Mәjilis deputaty Qazybek Isa Ýkimet basshysy Asqar Maminge deputattyq saual joldap, memlekettik til mәrtebesin anyqtaudy, barlyq memlekettik qyzmetshi ýshin qazaq tilin bilu mindetin engizudi talap etti.

Qazaq tili shynayy últaralyq qatynas tiline ainalyp, elding әr azamaty bilui mindetti memlekettik til boluy ýshin Ýkimet qabyldauy kerek naqty tórt úsynysty aitty. Biz Qazybek Isanyng deputattyq saualyn qaz-qalpynda jariyalaghandy jón kórdik.

Deputattyq saual

Qúrmetti Asqar Úzaqbayúly

Qazaqstan Preziydenti bolyp saylanghanda «Eng bastysy – Qazaq tili» dep mәlimdegen Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev Qazaqstan Halqyna jasaghan alghashqy joldauynda: «Qazaq tili – últaralyq qatynas tiline ainaluy kerek» dep, atap kórsetkeni, elimizding ýmitin oyatty. Al 2018 jyly Elbasy memlekettik tilding qoldanu ayasyn keneytu maqsatynda: «Parlament pen Ýkimetting júmysy tek memlekettik tilde jýrgizilui tiyis» dep, naqty tapsyrma berdi. Al jana ghana biz ýkimet mýshesi, Últtyq ekonomika ministri Áset Erghaliyevting deputattar súraghyna memlekettik tildi attap ótip, qay tilde jauap bergenine kuә boldyq…

2012 jyly «Aq jol» partiyasy parlamenttik fraksiyasy qúrylghannan keyin, eng alghashqy dayyndaghany da dәl osy «Memlekettik tildi qoldanu salasyn keneytu turaly» zang jobasy edi. Biraq, Ýkimetting vedomstvoaralyq komissiyasy búl zang jobasyn qoldamay, ótkizbedi.

Al býginde Elbasy da, Memleket basshysy da tapsyrghan memlekettik tilding óz atyna say bolu talabyn keyinge qaldyrugha bolmaydy. Óitkeni qazirgi kezde 1989 jylghy qazaqtyng sany 39% kezinde qabyldanghan alghashqy Tilder turaly zannan beri demografiyalyq ósimimiz eki esege ósti, qogham da memlekettik tilding barlyq salada qoldanyluyn talap etude, uaqyty da keldi.

Barshanyzgha belgili, býginde mektep qabyrghasyndaghy oqushylardyng 80 payyzdan astamy qazaq tilinde bilim aluda, yaghny bizding bolashaghymyz, 21 ghasyrdaghy ómirimiz de osy qazaq tilimen, Memlekettik tilmen tyghyz baylanysty.

Memlekettik til turaly zang qabyldau mәselesin «Aq jol» partiyasy QR Preziydenti janyndaghy Últtyq Kenesting 2019 jylghy 6 qyrkýiekte ótken birinshi otyrysynda da kóterdi. 2020 jyly 28 jeltoqsanda Últtyq Kenes mýshelerimen kezdeskende QR Mәdeniyet jәne sport ministri Aqtoty Rayymqúlova búl úsynysymyzdyng óndiriske alynyp, býgingi zaman men qogham talabyna say tolyqqandy Memlekettik til turaly zang jobasy tújyrymdamasyn jasalyp, 2020 jyly tamyz aiynda Ýkimetke jiberilgenin mәlimdedi. Yaghni, ol zang tújyrymdamasy Ýkimette jatyr qozghausyz.

Qazir halqymyz 19 milliongha, onyng ishinde qazaq últy 78%-gha jetip qaldy. Resmy mәlimetter boyynsha qazaq halqy men qazaqsha týsinetinderdi qosqanda, jalpy sany – 88,7 payyz bolyp túr. Al sol halyqqa qyzmet kórsetetin mamandardyn memlekettik tildi bilmeui túrghyndardyng sapaly qyzmet alu qúqyghyn ayaq asty etip otyr. Tәuelsiz Qazaq Elin ansap kelgen millionnan astam qandastarymyz jәne auyldyq  milliondaghan qarakózderimiz qansha jyldan beri japa shegumen keledi. Halyqpen etene aralasyp júmys isteytin memlekettik qyzmetkerlerdin, әsirese joghary shendilerding memlekettik tilge nemqúrayly qarauy halyq pen biylik arasyndaghy alshaqtyqty kórsetude. Mysaly, tek qazaqsha sóileytin qandastarymyz memlekettik organdar men qyzmet kórsetu mekemelerine barghanda, memlekettik tilde qyzmet ala almaghany baspasózde talay jazyldy.

30 jyldan beri әli kýnge memlekettik qyzmetshining memlekettik tildi bilui turaly talap joq. Memlekettik tildi bilu talaby qazir jansaq aitylyp jýrgendey, azamattyng jeke basyn tiline qaray kemsitu emes, memlekettik qyzmetshilerge, bar bolghany 100 myngha juyq adamgha qoyylatyn kәsiby biliktilik talaby boluy tiyis. Syrtqy ister salasynyng mamandarynan shet tilin biludi qalay talap etse, nemese kólik jýrgizushiden jýrgizushi kuәligin qalay talap etse, sonymen birdey mindet búl.

Qazir memlekettik tildi erkin mengeru turaly talap tek Preziydentke ýmitkerlerge ghana qoyylghan. Sonda 14 millionday  (78%)  memleket negizin qúraushy qazaq  últy 100 mynday ghana (0,5%) memlekettik qyzmetshiden (onyng 90% astamy qazaq últynyng ókili!) qyzmetti ne aqparatty memlekettik tilde ala almauy naghyz paradoks! Sonda jarty payyz memekettik qyzmetshiler 78 payyz halyqqa zansyz ýstemdik jasap keledi.

Memlekettik tilding mәrtebesin jeke dara anyqtaytyn uaqyt jetti! Sebebi, Tilder turaly alghashqy zang qabyldaghan 1989 jyly  Qazaqstan Kenes Odaghy qúramynan әli shyqpaghan kezi edi. Búl kezde qazaqtar elimizde eng kóp últ bolghannyng ózinde 39 payyz bolatyn.   Sondyqtan ol kezde búl zandylyq bolyp qabyldandy. Keyin de, 1997 jylghy  «QR Til turaly zanymyz» da osy eski sýrleumen, Kenes imperiyasy  kezindegi talappen ketti..

Al qazir Tәuelsizdigimizge 30 jyl tolyp otyrghanda memlekettik til turaly  óz statusyn tolyqqandy atqara almaghan zanymyz demografiyalyq jәne demokratiyalyq zandylyqtarmen óz kýshin joyyp otyr…

Sugha týspey jýzudi ýirenu qanday mýmkin bolmasa, memlekettik tildi mindettemey, ony ýirenu de sonday mýmkin emes! Al eshbir zanda ne baghdarlamalarda, memlekettik organdarda mindetti týrde memlekettik tildi bilu turaly norma (!) joq. Sondyqtan da, biyl 5 qantarda QR Preziydenti Q.Toqaev  «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda: «Memlekettik tildi bilu – Qazaqstannyng әrbir azamatynyng mindeti»- dep naqty atap kórsetip berdi.

Jogharyda aitylghandardyng negizinde, memleket basshysy atap ótkendey, qazaq tili shynayy últaralyq qatynas tiline ainalyp, elding әr azamaty bilui mindetti memlekettik til boluy ýshin  kelesi naqty sharalardy qabyldaudy

ÚSYNAMYZ:

1) Memlekettik qyzmetshilerdin, qúqyq qorghau organdary qyzmetkerleri men sottardyng jәne kópshilikke qyzmet etu mekemeleri qyzmetkerlerining  mindetti týrde memlekettik tildi bilui turaly standart engizu;

2) Memlekettik qyzmetshilerding memlekettik tildi mengeru dengeyin anyqtaudyng jýiesi men tәrtibin belgileu, onyng qajetti mehanizmderin  jasau;

3) Zang aktileri men ózge de normativtik qúqyqtyq aktilerdi, memlekettik organdardyng qújattary men hattaryn, aqparattary men esepterin, is qaghazdaryn jәne t.b. resimdeuding negizgi núsqasy – tek memlekettik tilde jýzege asuy tiyis.

4) Kez kelgen tildin damuynyng kepildigi – onyng ekonomikalyq jәne qarjylyq salada qajettiligi. Sol sebepten memlekettik tildi eng aldymen ekonomikada da qoldanudy kýsheytuimiz qajet. Mysaly, Norvegiyada «Múnay turaly» Zannyng 6 jәne 37-baptarynda: «Múnaygha qatysty qyzmette mýmkindiginshe norveg tili basym bolugha tiyis. Basqa tilder qajetti nemese aqylgha qonymdy bolghan jaghdayda ghana paydalanyluy mýmkin»-dep jazylghan.

Bizge de memlekettik tilding qoldanudy salasyn keneytu, sonday-aq kadrlarda qazaqstandyq qamtudy úlghaytu maqsatynda әleuetti investorlargha, sheteldik kompaniyalardy qosa alghanda, investisiyalyq preferensiyalardy bergende, jer qoynauyn paydalanugha qúqyq alugha kelisim-sharttarda konstitusiyalyq normalargha sәikes memlekettik tildi mindetti týrde paydalanu talabyn belgileu kerek.

Viydeo

Abai.kz