Minez

«Minez» úghymyna qatysty toqeter týsinikteme bermesek te, «minez» adamnyng ishki jay-kýiining sipaty ghana emes, ol – tuyndaghan problemalardy der uaghynda saraptap, sheshim qabylday alu jәne sol sheshimmen әri qaray da ómir sýru, attap ótuge bolmaytyn prinsipterge sýienu hәm sol prinsipterdi oryndau ýshin salqynqandylyq pen erik-jigerge ie bolu sipaty deuge bolady.

Sayasattyng ýlken alanynda әraluan әreketter, netýrli oiyndar, iu-qii kýres-tartystar jýrip jatatyny mәlim. Onyng ishinde júrt kózine kórinetini de, kórinbeytini de barshylyq. Ásirese, preziydent reziydensiyasynyng (Aqorda) tóniregindegi osynday oiyndar jayly, mýddeler qayshylyghy, lobbiylik talas-tartys, komandalyq jýris t.b. turaly el ishinde alyp-qashpa әngimeler az emes. Onyng shyny da, ótirigi de bar.

Minez әrbir jeke túlghanyng jeke basyna tәn psihologiyalyq qasiyetteri men erekshelikterining jiyntyghy desek, naghyz әkki sayasatkerding minezi qanday boluy kerek? Tәuelsiz Qazaqstannyng ekinshi preziydenti Qasym-Jomart Toqaev qanday adam? El-júrttyng aldynda ant qabyldap, preziydenttik qyzmetine kiriskeli 1,5 jyldan asyp jyghyldy. Osy uaqyt ishinde preziydent Toqaev ózining sayasatkerlik ambisiyasyn elishilik jәne halyqaralyq alanda kórsete aldy ma? Qazaqstan preziydentining sayasy minezi qanday? Búl súraqtargha ýsh faktordy eskere otyryp jauap izdep kórgendi jón taptyq.

Birinshi: Ol turaly el pikiri qanday?

Ekinshi: Ol turaly sheteldikter ne deydi?

Ýshinshi: Onyng preziydenttikke deyin jәne preziydenttik qyzmetinde sóilegen sózderi men jasaghan mәlimdemeleri (Ýkimet júmysyna syny kózqarasy) qanday boldy?

Toqaev turaly el ishindegi pikir qanday?

Byltyr Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng kenetten preziydenttik ókilettigin toqtatyp, «El tizginin sayasatkerlerding jana buynyna beretin kez jetti» dep mәlimdeui hәm solay bastalghan biylik tranziyti qoghamda dýmpu tughyzdy. Sol jolghy saylaudaghy qyzu talas, saylaudan keyingi azamattyq qoghamnyng reaksiyasy – Aqorda biyligi jyldar boyy ústanyp kelgen elishilik sayasatty ózgertuge signal boldy. Qoghamnyng sergek sanaly azamattardyng eldegi taghdyrsheshti mәselelerge aralasuyna qúqyq hәm alang berildi.  Dese de, Qasym-Jomart Toqaevtyng preziydenttik qyzmeti turaly el pikiri ekiýshty.

Qasym-Jomart Toqaevtyng preziydenttik qyzmetindegi 1,5 jylynda Qazaqstan halqy Nazarbaevqa tәn «nópirlikti» kóre alghan joq. Sondyqtan da bolar, onyng minezine qatysty týrli auandaghy pikirler aityldy. «Minezi juas» dedi. «Liyderlik sipattaryn anyq kórsete alghan joq», dedi. t.b.

Alayda Qasym-Jomart Kemelúly ózining liyberaldy baghytynan ainyghan joq. Qatang sóilep, qatqyl minezin demonstrativti týrde kórsetpese de, ózining halyqshyl túlgha ekendigin, memleketke ynta-shyntasymen qyzmet etuge tәuekeli jetetinin kórsetip keledi. Ras, Toqaev preziydent bolghaly el-júrttyng túrmysy tirilip, jaghdayy jaqsaryp, әleumettik ahualy kýrt kóterilip ketti deuge jәne kelmeydi. Alayda oghan degen senim krediytining azaymaghyny anyq! Kerisinshe, tәuelsiz elding ekinshi Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng songhy 1,5 jyl ishindegi atqarghan qyzmeti men qabyldaghan bastamalary qoghamdyq pikirdi sabasyna týsirgendey. Osy 1,5 jyl ishinde bazbir sәuegey sarapshylar boljaghanday «bas jarylyp, kóz shyqqan joq». Qogham minezi baysaldy, el irgesi býtin. Búl jaghdayatty әzirge Qasym-Jomart Kemelúly men onyng komandasynyng enbegi esebine jaza beruge bolatyn shyghar.

Ras, bizde kez kelgen jauapty sayasy sharanyng strategiyalyq, taktikalyq joba-josparyna tikeley yqpal etetin әleuetti kýsh Preziydent әkimshiligi ekeni beseneden belgili. Jәne búl dәstýr – úzaq jyldar boyy qalyptasqan, ornyqqan, qalypty dәstýr.  Búl da týsinikti jayt. Sebebi:

Birinshiden, Tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jylgha juyqtady. Osy merzim ishinde birde-bir sayasy organnyng dәl Preziydent әkimshiligindey yqpaly men ókilettigi, sayasy salmaghy bolghan emes.

Ekinshiden, eldegi sayasi, ekonomikalyq, ruhany reformalardyng dýniyege keletin jeri – Preziydent әkimshiligi. Kez kelgen memleketke, qoghamgha qatysty, ishki, syrtqy sayasatqa tiyesili bastamalar Preziydent әkimshiligining eksheuinsiz jýzege asyrylmaydy.

Ýshinshiden, Preziydent әkimshiligining eng manyzdy, eng yqpaldy qyzmet baghyty – ishki sayasat, sonyng ishinde iydeologiyalyq sala. Búl sala memlekettik sayasat pen iydeologemalaryn qalyptastyratyn, jýzege asyratyn eng manyzdy tetik.

Basqa emes, naq osy salanyng tizginin ústaghan túlghalardy júrt jaqsy biledi jәne olardyng el arasyndaghy yqpaly da kýshti. Osy ýsh mysaldan-aq biylik institutyndaghy Preziydent әkimshiligi salmaghynyng qanday ekenin baghamdau qiyn emes.

Toqaev turaly sheteldikter ne deydi?

Jogharyda aittyq, Qasym-Jomart Kemelúlynyng preziydenttik qyzmetine kiriskeli 1,5 jyldan asyp jyghyldy. 2019 jyly Qasym-Jomart Toqaevtyng el tizginin ústauy Qazaqstanda ghana emes, alys-jaqyn shetelderde san aluan boljamdar men joramaldargha negiz boldy.

Mysaly, Qytay baspasózi «jana basshynyng keluimen qazaq-qytay qatynasy qalay bolady, Qazaqstandaghy mol mýddemizding múrty búzyla ma» degen súraq tónireginde bas qatyrysa kele: «Toqaev – Qytay halqynyng kóne tanys, jaqsy dosy», dep jazdy.

Qytaylardyng preziydent Toqaevty «jaqsy dosymyz» dep jaqyn tartuynyng óz sebebi bar. Qasym-Jomart Kemelúly Qytayda bilim alghan, әri Kenes odaghynyng Qytaydaghy konsuldyghynda qyzmet istegen. Búghan qosa, BÚÚ-nyng búrynghy orynbasar hatshysy Sergey Ordjonikidze: «Kenes konsuldyghynda qytay tilin eng jettik mengergen qyzmetker Toqaev bolghan», - dep jazady.

Al Kremliding sayasy elitasy Toqaevty «europalyq dengeyden joghary diplomat» dep baghalaydy. IYә, Toqaevty Mәskeulikter «europalyqtardy shang qaptyrghan sayasatker»,  deydi.

Europarlament deputaty Richard Charneskiy: «Europa sheneunikteri Qazaqstan preziydentining sayasaty men bastamalaryn pozitivti baghalaydy. Tipti, olardyng pikiri Qasym-Jomart Toqaev әleumettik qamtylghan meleket qúryp jatyr degenge sayady», depti.

Qasym-Jomart Toqaev qanday sayasatker?

Qasym-Jomart Kemelúly - professional sayasatker. Biletinder, onyng jýni jyghylghan juas sayasatker emes, qasqyr sayasatkerlerding biri deydi. Shynymen solay ma? Ol ýshin әueli onyng sayasy biografiyasyna az-kem toqtala keteyik.

Qasym-Jomart Kemelúly 1953 jyly 17 mamyrda tughan. Biyl 67-ni alqymdady. Ol Mәskeu memlekettik halyqaralyq qatynastar institutyn, Pekin lingvistikalyq institutyn (KHR), Resey Federasiyasy Syrtqy ister ministrligining Diplomatiyalyq akademiyasyn bitirgen.

Sayasat ghylymdarynyng doktory. Resey Federasiyasy Syrtqy ister ministrligi Diplomatiyalyq akademiyasynyng qúrmetti doktory jәne professory. Jeneva diplomatiya jәne halyqaralyq qatynastar institutynyng qúrmetti doktory. Býkilәlemdik Jaratylystanu jәne gumanitarlyq akademiyasynyng tolyq mýshesi.

Sayasy karierasynda týrli qyzmetterdi atqardy. Ózi Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministri boldy. Memlekettik hatshy kreslosyna da otyryp kórdi.  Syrtqy ister ministri de bolyp qyzmet jasady. Ýshinshi, tórtinshi saylanymdaghy Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senatynyng Tóraghasy. BÚÚ Bas hatshysynyng orynbasary, BÚÚ-nyng Jenevadaghy bólimshesining Bas diyrektory, Qarusyzdandyru konferensiyasynyng Bas hatshysynyng qyzmetinen 2013 jylghy 16 qazanda Qazaqstan Respublikasy Preziydentining Jarlyghymen Parlament Senatynyng deputattyghyna taghayyndalyp, Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senatynyng tóraghasy bolyp saylandy. 2019 jyldyng 20 nauryzynan beri Qazaqstan preziydenti. Memleketting birinshi adamy! Sondyqtan onyng auzynan shyqqan әrbir sózde ýlken sayasy astar-mәn bolady.

Toqaevtyng mәlimdemeleri

2017 jyldyng qarashasy: Qyrghyzstan preziydenti Almazbek Atambaev qazaq-qyrghyz shekarasyndaghy jaghdaydy «blokada» dep atap, Qazaqstan biyligin aiyptaghan.

Sol kezdegi Senat spiykeri Qasym-Jomart Toqaev: «Atambaevtyng kezekti las shabuylgha toly doldanghan sózi kórshilerding tatulyghyna ziyan tiygizedi. Ýlken sayasatta múnday emosiyagha oryn joq. Qyrghyzstangha blokada jariyalap jatqan eshkim joq. EAEO-nyng talaptaryn oryndau kerek. Kelissózding mәni – osy», - dep mәlimdeme jasaghan.

2018 jyldyng shildesi. VVS arnasyna súhbat bergen sol kezdegi Senat spiykeri Qasym-Jomart Toqaev: «Biz әriyne, Qazaqstandy «orys әlemine» qosugha kelispeymiz, óitkeni, bizding ózimizding «qazaq әlemimiz» bar», dep sóilegen.

2019 jyldyng aqpany: «Memleket atauy Qazaqstan Respublikasy bolyp qaluy tiyis. Qyruar halyqaralyq kelisimderdi bizding preziydentimiz Qazaqstan Respublikasy atynan baqylady. Bizde memleket atauyn ózgertuden basqa da mәsele jeterlik», degen.

2019 jyldyng jeltoqsany. Nemisting Deutsche Welle agenttigine súhbat berip: «Qazaqstanda júp biylik joq. Nazarbaev ekeuimizding aramyzda qanday da bir qarama-qayshylyq joq. Qyrghiy-qabaq emespiz. IYә, aqyldasyp, kenesip túramyz. Kórgen-týigeni kóp adam retinde ara-túra jón súrap túramyn», dep sóilegen.

Sonday-aq, ol Qazaqstandaghy demokratiya turaly: «Keybir jurnalisterding әrtýrli pikirlerine qaramastan, Qazaqstan Respublikasynda demokratiya bar. Elimizde biz qoldau kórsetip otyrghan 3500-den astam ýkimettik emes úiym júmys isteydi. Últtyq qoghamdyq senim kenesine belgili jurnalister, qogham qayratkerleri, blogerler, ekonomister engen. Men olarmen ýnemi aqyldasyp, kenesip otyramyn. Doing business (biznes jýrgizuge qolayly jaghday jasau sapasyn anyqtaytyn Býkilәlemdik bank indeksi) kórsetkishi boyynsha Qazaqstan әlemde 25-orynda. Búl koeffisiyent boyynsha Reseyden alda túrmyz», degen.

2020 jyldyng mamyry. Euraziyalyq ekonomikalyq integrasiyany odan әri damytu strategiyasyn talqylaghan jiynda Odaqqa mýshe memleket basshylary «2025 jylgha deyingi EAEO-nyng strategiyalyq damu baghyttary turaly» qújatty aqyldasqan.

Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev atalghan qújattyng keybir bólimderin qayta qarap, pysyqtau kerektigin, qújatty onlaynda emes, jýzbe-jýz kezdeskende qabyldau kerektigin aityp, keyinge ysyrghan. «Búl qújat 2015 jylghy Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúru turaly kelisimning mәnine qayshy keledi», - dep, qarsylyq kórsetken.

Preziydent Toqaev elishilik mәselelerde: «Kemshilikter joq emes. Sógis jariyalau – mәselening sheshuding tiyimdi tәsili emes. Búl mening prinsiypim. Kemshilikterdi týzetuge mýmkindik beremin», dese de, iske kelgende talapshyl ekenin talay mәrte anghartqan.

Ýkimetting esebi. Preziydentting syny

Bir ghana mysal: 2020 jyldyng shildesi. Jarty әlemge jayylghan Covid-19 indetinen bolghan pandemiya Qazaqstan medisinasyna da ýlken syn әkeldi.

Preziydent Toqaev eldegi epiydemiologiyalyq ahualdyng nasharlauyna birinshi kezekte Densaulyq saqtau ministrligi kinәli ekenin aitty.

«Densaulyq saqtau ministrligi basqaru isinde birqatar óreskel qatelikter jiberdi. Ákimderding kópshiligi júmysyn tiyisti dengeyde atqarghan joq. Ýkimet te baqylamady», - dedi.

Preziydent koronavirus pandemiyasyna baylanysty tuyndaghan qiyndyqtargha kinәlilerdi jauapqa tartu kerektigin aityp: «Jemqorlyq jaylaghan MÁMS pen «SK Farmasiya» basshylaryn júmystan shygharu kerek!», dedi. Tergeu jýrgizilui kerektigin, kinәliler jauapqa tartyluy kerektigin aitty.

«Indet kezinde osynday jolmen payda tapqysy kelgenderdi qatang jauapqa tartu qajet. Mening tapsyrmamnan keyin búl baghytta júmys bastalyp ketti. Ony sonyna deyin jetkizu kerek. Sebebi búl – týptep kelgende, últtyq qauipsizdik mәselesi», - dedi Ol.

Ári qaray: «Qazaqstanda dәri-dәrmekter men medisinalyq búiymdardy ózimiz shygharatyn uaqyt keldi. Biz qashanghy shetelden importtalatyn dәrilerge tәueldi bolamyz? Namys qayda?», - dedi Toqaev.

Ýkimet pen әkimdikter halyqqa týsindiru júmystaryn dúrys jýrgizbegenin aityp, synady. Jәne ol Densaulyq saqtau ministrligining búrynghy basshylyghyn syngha aldy. «Olardyng barlyq boljamy qate boldy», dedi.

Sonday-aq, ol pandemiyagha qatysty barlyq sheshimderdi jedel qabyldau qajettigi tughanda Ýkimetting óreskel qatelikter jibergenin syngha aldy.

«Búl mәselege qatysty Ýkimet tarapynan da óreskel qatelikter jiberildi. Múny ashyq aitu kerek. Daghdarys kezinde sifrlandyru qyzmetining de róli mýlde bayqalghan joq», - dedi Memleket basshysy.

Sonan son, Ýkimetke 2 apta uaqyt berdi. Eki aptada jaghday onalmaytyn bolsa, Ýkimet qúramyn auystyruy mýmkin ekenin eskertti.

«Qalyptasqan ahual eki aptadan keyin jaqsarady dep ýmittenemin. Olay bolmaghan jaghdayda, jalpy Ýkimetting osy qúramda júmys isteu mýmkindigi turaly mәsele tuyndaydy»,- dedi Toqaev.

Týiin. Qasym-Jomart Toqaev әr sózinde Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ústanymynan ainymaytynyn qadap aityp jýr. Demek, búl onyng eldi basqaru men biylik instituttary arasyndaghy qalyptasqan tepe-tendikti saqtauda da ústanatyn baghyty bolyp qala beredi.

Alayda, alghashqy kýnnen bastap preziydent Toqaev kólenkede qalyp qoymay, el men elitanyng aldynda óz mýmkindikterin kórsetip baqty. Qoghammen de, qoghamdaghy týrli sayasy kýshtermen de konstruktivti baylanys ornatugha dayyn ekendigin kórsetti. Qazirgi uaqytta Preziydent әkimshiligi men qoghamdyq kýshter, BAQ ókilderi men ziyaly qauym arasynda intensivti qarym-qatynas ornaghany eshkimge de jasyryn emes. Áriyne, Preziydentting barlyq bastamalary men isteri tabysty boldy deuden aulaqpyz. Dese de, jogharydaghy biz mysal etken birneshe faktor – preziydent Toqaevtyng sayasatker retindegi minezi júrt aitqanday juas deuge jәne kelmeydi. Ras, el-júrtta preziydent Toqaevqa, onyng preziydenttik qyzmetine qatysty súraq kóp. Alayda, «Qazir halyqqa dayyn jauaptan góri, aitqanynyna qúlaq asatyn, «qoljetimdi» liyder kerek», deydi sarapshylar.

Qazir halyqtyng Toqaev reziydensiyasyna degen senim krediyti qalypty ornynda. El-júrt preziydent Toqaev pen onyng bastamalaryna sengisi keletin sekildi. Endeshe, osy mýmkindikti ong paydalanu kerek.

Qaysybirde Euraziya poligraftary assosiasiyasynyng basshysy Sergey Aleskovskiy preziydent Toqaevtyng jazuyna (pocherki) qarap onyng minezine sipattama jasapty. «Bir qalypty, sabyrly, túmagha túiyq,  asyqpaydy әri sentiymentaldy adam», - dep sipattapty.

Abai.kz