Suisid tarihta tansyq emes. Qay zamanda da óz-ózine qol júmsaytyndar bolghan. Hannan bastap, qaragha deyin. Songhy jyldardyng bederinde jastar arasyndaghy suisidting qatary kóbeyip ketti. Nelikten? Múnyng sebebin psiholog mamandar san-saqqa jýgirtedi. Kópshiligi býgingidey ozyq tehnologiyalar men alasapyran uaqytta jas buynnyng әreketi ata-ananyng nazarynan tys qalghan degen pikirge sayady.

Bir ret suisidti basynan ótkergen jetkinshekting ekinshi ret qaytalauy әbden mýmkin. Búl psihologtardyng payymy. Statistikter de joqqa shygharmaydy.

Resmy statistikagha sýiensek, jyl sayyn әlemde 1 million asa adam óz-ózine qol júmsaydy eken. Olardyn: 350 myny - qytaylyq, 110 myny - ýndister, 55 myny - orystar, 31 myny - amerikalyqtar, 30 myny - japondyqtar, 12 myny - ukraindyqtar... osylaysha jalghasa  beredi. Ózin ólimge baylaghandardyng tek tórtten biri ghana (24 payyzy) tiri qalatyn kórinedi.

Suisid tarihta tansyq emes. Qay zamanda da óz-ózine qol júmsaytyndar bolghan. Hannan bastap, qaragha deyin. Songhy jyldardyng bederinde jastar arasyndaghy suisidting qatary kóbeyip ketti. Nelikten? Múnyng sebebin psiholog mamandar san-saqqa jýgirtedi. Kópshiligi býgingidey ozyq tehnologiyalar men alasapyran uaqytta jas buynnyng әreketi ata-ananyng nazarynan tys qalghan degen pikirge sayady.

Bir ret suisidti basynan ótkergen jetkinshekting ekinshi ret qaytalauy әbden mýmkin. Búl psihologtardyng payymy. Statistikter de joqqa shygharmaydy.

Resmy statistikagha sýiensek, jyl sayyn әlemde 1 million asa adam óz-ózine qol júmsaydy eken. Olardyn: 350 myny - qytaylyq, 110 myny - ýndister, 55 myny - orystar, 31 myny - amerikalyqtar, 30 myny - japondyqtar, 12 myny - ukraindyqtar... osylaysha jalghasa  beredi. Ózin ólimge baylaghandardyng tek tórtten biri ghana (24 payyzy) tiri qalatyn kórinedi.

Býkilәlemdik  densaulyq saqtau úiymy barlyq elderdegi suisid kórsetkishin ýsh topqa bólip qarastyrady. Birinshisi: joghary jәne óte joghary dengey (100 myng adamgha shaqqanda 20-dan). Ol elderding qataryna Qazaqstan da kirip  ýlgergen. Naqtyraq aitsaq, 1-orynda - Litva (42), 2-orynda - Belorusiya (37), 3-orynda - Resey (36), 4-orynda - Qazaqstan (30), 5-orynda - Vengriya (26). 6-orynda - Ukraina (25), 7-orynda - Japoniya (24). Kórdiniz be, bizding elde 100 myng adamgha shaqqanda 30 adam óz-ózine sanaly týrde qol júmsaydy eken. Tipti Býkilәlemdik densaulyq saqtau úiymy Qazaqstandy suisid «auruy» ushyqqan elderding sanatyna engizipti. AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya, Armeniya, Ázirbayjan halqy óz-ózine qol júmsau әreketi boyynsha  «ortasha jәne tómen» elderding qataryna ense, Mysyr, Gaiti, Yamayka júrtynda búl kórsetkish nólge ten.

Eger búrynghy Kenesting qúramynda bolghan memleketterdegi suisid kórsetkishine qarasaq, Qazaqstan «qauipti» tórttikting qataryna kirip ýlgeripti.

Ey, takappar dýniye, maghan da bir qarashy...

Ómir - Kýres. Búl tirshilik formulasy. Myqty әlsizdi alyp jyghady. Ómir zandylyghy osylay. Sondyqtan meylinshe osaldyq tanytpau kerek. Jasóspirim - qoghamnyn  әlsiz buyny. Tәjiriybesiz. Anghal. Sengish. Kez kelgen oqighany janyna jaqyn qabyldaydy. Áli kelmegen, kýshi jetpegen, aqyl tappaghan, jalghyz qalghan tústa ólimge jýgiredi. Bәlkim, júrt nazaryn ózine audarudyng onay joly osy dep oilar. Sebebi kóptegen ata-ana «bauyr eti» balasy ólimge jýgingennen keyin ghana barynsha kónil bólip,  qúlazyghan jan dýniyesin týsinuge tyrysady. Kez kelgen mәselede aqyldasyp, ortaq sheshim qabyldap, búrynghy qatyp-semip qalghan kózqarastaryn ózgertuge úmtylady.   Biraq bar mәsele osymen sheshile me?

­Psihologtardyng payymdauynsha, ómirden góri ólimdi tandaytyndardyng 19 payyzy - qanday da bir jazadan qoryqqandyqtan, 18 payyzy - jan dýniyesindegi qayghyny kótere  almaghandyqtan, 18 payyzy - otbasyndaghy jaysyzdyqqa tóze almaghandyqtan, 6 payyzy - mahabbat «maydanyndaghy»  sәtsizdikke kóne almaghandyqtan kóz júmady eken.  Al jalpy 16 jasqa deyingi jasóspirimderding 50 payyzy jauapsyz qalghan mahabbattyng qúrbanyna ainalatyn  kórinedi.

Jetkinshekterding óz-ózine qol júmsau әreketi kýtpegen jerden boluy mýmkin. Ásirese, jas buyn qalyptasu satysynda qarsy kelgen qiyndyqtargha, kedergilerge shyday almay, tez «synyp» ketedi. Mәselen, 15-25 jas aralyghyndaghy jastar arasyndaghy ólim kórsetkishinen ózine qol júmsau әreketi әlemde 3-oryngha shyghypty. Qasaqana óltiru men jazatayym oqighalardan keyin...

Amerikandyq zertteushi Erl Grollmannyng payymdauynsha, býgingi ata-ananyng balasyna qoyylar talaby da shekten tys kóbeygen. Jetkinshekting jetkilikti bilim aluy men kariera jasauyna bar mýmkindik jasalghanyn ýnemi qaytalap, sanasyna «salmaq» týsirgen. Múndayda әke-sheshe senimin aqtay almaghan balalar ózin  kereksiz sanap, óluge jýgiretin kórinedi.

Statistikterding sanauynsha, bozbalagha qaraghanda ózin ólimge baylaytyn boyjetken arulardyng sany 2 ese kóp. Biraq jas qyzdar kóbine «jenil» әdiske ýiir. Dәriden ulanyp nemese tamyryn qiigha әrekettense, balang jigitter tym qatal ýkimge jýgingen. Yaghni  suyq qaru qoldanyp, biyik ghimarattan sekiruden tayynbaghan. Múnday jaghdayda adamnyng birden til tartpay  ketetini anyq. Tiri qalu mýmkindigi nólge ten. Sol sebepti de qyzdargha qaraghanda, jigitter arasynda qayghyly jaghday 4 ese kóp kezdesedi.

Nashaqorlyq, júmyssyzdyq, sanada bos qalghan vakuum, ómirlik pozisiyanyng qalyptaspauy, týrli sektalardyng kóbengui - songhy kezde jastardyng ólimge qúshtarlyghyn arttyrghan. Statistikterding saralauynsha jasóspirimnin  44 payyzy ómirmen týsken keyin qosh aitysudy qalaghan eken. Al 24 payyzy -  týnde, 32 payyzy «songhy demin» tanertengi uaqyttyng enshisine «syilapty». Oghan qosa, suisidtke úmtylghandardyng 60 payyzy tomagha túiyq minezdi, kóp eshkimmen aralaspaytyn balalar kórinedi.

Suisid sandary júbatpaydy

Asqar Toqpanov «Adam ómirge essiz bolyp keledi, esalang ómir sýredi, esi kirgende óledi» degen bolatyn. Áytse de, essiz kezinde ómirmen esep aiyrysqysy keletinder kóbeyip ketti. Sodan sekem aldy ma, songhy uaqytta jas buyn arasyndaghy suisid sebepterin anyqtau ýshin elimizding Bas prokuraturasy saraptama jýrgize bastady. Sonyng nәtiyjesi boyynsha balighat jasqa tolmaghan balalar arasynda 2005-2007 jyldary 1146  óz-ózine qol júmsau oqighasy  tirkelipti. Sonyng 750-inde kәmeletke tolmaghandar sózge kelmey, «jýrip» ketken. Olardyng kóbi túrmysy nashar otbasynan shyqqan 14-17 jas aralyghyndaghy mektep oqushylary eken.

Saraptama boyynsha, ólimge «qúmar» kóshbasshy aimaqtar retinde Shyghys Qazaqstan, Soltýstik Qazaqstan  jәne Qaraghandy oblysy anyqtalypty. Ótken jyldyng ózinde Shyghys Qazaqstan oblysy boyynsha 45 oqigha anyqtalsa, biylghy jyldyng alghashqy eki aiynda 9 bala óz-ózine qol júmsap ýlgeripti. Al Ontýstik Qqazaqstan oblysynda jyl basynan beri  7 jasóspirim  ómirmen sanaly týrde qosh aitysqan. Songhy eki jylda oblysta barlyghy 123 bala suisid oqighasynan kóz júmypty. Onyng oshaqtary retinde Maqtaaral, Qazyghúrt, Saryaghash jәne Tóleby audandary tanylghan. Taghy bir tang qalarlyghy, Janarqa jәne Qaraqaraly audandaryna proton zymyrany qúlaghan jyly ólimge qúmartushylardyng qatary kýrt kóbeyipti. Nelikten? Bәlkim, zymyran ziyanynda bir gәp bolar. Ázirge múny zerttep-zerdelegen eshkim joq.

Sonau bir jyldary elimizdegi eng jas nashaqordyng 7 jasta ekeni anyqtalsa, ózin ólimge baylap, suisidten kóz júmghan eng kishi qazaqstandyq jetkinshek ne bәri 6 jasta ghana bolypty. 6 jastaghy bala aq-qarany aiyryp bildi me?  Neden seskendi? Sonau qazaqtyng saltynda alty jasar úlyn ashamaygha otyrghyzyp, at mingizip, ómirdegi qadamyna aq tilekter toghytpaushy ma edi? Al býginginin  balasy ómirden nege jeridi?  Álde belbeui bosap ketken buynnyng boyyndaghy tәrbiyening әlsizdigi me?

Songhy uaqytta qazaq jerindegi ólim qauipinen kórshi elder de sekem ala bastady. Qazaqstandaghy  ushyqqan  jaghdaygha ýn qatqan әlemdik úiymdar jeterlik. Mәselen, aghylshyndar suisidpen kýresu ýshin arnayy zang qabyldaghan.  Fillyandiyada múnday әreket  qylmys retinde tanyp, óz-ózine qol júmsaghandar qylmystyq jauapkershilkke tartylady. Al Japoniyada psihikasy әlsiz balalarmen arnayy júmys jasaytyn suisidolog mamandar әzirlenedi eken.  Bizde she? Suisidti tirkep, tekserip otyrghanymyz bolmasa, onymen  bilek sybana kýreskender joq.

Býkilәlemdik densaulyq saqtau úiymyny 2020 jylgha qaray jyl sayyn ózine qol júmsaytyndardyng sany 1 500 000 adamgha jetedi dep boljam jasap otyr. Sol boljamnyng «basynan» tabylmau ýshin qazaqstandyq jetkinshekter arasyndaghy suisidpen kýresetin kez keldi.

«Núr Astana» aptalyghy.