bólek, últ mýddesine qatysty kez kelgen talqylaugha týskende tabandylyq tanytaryna senimdimin. Búl túrghydan alghanda, belsendi azamattar osyghan deyin Mәjilistegi jayly kresloda otyryp, biylikke aibat shekken keybir deputattardan artyq enbek etedi dep kesip aita alamyn. Sol sebepti, syrttan kelgen qandastarymyzdyng deputattyq mandatqa qol jetkizuge talpynuyn oryndy is dep esepteymin.   

***

Jýrsin Erman,

aqyn, qogham qayratkeri, «Núr Otan» partiyasynyng mýshesi: 

Bir auyldan bir auylgha kóshuding de mashaqaty kóp...

– Bayqap jýrmin, qazir qazaq baspasózinde, әleumettik jelilerde «Qazaqstan Parlamentine oralmandardyng ókilderin kirgizu qajet» degen bastama qyzu talqylanyp jatyr. 

Áriyne, búl bastamany qúp kórgenimen, onyng mәnin, maqsatyn týsinbey jatqandar bar. «Onsyzda jýz-jýzge, ru-rugha bólinip bolghan qazaqty endi ishtegi qazaq, syrttan kelgen qazaq dep bóluding qajeti qansha?» deydi ondaylar. IYә, bir qaraghanda, búl da jón shyghar. Biraq, shyn mәnisinde olay emes. 

Tәuelsizdik alghaly aumaly-tókpeli zamanda tughan jerin tastap, bóten el, bógde jerge kóshuge mәjbýr bolghan qandastardy Qazaqstangha qaytaru  qarqyndy jýrdi, negizi. Kósh bastalghaly beri Qazaqstangha 1 mln-gha juyq qazaq kelgen eken. Búl 1 mln bizding jerdegi halyqtyng kemindegi 7-8 payyzy. Demek, oralmandardyng mýddesin qorghap, olardyng mәselesin Mәjilis minberinen kóteretin adam, bylaysha aitqanda, ókil kerek. Sebebi, qandastarymyzgha qatysty qordalanghan, әli kýnge sheshimin tappaghan problemalar shashetekten.

Qazirgi kýni bir auyldan bir auylgha kóshseng de belgili bir mәselelermen betpe-bet kelesin.  Al bir elden bir elge kóshken adamnyng jayy búdan da auyr. Otanyng bolsa da aldymen ornyghu, ortagha sinisu, júmys tabu qajet. Azamattyq alu, baspana aludyng mashaqaty óz aldyna. Búlar basqa uaqytta emes, dәl osy uaqytta sheshilui kerek. Biraq, osy mәseleler jogharygha jetpese, múny jogharydan aitatyn adam bolmasa, «bayaghy jartas – sol jartas» kýiinde qalady. Búlardyng sheshilmey jatqanyn halyq kórip-bilip otyr...

Meninshe, qandastarymyzgha Mәjilisten bir emes, birneshe oryn berilui kerek. Jalghyzdyng ýni shyqpaydy, sebebi. Syrttan kelgen aghayyndardyng arasynda bilikti mamandar, ghalymdar, aqyn-jazushylar, óner adamdary bar. Kәsipkerler de kelip jatyr. Búlar – elge sózin ótkize alatyn bedeldi azamattar. Óz basym osy úsynysty qoldaymyn. 

***

Esenghaly Raushanov,

aqyn, Memlekettik syilyqtyng iyegeri:

Qauymdastyq aralasuy kerek

– Qoghamdyq ómirimizde oralmandargha degen kózqaras ózgerui kerek. Ony ózgertuding joldary kóp. Búl rette syrttan kelgen aghayyndardyng Parlamentte jәne biylikting týrli salalarynda qyzmet etuining manyzy zor. Sanaly ghúmyrynyng jartysyn atamekennen jyraqta ótkizgen adam elge kelgennen keyin týrli jayttargha tap bolyp, múndaghy jaghdaygha tosyrqay qarauy zandy. Sondyqtan qoghamdyq ómirimizde oralmandargha qatysty oryn alghan mәselelerdi olardyng ózderin aralastyryp sheshudi oryndy dep esepteymin. Dәl qazir qazaq qoghamynda oralmandargha qatysty ong sheshimin tappaghan kóptegen mәseleler bar. Sondyqtan búl mәselelerdi syrttan kelgen aghayynnyng kýshimen sheshetin kez keldi. 

Biz kýndelikti aralasyp jýrgen aghayyndardyng mәselesin tolyq bilmeymiz. Óz basym oralmandar mәselesin tolyq bilemin dep aitpas edim. Al qoghamdyq ómirimizde qandastardyng әleumettik mәselesi, kvota aluyna qatysty týitkildi dýniyeler bar ekeni jasyryn emes. Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev tayauda oralmandardyng әleumettik mәselesin retteudi atqarushy biylikke qadap túryp tapsyrdy. Aldaghy uaqytta ózekti dýniyeler ong sheshimin tabatynyna senimdimin. 

Endi oralmandardyng ókili deputat boluy tiyis pe degen mәselege kelsek, óz basym búny qoldaymyn. 

Býginde aramyzda oralmandar mәselesin kóterip, kópshilikke tanylghan azamattar bar. Solardyng biri – Auyt Múqiybek. Elimizdegi sayasy jaghdaygha qanyq basqa da azamattar barshylyq. Aldaghy Parlament saylauynda osynday belsendi azamattar elimizdegi sayasy partiyalar atynan deputattyq mandatqa ie boluy tiyis. 

Jalpy, búl maqsatqa qol jetkizu ýshin elimizde oralmandardyng soyylyn soghatyn partiya qúrudyng qajeti joq. Qazirgi tanda «Núr Otan» partiyasy elimizdegi halyq mýddesin kózdeytin ýlken sayasy úiymgha ainalghany barshagha mәlim. Partiyanyng kóterip, qozghap jýrgen mәseleleri auqymdy. Sondyqtan elimizdegi belsendi oralmandar «Núr Otannyn» manayyna toptasyp, ózderining maqsattaryna qol jetkizui kerek. 

Meninshe, búl iske oralmandardyng múnyn múndap, joghyn joqtaydy degen Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy bastamashy boluy tiyis. Tәuelsizdik jyldary qauymdastyqty marqúm Qaldarbek Naymanbaev basqaryp túrghanda belsendi týrde júmys istedi. Al keyinnen Talghat Mamashev kelgennen keyin úiym júmysyn sayabyrsytyp alghany jasyryn emes. Sondyqtan Talghat myrza qauymdastyqtyng júmysyn jastargha tapsyruy qajet. Kerek deseniz, qauymdastyqtyng basshylyq júmysyna oralmandar arasynan belsendi bir azamatty tartugha bolady. Osylaysha, qandastarymyz qauymdastyqtyng júmysyn jandandyryp, «Núr Otan» partiyasymen aradaghy yntymaqtastyq ayasyn keneytip, zang shygharushy organgha ótuding joldaryn qarastyruy kerek. Tipti, elimizdegi sayasy partiyalardyng arasynda belsendi júmys istep jýrgen qandastarymyz da boluy mýmkin ghoy. Partiya basshylary aldaghy uaqytta solardyng halyqtyng aldyna shyghuyna mәn berse iygi. 

Biz oralmandardyng deputattyq mandatqa ie boluyn birligimizdi nyghaytudyng bir kórinisi dep qabyldauymyz kerek. Tәuelsizdik jyldary ondaghan myng qandasymyzdy elge shaqyrdyq. Olardyng arasynda óz isin jetik biletin týrli salanyng bilikti mamandary jetip artylady. Biylik olardy statistikalyq kórsetkishti jaqsartu ýshin elge shaqyrghany anyq. Býginde olardyng bilimi men biligin tәuelsiz elimizding sayasi-ekonomikalyq hal-ahualyn nyghaytugha barynsha paydalanatyn kez jetti dep esepteymin. Sondyqtan el mýddesi ýshin jan ayamay kýresip jýrgen azamattardyng Mәjiliske ótkenin qalaymyn. 

***

Ámirjan Qosanov,

sayasatker

Qandastarymyzdyng dausy Parlament minbesinen estilui tiyis

Áriyne, sheteldegi jәne óz Otanyna oralghan qandastarymyzdyng dausy parlament minbesinen de estilui tiyis! Biraq biz búl mәselening eki aspektin eskeruimiz kerek. 

Birinshiden, bizde Parlament tek qana partiyalyq negizde qúralady, yaghny bayaghyday, bir mandattyq okrugterden derbes deputattardy saylau degen atymen joq. Sondyqtan da elge oralghan otandastardyng mún-múqtajyn Parlamentte jýrip aitqysy keletin kez kelgen ýmitker belgili bir sayasy partiyanyng tiziminde boluy shart. 

Ekinshi mәsele, qazirgi Qazaqstanda qalyptasqan naqty sayasy ahualgha kelip tireledi. Bizde otandastardyng naqty problemalaryn kóteru, olargha tiyisti qúqyqtyq mәrtebe beru, jaghday jasau, olardyng aluan týrli mәselelerin meylinshe jariya etu isi atqarushy biylik tarapynan qoldaugha ie bolyp otyrghan joq! Sondyqtan da dәl osy jayt bolashaq Parlament qúramynda otandastar turaly ashyq aita alatyn deputattar bola ma, bolmay ma degen saualdy anyqtap otyrady...

***

Rasul Júmaly,

sayasattanushy:

Qúlshynysqa qaray is-әreket kerek

Jalpy, «oralmandar» dep aitpau kerek. Ayqyndamasy dúrys emes. «Qandastar» deyik. Birinshi, osy týsinikti ózgertsek. Qandastardyng qanshama mәselesi sheshilmey jatqanyn kórip-bilip jýrmiz. Qaytalamay-aq qoyayyn. 

Qytaydan, Mongholiyadan, Týrkiyadan qonys audaryp kelgen qandastarymyzdyng sany 1 mln-gha jetipti. Biraq, әli kýnge deyin biylik olardy «ekinshi sortty» sanaytyn siyaqty ma, qalay? IYә, kópshiligi orys tilin bilmeydi. Bilmeui de kerek edi. Biraq, Qazaqstan – aiyrtildi el. Amal joq... Osynyng kesirinen júmysqa túra almaydy. Resmy qyzmetke almaydy, olardy. Úyat pa? Úyat. Osynyng ózi biylikting qandastardyng mәselesine atýsti qaraytyndyghyn kórsetedi.

Qandastardyng arasynan shyqqan birde-bir oblys әkimi, birde-bir ministr bolmasa birde-bir Parlament deputaty joq.  Shyndyghynda, múnyng ózi jetkiliksiz. Biraq, bir nәrseden bastau kerek. Óitpese, bolmaydy. Búl bastamany qoldaymyn. 

Bastama jýzege assa, bolashaqta tikeley qandastardyng mәselesin sheshetin, ýilestiretin ministrlik qúru kerek. Múny búryn da aitqanmyn. Búl da – qajettilik. Múnday ministrlik halqy repressiyadan jәbir kórgen kóptegen elderde bar. 

Jaraydy, qandastardyng birneshe ókili Parlamentke ótti eken. Biraq, búdan olargha degen resmy kózqaras ózgere me?  

Sosyn saylau sayasy partiyalardyng arasynda ótedi.  Jeke dara eshkim saylaugha týse almaydy. Búl ýshin ne istemek kerek? Demek, Parlamentke ótkisi kelgen qandastarymyzdyng ókili aldymen sol saylaugha qatysatyn partiyanyng mýsheligine enui qajet. 

Búl jaghynan qandastarymyzdyng belsendiligi qanday? Qúlshynysqa qaray is-әreket kerek siyaqty. 

Óz basym Parlamentke shyn mәnisinde halyqtyng qamyn oilaytyn azamattar ótse deymin. Sebebi, qandastardyng arasynda, jalpy qazaq últynyng mәselesine bey-jay qaramaytyn últjandy azamattar óte kóp. Olar qazaqty bólmeydi. Ishtegi qazaq ta, syrttan kelgen qazaq ta birdey olar ýshin. Múnday azamattar Mәjiliske ótse, útylmaymyz.  

«Qala men Dala» respublikalyq qoghamdyq, әleumettik-sayasy basylymy

***

Serik Aqsúnqarúly,

aqyn, «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri, «Núr Otan» partiyasynyng mýshesi:

«Birindi, qazaq, birin--dos kórmeseng isting bәri – bos!» -dep edi-au Abay. Parlamentting kezekten tys saylauy sol sózdi býgin taghy aldymyzgha kóldeneng tartyp otyr.Myna dýniyede dәl bizding qazaqtay jatqa esesi ketken el ilu de shalu. Azamat soghysy, repressiya, ashtyq, tyng kóteru syndy sayasy nauqandardan tyghyryqqa tirelgen últ --qazaq. Kelesi parlamentte sol últtyng sózin sóileytin azamattar otyruy kerek! Qazaqqa --qazaqtyng ghana jany ashyitynyn tarih dәleldedi ghoy! Ol azamattar qiyr jaylap kelgen kelgen qazaq ókili bolsa, núr ýstine núr bolar ma edi, qayter edi?!

«Facebook» әleumettik jelisindegi paraqshasynan.

***

Duman Ramazan,

jazushy-dramaturg, Halyqaralyq "Alash" syilyghynyng laureaty:

Ózim dep kelgen bauyrgha tórinnen oryn berinder!..

El-júrtym dep emirenip, qazaghym dep eljirep kelgen aghayyndardan Mәjilis deputattyghyna bir-eki adamnyng saylanghanyn men de qos qoldap qoldaymyn. Olardyng tynys-tirshiligin, hal-jaghdayyn, problemasyn olardyng ózderinen artyq eshkim de bilmeydi. Bilsek te, bilmegensigen synay tanytamyz! Nege osy biz kelimsekterge jalpaqshesheylik tanytamyz da, ózimizge kelgende tarylyp qalyp jatamyz. Sondyqtan, shetten kelgen aghayyndardyng arasynan ókilder Parlamentte mindetti týrde boluy kerek! Osyny biylikten tabandy týrde talap eteyik, aghayyn! Jurnalister qauymy osy mәseleni kóteru kerek! Aytatyn jerde aityp, jazatyn jerde jazu kerek! Búl tek shetten kelgen qandastarymyzgha ghana qajet nәrse emes, býkil qazaqqa ortaq, býkil qazaq alandaytyn mәsele... Óitkeni, qazaqqa qazaqtan basqa eshkimning de jany ashymaydy... Álemdegi býkil qazaqtyng jýregi bir, tilegi bir, Otany bir, atamekeni bir, arman-ansary bir!.. Endeshe búl mәseleni ayaqsyz qaldyrmay, shetten kelgen bir-eki qandasymyzdy Parlamentke ótkizuge kýsh salayyq, aghayyn!

«Facebook» әleumettik jelisindegi paraqshasynan.

***

QR Preziydenti Apparatynyng jetekshisi
N.Z.Nyghmatullinge!
«Núr Otan» partiyasy Tóraghasynyng birinshi orynbasary A.IY.Myrzahmetovke!

Qúrmetti Núrlan Zayrollaúly!

Qúrmetti Asqar Isabekúly!

Kezekten tys Mәjilis saylauy ótedi degen  aqparat el qúlaghyna jetkeli beri dýiim júrt osy bastamany qos qoldap quattap, týrli úsynystaryn aita bastady. Basqa-basqa  biyl bizding – «shetten kelgen qandastarynyz» sanalatyn qauymnyng talap-tilegi kýshtirek estilip jatqany da bayqalady.

Áriyne, osy joldardy jazyp otyrghan men de sol toptyng ókilimin. Qytay territoriyasynda qalghan qazaq dalasynyng bir púshpaghynda tuyppyn. Kezinde aspan asty elindegi jetekshi 10 JOO-nyng biri sanalatyn Nanjing uniyversiytetin bitirip, ShÚAR Qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng Ortalyq Aziya inistitutynda Qazaqstan ekonomikasy baghytynda zertteushi bolyp, qyzmet atqardym. Tәuelsizdik tany atysymen úl - qyzymyzdy jetelep, júbayymyz ekeumiz Almatygha oraldyq.

Kelgen bette naryq tolqynyna bir kisidey-aq, aralastyq. Búl jolgha túsken jalghyz men emes edim. Biz – sol  tústa Qytaydaghy eng jogharghy oqu ordalaryn tәmәmdap, әrqaysymyz óz salamyzdyng bilikti mamany bolyp qalyptasyp elge oralghan bir buyn qomaqty top edik. Solardyng ishinde Atajúrtqa oralghandarynyng 90 payyzy mýmkindikterin óz dengeyinde kórsete almady. Bir qaraghanda tym ókinishti jaghday, әriyne! Biraq, ekinshi jaghynan Qazaqstan naryghynyng qalyptasuyna bizding buyn kóp ter tókti. Búl da Otanymyzgha qosqan bizding ýlesimiz dep bilemiz!

Eng basty baylyghym – balapandarym. Sol balapandarym Tәuelsiz elding azamaty bolyp qalyptasyp keledi. Úlym Sýleymen Demiyrel atyndaghy Halyqaralyq uniyversiytetinde IT mamandyghyn iygerude. Qyzym Preziydent atyndaghy ziyatkerlik metebinde bilim aluda. 2004 jyl jaqyn tuys-tughandarymnan 16 otbasyn kóshirip әkep, Almaty oblysyna qonystandyrdym, býginderi ósip-ónip 40 shaqty týtin boldy. Elbasy tapsyrmasymen qayta qaralghan Kóshi-qon zanyna jana, tiyimdi baptar enip, biraz týitkil sheshilgeli beri, arttaghy el jetip topanymyz molayatyn boldy dep quanuda. Bar alghys, batalary Elbasygha!

Qyzyghy men shyjyghy kóp sol jyldar artta qalyp mine, Tәuelsizdikting 25 jyldyghyna da jettik. Qazaqstan etek-jenin jiyp, serpilip aldy. Dese de, el ekonomikasyn týbirinen týletuding shyghar joly ishki súranysty úlghaytu, yaghni  jan  sanyn arttyru. Al múnyng útymdy tetigi shettegi qandastardy tartu ekendigin Elbasy dәriptep keledi. Elbasynyng osy sayasatynyng tiyimdiligin arttyru ýshin elding zang shygharushy organyna elimizding jәne kelgen elining jaghdayyn jettik biletin azamattardyng enui asa paydaly dep payymdaymyn.

Qúrmetti Núrlan Zayrollaúly!

Asqar Isabekúly!

Preziydentimiz keshe ghana deputattardyng tiyisti bastamalaryn quattaytyndyghyn bildirip, kelesi mәjilis  saylauyn nauryz aiyna belgiledi. Shetten elge oralghan azamattarymyzdyng da dodagha qatysyp, baghy men babyn synap El iygiligine qyzmet etkileri keletini shyndyq. Olardyng osy niyet-tilekterine mәn- manyz berulerinizdi ótiner edim.

Qúrmet Qabylghazyúly. 

Abai.kz