Jin Ly – ataqty qytay antropology, mәdeniyettanushy ghalym, Fudan uniyversiytetining professory әri ghylym jónindegi prorektory. Garvard uniyverstiytetining týlegi, Qazaqstandaghy «New Vision» Evraziya zertteu ortalyghynyng diyrektory, tarih ghylym boyynsha phd-doktory, mәdeniyettanushy Jiger Jәnәbilúlynyng giynetikany zertteumen jәne onyng negizgi mәselelerimen aspektilerin qarastyratyn qytay ghalymymen bolghan Evraziya kenistigindegi kóshpendilerding tarihyn zertteudegi arhiogenetika ghylymynyng atqarar roli jәne onyng kókeytestiligi, últtyq tarihymyzgha janasha kózqaraspen qarau syndy ózekti mәselelerdi kótergen súhbatyn qaza oqyrmandaryna úsynyp otyrmyz.

- Ótken jyly Fudan uniyversiytetimen Qazaq bilim akademiyasynyng selbesuimen «Altyn Orda 750 jyl: Evraziya kenistigindegi etnostardyng qalyptasuynyng negizderi» dep atalatyn onlayn-formattaghy ghylymy simfozium ótken bolatyn. Atalghan forumnyng ótuine ózinizding tikeley múryndyq bolghanynyzdy bilemiz. Genetikany zertteushi ghalym retinde aitynyzshy Evraziya kóshpendilerining tarihyn zertteude arhiogenetika ghylymy bizge ne beredi?

- Men genetikany zertteumen ainalysamyn jәne genetikanyng negizgi mәselesine nazar audardym. Yaghni, jeke adamdardyng genetikalyq obekt retindegi erekshelikteri men fenotiptik (adamnyng morfologiyalyq erekshelikteri men funksiyalary) aiyrmashylyqtarynyng baylanysy nede? Bizding fenotiypimizdi anyqtaytyn biologiyalyq mehanizm qanday? Búlar genetikanyng negizgi mәselesi, búl súraqtargha jauap izdedim. Osy turghydan alyp aitqanda populyasiyany zertteu jaqsy bastama jәne bolashaqqa jeteleyting ghylym. Óitkeni әrbir adamnyng ózine tәn últtyq genetikalyq erekshelikteri men halyqtar arasynda genetikalyq aiyrmashylyqtardyng bar ekenin aituymyz kerek.

Sondyqtan halyqtar arasyndaghy genetikalyq qúrylymy boyynsha aiyrmashylyqtaryna ghylymy taldau jasau arqyly adamdardyng syrtqy beynesi t. b. ózgeshelikterin nemese úqsastyqtaryn anyqtay alamyz. Álem ghalymdary tek populyasiyalyq sipattaghy aiyrmashylyqtargha nazar audaryp qana qoymay, olar adamdardyng genetikalyq aiyrmashylyqtary densaulyqtaryna qalay  yqbal jasaydy degen mәselege de nazar audardy. Sol izdenisting arqasynda tómendegi súraqqa jauap izdeydi: nege keybir últtarda bolatyn auru basqa últtar arasynda siyrekteu kezigedi?

1994 jyldan 1996 jylgha deyin Men AQSh-tyng Kaliforniya shtatyndaghy Palo Alitoda ornalasqan Stenford uniyversiytetining genetika zerthanasynda doktorlyqtan keyingi zertteulerdi jýrgizgen kezde, osy uniyversiytetting ataqty professory Luigi Luca Cavalli-Sforza-nyng enbeigimen keninen tanystyn. Ol adam 1990 jyldardyng basynda adam genomyn zertteudi úsynghan edi: Ol adamdar arasyndaghy aiyrmashylyqtargha basa nazar audaru kerek ekenin aitqan bolatyn. Degenmen búl jaqsy bastamany ary qaray әlem kenestiginde keninen nasihattalmaghany ókinishti. Sodan beri shamamen 30 jylgha jaqyn uaqyt ótti, osy kezende ghalymdar zertteuler arqyly genetika túraly kóp ontaly nәtiyjelerge qol jetkizgenin bilemiz әri ol bizge jer jerdegi túrghyndar arasyndaghy aiyrmashylyqty zertteu ýshin odan әri úmtyluymyzgha múryndyq boldy.

Sonymen adamzat qauymdarynyng bastan keshirgen әrqily tarihtary olardyng aiyrmashylyqtaryna qalay әser etti degen mәsele túr. Mine, qauymdar arasyndaghy genetikalyq aiyrmashylyqtaryn salystyra otyryp, biz adamzat tarihynda neni bastan keshirgeni jayynda boljam jasay alamyz. Qazir kezde bilgenimiz, genetikalyq zertteu salasynda insandy әueli Afrikada payda bolghannan degen tújyrym qalyptasyp otyr. Sonday-aq, Afrikadan shyqqannan keyingi eng manyzdy oqigha – Europa men Aziya halyqtarynyng ata-babalaryn qalyptastyrghan Tayau jәne Orta Shyghystaghy (onyng ishinde Orta Aziyadaghy) adamdar arasyndaghy genetikalyq differensiyanyng payda boluyna jetkizdi, deydi.

Alayda, osy jerde tuyndaytyng bir súraq: olar әlemning әrtýrli jerlerine kóship, songhy 40 myng jyl ishinde qalay ómir sýrdi? Bizding jauap qysqa da ýúsqa. Oghan qorshaghan orta әser etedi jәne ol qorshaghan ortagha beyimdelui kerek. Múnda olar tabighy ortagha beyimdelu arqyly tәbighattyng sýzgisinen ótti. Búl ýderiste adam genine jәne onyng basqa da ózgeshelikterine әser etken mutasiyadan basqa, jasaghan orta da adamnyng genine әser etken. Yaghni, adamzat qorshaghan ortagha beyimdelu arqyly ózderining genetikalyq aiyrmashylyghyn qaytadan qalyptastyryp otyrghan. Mine, bir jaghynan úzaq uaqytta adamdardyng genining mutasiyagha úshyrauy arqyly bólinu ýrdisin bastan keshirse, ekinshi jaghynan tarihy kezenderde taghdyrdyng tauqymetin kótere almay keybir qauym joyylu ýrdisine úshyrugha tura kelgen. Osy eki faktor negizinen qazirgi kezdegi populyasiyamyzdyng arasyndaghy alshaqtyqtyng  tuyndauyna sebep bolghan faktor.

Búl ýrdister negizinen 10-40 myng jyldar búryn oryn alghan. Sondyqtan, genetikalyq taldau 10-40 myng jyldan búrynghy kezendegi adamnyng genetikalyq ózgeristeri men ertedegi adamzattan bólingen kóshi-qon tarihyn zertteude miseleni ashyp beruge kómegi tiyedi. Tarihy oqighalardy nemese olardy zertteu ýshin genetikany qoldanu úzaq uaqyt boyy qiyngha týsti. Óitkeni bizding tehnologiyamyzdyng shekteuliligi jәne zertteuge jinaghan ýlgilerining mólsherining jetkiliksizdigi, onyng sany mardymsyz bolghandyqtan (uaqyt pen kenistik) tariyhqa deyingi kezendegi adamzat qoghamyndaghy ózgerister tek boljau negizinde tújyrymdalghan. Tarihta qandey oqigha bolghanyn naqty bayandau qiyn boldy. Alayda, býgingi kýni biz bir uaqytta jýzdegen, myndaghan milliondaghan DNK molekulalaryn qatarlastyra alatyn joghary ótkizu qabilettiligi tehnologiyasynyng (Vysokoproizvodiytelinoe sekvenirovanie tehnologiya) kómegimen sol tariyhgha deyingi kezendegi adamzattyng qimylyn jýieli, egjey-tegjeyli, tereng jәne naqty bildik. Nәtiyjesinde, búl tehnologiya tarihy kezenderdegi oqighalardy terenirek zertteu arqyly bizding adam genomy men genetika arasyndaghy aiyrmashylyqty bileuge mýmkindik berdi.

Biraq, zertteuding búl týri mәseleni sheshe me, nemese ol bizge kerekti aqparatty tolyq bere ala ma? degen súraq tuyndaydy. Qazirgi uaqytta búl maqsatqa әli tolyq qolymyzdy jetkize almadyq. Sebebi bizding zertteulerdi negizge alyp otyrghan datalarymyz bastysy genderding aiyrmashylyghyna baylanysty. Al, biz kórip otyrghan aiyrmashylyqtardyng ózi bir kezdegi kenetten tuyndaghyn mutasiya ýrdisining nәtiyjesi boluy da bek mýmkin. Sondyqtan basa nazar audarugha túra keletin mәsele, biz óz genomymyzdaghy aiyrmashylyqty jetkilikti jinadyq pa, jeke adamdardy ajyrata alamyz ba jәne ol tarihta boluy mýmkin be? Búl aitylghan mәselelerge tolyq jauap alghanda ghana biz erte zamanda oryn alghan uaqighalar turaly tanymymyz da aldygha jyljy alar.

Qazirgi tanda biz tek qatysty tehnologiya salasynyn damyp tez әri arzan jasaugha mýmkindik berse dep tileymiz. Osy negizde jeke adamdar arasyndaghy aiyrmashylyqty zertteu ýshin jetkilikti datalar alumen toqtalmay, odan da kóp adamdardy zertteuge mýmkindik alsaq dep ýmit etemiz. Osydan keyin ótken ómirde ne bolghanyn boljay alamyz. Búl jerde aitqym keletini, genetikalyq taldau – búl qúral. Biraq, búl tek qúral, ol bizge ertede bolghan jaghdaydy týpkilikti egjey-tegjeyli aityp bere almasa da, tarihty zertteude jana qúral retinde paydalanugha әpten bolady. Qúraldar, ol qolda bar qúraldargha qaraghanda kóbirek mәlimet beredi jәne olardy tek osy túrghydan jasaugha bolady.

- Nege insan qauymyndaghy aiyrmashylyqtardy zertteuge qyzyqtynyz?

- Osy taqyryp turaly alyp barghan izdenisim jalpyly zertteu baghytyna qosary mol boluymen qatar, taghy bir manyzdy jeri, ol aurulardy zertteu kezinde nemese aurudyng payda boluynyng genetikalyq qaynar kózin zerttegende insan qauymynyn, yaghny populyasiyalar arasyndaghy aiyrmashylyqtardy tolyq qarastyru arqyly qol jetkizemiz. Bizding zertteu arqyly qabyldap alatyn nәtiyjesi jalghandyghy basym bolyp ketpesine kim kepil? (yaghny jasalghan statistikada barlyghy dúrys bolyp kóringenimen, sol alynghan statistikanyng ózining negizi mýlde qate emes ekenine kim jauapty.)

Sondyqtan adamnyng genetikasyn zerttegen shaqta әueli qauymdar arsyndaghy aiyrmashylyqty anyqtap alghan jón. Múny (qauym ara alshaqtyq) basty bilim dep bilemiz. Búl mening jeke adamdargha qaraghanda qauymdar arasyndaghy aiyrmashylyqqa nazar audarghanymnyng basty sebebi әri búl bir mening ghana oiym emes, barlyq genetika salasyndaghy ghalymdargha ortaq kózqarasy.

Tarih kezenine deyingi jәne tarih kezenindegi insannyng genetiktasyn zertteu arqyly biz óte kóp aqparatqa qol jetkizdik. Men qauym ara aiyrmashylyqty zertteu júmysyn 1994 jyldan keyin nazargha aldym. Sol kezde bayqaghanym Europa, Amerika, Múhit araldaryndaghy jәne Afrika populyasiyalary turaly kóptegen genetika zertteu enbekterinin jaryq kórgeninen habarym bar edi. Alayda, bir qyzyghy ol jaryq kórgen enbekter arasynda Aziya halyqtary (әsirese Shyghys Aziya men Orta Aziya) turaly zertteuler óte az. Aziyada ghalymdardyng jetispeui jәne DNK ýlgilerining qoryn toptauda jetkiliksizdigi siyaqty kóptegen fatorlardyng oryn aluy sebep boldy.

- Búghan, yaghny Batys ghalymdarynyng Aziya elderine tәng toptyq DNK-syn biluge ne kedergi boldy dep oilaysyz?

- Aziya halqynyng DNK ýlgilerin jinau qyzmeti Batys ghalymdary ýshin óte qiyngha týsti. Atap aitqanda adam toptarynyng ishine kirip olardyng DNK ýlgilerin jinau onay júmys emes. Ýlgilerdi jinau ýshin siz әueli sol atalghan halyqtyng ishine baruynyz kerek. Eger alyp barghan zertteu nysananyz, sonday-aq júmysynyzdy jettik bilmegen bolsanyz, onda sizding ghylymy júmysynyzdy jýrgizu mýmkin be? Mysaly, Qytay elin alsaq, siz aldyn ala ýy tapsyrmalaryn jetkilikti pysyqtap almasanyz, sonymen qosa jergilik jerde serigin bolmasa, barar jerinizding qauymdastyghyna tipti kiruding ózi bir ghaniybet emes pe?

Mine, men nege jýieli zertteu júmysyn jýrgizu qiyn dep otyrghanymdy týsingen bolarsyz. Stanford uniyversiytetinde jýrgende men Aziya túrghyndaryn jýieli týrde zertteu bizding ghalymdardyng kýn tәrtibinde túrghan mәselening biri ekenin teren týsindim. Qazir búl mәseleni Fudan uniyversiytetining ghalymdary jýieli týrde zerttey bastady. Eng alghashqy nәtiyjelerimiz Últtyq ghylym akademiyasynyng enbekteri bolyp tabylatyn PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences of United States of America/Amerika Qúrama Shtattarynyng últtyq ghylym akademiyasynyng enbekteri)-da jariyalandy. (Chu qatarly, 1998: 8) Sol kezde biz sputnikpen aziyalyq túrghylyqty eldi jýieli týrde kartagha týsirip ýlgirdik. Bizding bayqaghanymyz ontýstikte ómir sýrgen aziyalyqtar men soltýstik túrghyndar arasynda túrpattyq aiyrmashylyq bar bolyr shyqty. Búl rette maghan kelgen oi: eger biz Aziya qúrlyghynda ómir sýrgen halyqtyng DNK-syn tolyq zertteuge oqtalghan ekenbiz, onda ony ashu kilti sózsiz Soltýstik Aziya men Orta Aziya aimaghynda jatyr.

Soltýstik jәne Orta Aziyada ertedegi insandardyng DNK-syn anyqtau tym qiyngha týsedi. Sebebi búl ónirde qauymdardyng kóshi-qony jiy oryn alyp túrdy, yaghny olardyng bir orynnan ekinshi oryngha nemese birining ýstine ekinshi toptyng baryp qosyluy ýredisi jii oryn alyp túrdy. Sondyqtan halyqtyng DNK-syn zertteu óte qiyn. Atalghan aimaqtarda jii migrasiyalyq daghdarys oryn alyp otyrghandyqtan ol jerlerde ómir sýrgen halyqtyng DNK-sy da tym qabattalghan kýrdeli qúbylysy. Óziniz oilap kóriniz, eger ol eki, ýsh, tórt ret nemese tipti ondaghan ret qabattalghan bolsa, onda ony zertteu genetika ýshin ýlken synaq bolmay ma? Alayda, búl aitylghan qiynshylyqqa qarmastan ýstimizdegi ghasyrdyng basynan beri bizding zerthana shoghyrly qonystanghan halyqtargha zertteu jýrgizudi bastady. Maqsatymyz bir: adam genetikasynyng aralasuyn zertteu. Zerthanamyzdyng basqa halyqaralyq zerthanalarmen salystyrghanda, eng ýlken aiyrmashylyghy sol belgili bir top adamdarynyng DNK-nyng qanshalyqty aralasqanyn zertteydi. Onda osy qauymnyng ýstine baryp jana qauymdardyng qosyluynan tuyndaghan DNK-ny anyqtaudy algha tartqan edik. Nәtiyjesinde, bizding anyq bilgenimiz 2500 jyldan búryn qazirgi Qytaydyng soltýstigin qonystanghan qauymdar Qytaydyng ontýstigine qaray jyljy bastaghan. Sodan keyin ontýstiktegi jergilikti han halqy (qytaylar ózderin osylay ataydy –JJ) populyasiyasyna qanshalyqty әser etken degen mәsele qaralghan. Búl birneshe kózderden qúralghan ontýstik populyasiyagha qanday әser etti, yaghny olardyng DNK-sy qalay aralasty? Degen súraqtargha jauap izdedik.

 - Kóshi-qonnyng jahandyq ýlgisi ayasynda siz ózinizding enbekterinizde Qytayda, sonday-aq әlemde әli tújyrymyn tolyq tappaghan mәseleni kóterip ediniz. Yaghny ontýstik han últynyng arghy atalarynyng patrilinali tegi (әke jaghy) soltýstik Qytaydan alghan (sonda auyp baryp, jergiliktik әielderge nekelesuden taraydy), -deysiz. Sol maqalada siz «Han mәdeniyetining demikalyq diffuziyasy» degen tirkesti qoldandynyz. Mening biluimshe, «demifuziyalyq diffuziya modeli» adam qauymynyng belgili bir ýlgide jasaytyn migrasiyalyq qozghalysyna qoldanylady. Al «mәdeny diffuziya modeli» populyasiyalar arasyndaghy mәdeny transmissiyagha arnalghan, olardyng arasyndaghy genetikalyq beriludi qamtidy. Sizding osy eki modelidi bir tirkeste qoldanghanynyzgha qanday negizi boldy?

- «Demiktik diffuziya» «Demic diffusion» mәselesine kelsek. Sizge men ghylymdaghy búl eki әrqalay bólek tújyrymdy aralastyryp alghanday bolyp kórinippin. Al, shynynda men búl tújyrymdardy qauymdardyng genetikasyn zertteu túrghysynan qaraghan edim. Sol siz ataghan maqalamda әueli ertedegi adamdar qauymynyng taraluy mәselesin (demografiyanyng bir aimaqtan ekinshi aimaqqa qaray jasalghan migrasiyasy, yaghny ghylymda «demiktik diffuziya» dep atap jýrmiz-JJ) anyqtadym da, sonan song onyng mәdeniyet diffuziya mәselesimen aradaghy qatynasty zerttep edim. Sonymen, búl eki tújyrymmen zertteu júmysyn alyp barghanda jәne týsindirgen kezde olardy biriktiruge tyrysqan edim. Jaraydy, oqyrmandarymyzdy jalyqtyryp almau ýshin taqyryptyng baghytyn Orta Aziyagha audarghym kelip otyr.

- Bәrekeldi solay bolsyn!

- Bizding zerthanamyz atalghan ónirge degen qúshtarlyghy kýn sanap artyp keledi. Shynjang jerin meken etken úighyr jәne qazaqtardyng DNK-sy zertteudi erterekte qolgha alyp odan biraz nәtiyjelerge de qol jetkizip ýlgerdik.

- Búl ónirge nege sonshama qyzyqtynyzdar?

- Óti oryndy súraq. Bylay jauap bereyin. Áueli mynany qaranyz, Orta Aziya ejelden beri adamzattyng kóshi-qon jolyndaghy ýlken bir qiylysy, búnda ózinizge mәlim qonys audaryp barghan qauymdar top tobymen ýsti-ýstine qabattalyp qosylghan. Búl jerdegi osy bir qyzyqty da kýrdeli ýrdisti anyq zerttep alghan da ghana biz shyghys Aziyadaghy halyqtardyng genetikalyq qúpiyalaryn tolyq ashatyn bolamyz. Bir ghana mysal keltire keteyin, biz Beyjinning eski túrghynyn (atalghan qalagha 1949 jylynan búryn qonystanghan halyqty biz solay sipattaghanbyz. Ol túraly zertteu nәtiyjesi aldaghy uaqytta baspadan shyghatyn bolady), yaghny «kóne beyjinlikterdin» DNK-synda Huanhe ózeni (Sary ózen) boyyn jaghalay qonystanghan «taza han últynyn» DNK-symen salystyrghanda han elementteri qytaydyng basqa ónirmen salystyrghanda tómen. Búl jerde kózge úryp túrghan mәseleni bayqadynyz ba? Búlardyng («kóne beyjindikter») arghy ata-babalary kim bolghany jәne olar qaydan kelip osynda qonystanghan degen súraq birden kóteriledi. Ózinizge mәlim búl jer qala retinde Yuani, Min jәne Chin biylik qúrghan kezde syrtqa esigi óte ashyq qala. «Jibek jolynyn» boyymen múnda aghylghan adamdardyng sany mol, týrleri әrkelki bolmady ma? Sonyng ishterinde sening de ata babalaryn bolma dep aitalasyng ba (kýldi)? Demek, olardyng qatarynda men úighyr men qazaqtyng arghy atalaryn anyq kórip otyrmyn.

Úighyrlar Shynjandaghy etnostardyng eng ýlken toby bolghanymen, әseri sol aimaqtyng shekarasymen ghana shektelip, qazaqtardyng tariyhqa jasaghan yqbaldarymen salystyrugha kelmeydi. Sebebi qazaqtar Altay til jýiesine qaraytyn týrkitektes etnikalyq tobyndaghy basty últtarynyng biri. Búl halyq Orta Aziya tarihynda óte manyzdy ról atqarghany belgili. Shyn mәninde, týrkitilder toby – adam genetikasy túrghysynan alghanda tarihta Euraziya dalasynda genetika túrghydan alyp aitqanda bir qabat DNK qaltyrghanyna eshkim de pikir talasa almaytyn shyndyq. Endi olargha deyingi insandar jayynda anyq maghúlmattar beru әzirshe qiyn súraq. Oghan sebep ertedegi qozghalystarda bolghan halyqtardyng DNK ýlgilerin jinau óte qiyngha soghyp otyr әri ol mәselege kelgende biz әzirshe tek fizikalyq antropologiya arqyly zertteu jasay alamyz. Mysaly, Fudan uniyversiytetindegi zerthanamyzdyng jas mamany Sun chang osy kýnderi Euraziyada tabylghan bas sýiekterdi jýieli týrde zertteude, bas sýiekting keskinin salystyryp zertteu arqyly ejelgi últtardyng qozghalysynyng baghytyn jәne olardyng qalay aralas bolghanyn anyqtaugha kirisken.

- Sózinizdi bóleyin. Nazarynyzgha Qazaq Respublikasy Últtyq ghylym Akademiyasynyng akademiygi, Kenes Odaghynda әigili fizika antropology Orazaq Smaghúlovdy sala ketkendi jón kórip otyrmyn. Úzyn sózding qysqasy, ol ghalymnyng jasaghan kóptegen әigili qortyndylarynyng biri – arheologiyalyq qazba júmysynan tabylghan ejelgi adamdardyng bas sýiegining keskinin kóp jyl salystyra zerttey kele, tarihta Orta Aziya jerine Mongholoid nәsilining kelip qonystanuyn bizding dәuirding aldy-artynda Teriskeyden jetken «Tereskey ghúndarmen» baylanystyrady. Ol jóninde Qazaqstangha  barghanynyzda keninen tanysugha mýmkindik alarsyz.

- Áriyne sol kýnge tezirek jetkizsin. Ghúndy auyzgha alghanda Shynghyshan bastaghan mongholdardy da úmytpauymyz kerek! Nege deseniz búl eki halyq Batys elderin ýreyde ústaghan әri ýlken yqpal jasap qana qoymay, aitarlyqtay jergiliktegi adam nәsilderinin ózgeruine de yqbal etkenin bilemiz. Biraq, mening tarapymnan búl eki halyqqa salystyrghanda jana ghana sózge tiyek bolghan qazaqtar jayynda jalghastyrsyp, taqyrypty sәl keneytsem deyimin. Týrki halyqtarynyng taraluy Shyghys pen Orta Aziya tarihyna genetika túrghysynan aitqanda qaltyrghan izi әlide teren. Derekterding jazuyna sensek, salystyrmaly týrde týrkiderding Europa mәdeniyetine asa bir ýlken әser etpegeni bayqalady, ol jaqtaghy halyq әriyne týrkilerding shyghys mәdeniyetine, onyng ishinde Qytay tarihyna jasaghan yqpaly turaly bilimderi shamaly. Tipti biz jóninen alyp aitqanda týrkilerding Qytay tarihynda qaldyrghan DNK izi de birneshe qabattan túrady.

Demek, Qytay derekteri olardy jappay qaghaz betine týsire almaghany anyq. Bizding boljamyz boyynsha týrkilerding shyghu qaynary Qiyrshyghystaghy Hingan tauy (Resey fedrasiyasynyng qiyrshyghysyndaghy Stanovóy tau jotasy -JJ) boluy bek mýmkin. Hingan tau sileminde jasaghan halyq ýshin tabighy apat nemese klimataghy ózgeristerden tuyndaghyn qysymmen, halyq ózderine jetkilikti qorek izdeumen ontýstikke qaray qozghalghan. Tek týstiktegi jergilitik halyqtyng tyghyz ornalasuyna baylanysty onda salynghan Qytaydyng Úly qorghany men biylik tarapynan kórsetken qarsylastyghyna úshyrap miday sozylghan batystaghy Euraziya dalasyna qaray shúbyryla jol tartty. Ol jaqta shyghystaghyday auylsharuashylyq aitarlyqtay damymaghan, yaghny ol jerde esh kedergi bolmaghandyqtan týrikterding arghy atalary batysqa qaray atbastaryn búrugha tura kelgen. Sodan sol jaqqa qaray birining ýstine ekinshi halyq baryp qabattalghany kórinip túr.

Sondyqtan úighyrlar men qazaqtardyng DNK-syn zerttey otyryp, mening oiymsha, eki maqsatqa qol jetkizemiz: birinshiden, týrki tilinde sóileytinder olar kim boldy eken? Ekinshiden, týrkiler qalay jer-jerge taralghan? Sebebi olardyng taraluy kezeninde barghan jer-jerde halyqtarmen genderi qosylyp otyrmady ma? Eger biz kópshilikting kóship-qonuy men onyng qúramy turaly aldyn-ala oilastyra alsaq, onda biz Orta Aziyanyng tarihyn shynymen tolyqtyra alar edik. Atap aitqanda, qazbalyq júmystyng qorytyndysyna sensek, Shynjang jerinde adamzat balasy 4-5 myng jyldan búryn taban tirepti. Uaqyt óte halyqtar búl aimaqqa qonys audaruy jiyilendi әri qazirgi genetika ghylym túrghysynan qaraghanda ol jerge adamdar eki baghyttan jetken, yaghny shyghys pen batys baghyttary ózara osy jerde toghysúanyn kóremiz. Adamdardyng búl qozqalystarynyng jiyilenuine tehnologiyanyng jetilui sebepker bolghan siyaqty. Eger Shynjanda qauymdardyng toghysuy osynsha tyghyz bolghan eken, onyng arghy jaghyna orynalasqan Qazaqstan jerinde adamzattyng búl toghysuy tipti de erterekte bastalghan boluy әbden mýmkin emes pe?

Al, Qazaqstanda Shynghyshannyng Batysqa jasaghan joryghy jayynda jәne patshalyq Reseymen aradaghy qatynastar turaly jazbalardyng mol bolatynyna men kýmәn keltirmeymin, tek biz ol dәuirlerden mýlde búrynghy zamandarda halyqtardyng búl halyqaralyq magistralidyng qiylysyndaghy kóshi-qon qozghalysy ne bolghandyghyn mýlde bilmeytinimiz da. Biz әrdayym adamdar toptarynyng kóshi-qonyn, ózara «qoyy qoralas, auyly aralas» ýrdisi, sonday-aq olardyng mәdeniyetining almasuyn ózimizding zertteu baghyty retinde qoldandyq. Sonymen qosa biz «Jibek joly antropologiyasyn zertteudi» de manyzdy bir arna retinde qaraymyz. Búrynyraqta bizding Orta Aziya boyynsha jýrgizgen zertteulerimiz negizinen 2005 jyly jasalghan jaghrafiya jaghynan shaqyn ghana genetikalyq joba bolghan. Bizding Orta Aziya turaly DNK aqparattar negizinen Resey ghalymdarynyng jinaghan ýlgilerine negizdelgen, tek Reseylik ghalymdardyng negizdelgen aimaqtardyng kólemi óte shekteuli bolghan. Sondyqtan biz «Bir beldeu, bir jol bastamasy» ayasynda sizder jaqtaghy qatysty oryndarmen seriktestik ornatyp birge júmys istesek dep ýmittenemiz. Genetikalyq saladaghy zertteu әdistemening jetilgendigimen qosa Orta Aziya memleketteri janalyqty jaqsy qabyldauy, sonday-aq seriktestikke beyimdiligi bizding Qytay-Qazaqstan-Resey-Vengriya birlesken «Jibek joly halyqaralyq antropologiya birlesken zerthanasy» qúrugha múryndyq boldy. Biz osy arqyly tehnologiyalar men ghalymdardy dayarlaugha birshama kómek bere alamyz.

- Jana biz «Kóne Beyjinnin» túrghyndarynyng genetikasy jayynda sóz qozghadyq. Búl «erekshe qúbylys», tek Beyjing qalasymen shektelmeytini anyq. Sebebi, Qytay jerining soltýstigi ertede-aq óziniz erekshelep ketken týrki halyqtarymen soghys pen sauda alma kezek ainaluymen últ arasynda genetikanyng almasuy da tabighy ýrdiske ainalghan ónir. Osyghan baylanysty jergiliktik túrghyndardyng DNK-syn anyqtaugha baylanysty súraghym: Jogharda siz Resey ghalymdarynyng Orta Aziya elderinde jýrgizgen ghylymy tekseruin bir iltipatpen auyzgha aldynyz, alayda, sol ghalymdardyng Qazaqstanda jasaghan júmystary jayynda jazghan maqalalaryn da taldap oqyp shyqtym. Bilgenim, olardyng aituyna qaraghanda DNK-nyng ýlgilerin jinaugha tartylatyn beyhalyqtyng 100 den aspaghan, keybir qazaqtyng taypalarynan, mysaly, Orta jýz qonyrat taypasynan 2 ghana adam ýlgi beruge tartylghan. Eng kóbi bizdegi Joshy hannyng úrpaqtary tóre ruyna jasalghan tekseru, onda qatelespesem birretkide ýlgi alu nauqanyna tek 100 adam ghana tartylypty. Al, genetika ghylymynda belgili bir túraqtaghy elden (ras, últ jәne taypa, nemese belgili ónirlerde túraqty túrghyndary, mysaly, Beyjin) biologiyalyq ýlgige (qan, týkirik jәne dәret t.b.) tartylghan adamnyng sany 1000-nan joghary bolu kerek deydi. Osy ras pa?

-  Joq, ol mindetti emes! Bir nemese eki adamnan bolsada alynghan DNK datasy belgili bir topgha ýlgi bola alsa bolghany. Atap aitqanda, birinshisi ózara tuystyq qatynasta bolghan bir top adamnan bir adam ýlgi bere alsa jetkilikti; sonday-aq ekinshiden bir aimaqta birge jasap jatqan halyqtan arghy atalarynyng shyqqan jerileri bir bolsa olardan da bir adamnan alghany jetkilikti. Meninshe siz sóz etken ghalymdardyng júmysyna tehnika men qarajattyng jetispeushiligi kedergi jasaghan bolar. Mysaly, siz sonsha qarajat shygharyp adamdardan biologiyalyq negizdegi mol ýlgi (qan, týkirik jәne dәret) jinap aldynyz deyik, olardy saqtap qoyatyn zertthananyzda oryn bar ma?

- Endi Qazaqstannan Vengriyagha sozylyp jatqan dalanyng erte tarihynan genetika túrghysynan birer auyz sóz qozghasaq. Osy orayda Qazaqstannyng túnghysh antropology Orazaq Smaghúlovtyng etnikalyq kraniologiya salasyndaghy zertteu qortyndysyna toqtalsam.(Ismagulov, 1970: 33-38, 43, 46). Sebebi sol zertteuinde O. Smaghúlov Kenesting әigili arheolog A. N. Bernshtamnyng jasaghan tújyrymyn qoldap mongholoyd tektes halyqtardyng kóshi-qonyn b. d. I ghasyrda Jetisu ónirine qonys audaryp kelgen ghúndar bastaghan, deydi. Búl jasalghan tújyrymdy adam genetikasyn zerttegen Endre Neparáczki, Zoltán Maróti qatarlylar Vengr fizikalyq antropologdardyng eski qabirlerge jýrgizgen DNK salystyrmaly zertteu nәtiyjesi de rastap otyr. Olar tipti býgingi madiyarlardyng geninde qiyrshyghystaghy Hingan tauynan Monghol ýstirtin basyp Orta Aziyany ortagha tastap batysqa birtindep Karpat taularyna jetken ghúndardyng madiyarlarmen de basqa da Euraziya qúrlyghynda jasap otyrghan, mәsele, Orta Aziya, Bashqort jәne Sibir halyqtarymen kindiktes bolghanyn ashyq jazady.(Hollard, v 167, Issue 1)

Osy ghalymdardyng boljauyna sensek sol ghúndargha deyin europeyd tipdegi insandar Europa qúrlyghynan kóship qiyr shyghysgha deyin, mәsele, Shyghys Sibirdegi Eniysey ózen angharyna jetip sol jaqtan týstikke qaray auyp qazyrghy Orta Aziyagha, sonyn ishinde Shynjang Tarym jazirasyna at bastaryn tiregen degendi aitady. Yaghni, olar arttaryna Andronov ben Afanasiev mәdeniyeterin qaltyrghan saqtar (grekter skifter dese shyghystaghy qytaylar olardy se 塞 dep ataghan) tektes halyqtardy jazba tarihtan bilemiz. Mine, baghanada siz Orta Aziya shyghys pen batystyng aralyghynda kóship-qonghan halyqtardyng toghysqan jol qiylysy dep aitqanynyzdyng dәleli.

- Bizde doktor Sun Chang ertedegi Euraziyany meken etken halyqtardyng qayta qonys audaryp keri ketuin zertteydi. Meninshe әuelgi shyghysqa qaray jol tartqan qauym Europadan shyqpaghan, olar Tayau Shyghystaghy Qos ózen alqabynan qozghalghan europeydter bolghan. Olardyng shyghysqa qaray jol tartularyna sebep óndiristik shart jaghdaydyng damuymen kýn kóriske mýmkinshilikting kóbeng boluy әri otyrghan ónirding adam sanynyng ósuimen syimay ketui edi. Uaqyt jóninen alyp aitqanda ol osydan 5000 jyly búryn oryn alghan. Sodan keyin olar ekige bólinip, bir bólegi aqyryn qozghalyp shyghys Sibirde ornalasqan Afanasiev ben Andronov tektes jerlerge jetken, ekinshi top býgingi Aughanstan jerine jetken. Keyinnen keybir toptar qaytyp Orta Aziya jerinde toghysyp, shyghysta Tarym jazirasynda shyghystan sol jerge kelip jetken mongholoyd tipdegi halyqtarmen aralasyp ketedi.

Demek, osydan 4200 jyldary búryn Shyghysta jasaghan jergiliktik mongholoyd halyqtar egin sharuashylyghynyn, atap aitqanda biday men kýrish egu әdisterining damuyna baylanysty adamdardyng jan sany da kýrt ósken, sonyng nәtiyjesinde olar batysqa qaray Tarym jazirasyna jetti. Mysaly, atalghan aimaqta Shyaohe, yaghny Kishi ózen atalghan jerdege shúraty qazu kezinde onyng tómen qaray 5-shi qabat qyrtysynda kóp degen Shyghysqa tәn búiymdar tabylyp, tipti әli kórmege qoyylmaghan ontýstik SUAR-dan tabylghan Loulan (Krorayna) boyjetkenine jýrgizgen DNK tekseruding nәtiyjesi onyng bet pishinining europeyd bolghanyna qaramastan DNK (analyq genetiika tegi) Shyghystan ekenin aiqyndaydy. Biz Shynjannyng Túrfan jerine jaqyn ornalasqan Yanhay atty shúrattan qazylyp shyqqan adam sýiekterine jýrgizgen DNK tekseristing qorytyndysy da (ghylymdaghy shamamyz ol kezde tek analyq DNK-ni tekserumen shektelgen) qyzyq: qolymyzgha týsken barlyq bas sýiekterge jasalghan kraniologiyalyq ólsheu olardyng europeyd ben mongholoyd eki túrly nәsilding aralas ekenin anghartsa, olargha jasalghan mtDNK-nәtiyjesi de sony rastady. Demek, osydan búryn 4000 jylda atalghan ónirde Batystan kelip jetken qauymdy adamdar men shyghystan baryp qonys tepken adamdar ózara qandary aralasyp ketken. Shu Jy «Ghylym habarshysyna» bergen maqalsynda búl mәseleni egjey-tekjey jazghan. Onyng jazuynsha: uaqyt óte atalghan aimaqta europeyd tiptegi adamdardyng sany kýrt azayyp, olardyng ornyng shyghystan kelgen qauymdardyng salmaghy ayaq astynan basyp ketken. Yaghny Shynjang rasynda da Shyghys pen Batystyng toghysqan qiylysy bolghan.

-  Búl óte qyzyqty, sonda adam retindegi nәsildik týrimiz bizding DNK-men qanday da bir baylanysy bar ma?

-  Ghylymda olay qaramaymyz. Ne ýshin? Sebebi bizding kózimizge ilingen tek bir adamnyng syrtqy beynesi ghana, DNK bizding syrtqy týrimizdi tikeley anyqtamaydy, ol tek bizding bet әlpetimizdi belgili bir aimaghyn ghana belgiley aluy mýmkin. Alayda, ony da naqty aita almaymyz. Men zertteuimizding terendeuimen kýnderding birinde biz kez kelgen jeke túlghanyng DNK-syna negizdelip onyng portretin syzyp shyghatynymyzgha senimim mol. Alayda, sol salynghan portretti kórgen adamdardyng beretin baghasy әrkimning týsinigine qaray ózgeshe bolady. Bizdinshe adamdardyng DNK-sy týrli sebepterden mutasiyagha úshyrap olardyng bet beynesi men dene bitimderi de ózgerisike úshraghan. Mysaly, bizding zerthana (Garvard uniyversiyteti men Qytay Ghylym Akademiyasymen birlikte) Shyghys Aziya halyqtaryna jasaghan DNK-tekseriste osydan 30 myng jyldan búryn atalghan qúrlyqta jasaghan halyqtyng 95% DNK-sy qúramy mutasiyagha úshyruyna baylanysty ter bezderining tyghyzdyghy europalyqtargha qaraghanda shamamen 15% artyq ekenin anyqtay aldydyq. Demek, Shyghys aziya elderi kóbirek terleydi degen sóz. Búl mutasiyagha úshyraghan gen Shyghys aziyalyqtardyng dene bitimining basqa da mýshelerining aiyryqsha boluyna sebep bolghan. Shashynyng qaralyghy, onyng kóldeneng qimasynyng pishinine, qúlaqshanyng pishinine, iyek pishinine әser etetinin. Sonymen qatar múryn shemirshegining alasa boluyna әser etui mýmkin ekenin anyqtadyq (tek búl әlide qosymsha dәleldeudi qajet etedi). Yaghny adamdardyng DNK qúramynda mutasiyagha úshyrauy belgili bir dәrejede aziyalyq nemese mongholoydtargha tәn kóp dene erekshelikterining payda boluyna negiz salghan siyaqty. Biz qazir biologiya ghylymy arqyly búl mәseleni qanyqtau bildik. Búl sipattamalar men aitqanymday, embrionnyng (úryqtyn) damu barysynda barlyghy ektodermadan damidy jәne búl mutasiya embrionalidy damu ýderisinde bolady jәne ektodermagha onyng bastapqy satysynda әser etedi.  Eger ol ektodermadaghy kezinde sәl ózgeriske úshyrasa, ary qaray balanyng ishte ósuine tereng әser etedi. Mening oiymsha europeydter men mongholoydterding arasyn birneshe tal ghana DNK-nyng aiyrmashylyghy jiktep tastaghan. Adadmdar әdette búl aiyrmashalyqty tek kózge týsken ózderining syrtqy kelbeti men keskini ne ghana nazar audarghan. Al, shynydyghynda, sol ózgeriske úshyraghan DNK-lar adamdardyng basqa da jerlerine әseri etkenin bayqay bermeydi.

-  Col basynda biz sóz etken madiyarlargha qayta oralsaq. Syrtqy beynelerine bir qarap-aq olardyng aq nәsilden ekenderine eshqanday kýmәn keltirmeymiz. Olardyng qúramynda baghanadan beri biz sóz etip otyrghan Shyghys Aziyalyq genderi nólmen ten. Vengr ghalymdarynyng eski qabirlardan (VI-VIII ghasyrlar) qazyp alghan 200-ge juyq adam qanghadaryna jasaghan DNK zertteuleri olardyng 40%-y shyghys Euraziyadan shyqqany túraly anyqtap otyr, demek býgingi madiyarlardyng oqymystylary men jay halyqtyng sanasyndaghy madiyarlar ghúnnan taraghan degen anyzgha bekim senetinderi jón-aq eken. Atalghan el osylaysha jay úghymnan iske kóshkeni ol madiyarlar Orta Aziya men shyghys Sibirding tarihy men halyqtardyng tilderin zertteude aldyna jan salmaydy. Jaqynda ghana sol elding preziydenti Viktor Orban qanshalyqty migranttargha qarsy bolsa da 2018 jyly Týrki Kenesine baqylushy mýshe retinde qabyldandy. Endgigi bir mysaly Týrkiya elinde osynday, yaghny Orta Aziya halqyn, sonyng ishinde qazaqtardy ózderine jaqyn tartu ýrdisining payda boluyna da ghasyrdan astam uaqyt boldy. Ol sonau Ata Týrik zamanynan bastap panturkizm ýrdisimen aiqyndalghan. Osy arada tuyndaytyn súraq: adam genetikasyn zertteude ghylym men sayasattyng shekarasyn aiqyn ústaugha bolama? Mysaly, key elderde DNK-ny anyqtaudy sol elderdegi últtyq biregeylikti (iydentichinosti) qalyptastyrugha paydalanyp ketpesine kim kepil beredi?

- Tarihta halyq retinde basymyzdan kóptegen oqighalar ótti, keyin tariyhqa janasa ma, joq pa, oghan qaramay sol oqighalar adamdardyng qolynan molynan qayta jasalyp jatady (refaktorlau). Ol tarih kezeninde oryn alghan oqighanyng bir jaghyn nemese bir bóligin ghana kórsetip qalar, osylaysha shyn tarihtan alshaq ketip qalu bek mýmkin. Bizding ghylym tobymyz búghan basa nazar audarady, ghylym degen ghylym, ony sayasat nemese basqalay bir maqsatty negizge alyp zertteuge kelmeydi. Mysaly, adam genetika salasyn zertteudi olardy últqa sipattama beretin qúral retinde qaraudan aulaqpyz. Atap aitqanda, DNK-ny bir halyqty ekinshi bir halyqtan joghary qoigha mýlde qarsymyz. Ásirese, qazirgi qogham ýshin, últty anyqtap, odan sayasy úpay jinaugha mýldem qarsy boluymyz kerek. Sebebi sayasatkerlerding aldygha qoyatyn maqsattary kóbinese bir jaqtyly jalang maqsatqa jetu ghana ekenin esten shygharmaghan jón. Sondyqtan gendik tehnologiyany, biologiyany jәne tarih zerrteu salalary adamzatty ólsheu etalony retinde istetpeuimiz kerek.

- Sizben kelisemin. Osy arada bәlkey genetika men biologiyalyq ghylymnyng zertteu әdistemesi Orta Aziya ónirde orta ghasyr tarihyn týgendeuding nauqangha ainalghan taqyryptargha – Shynghyshannyng últtyq tegi túraly súraqqa jauap ta taba alarmyz. Atap aitqanda, Shynghyshannyng tegi monghol ma, әlide qazaq pa? Orta ghasyrdyng uaqyt beldeuinde Monghol ýstirtin janghyrtqan nayman, kerey jәne merkitter monghol tilinde sóiledi me, әlide týrki tilinde sóilegen be? Múny genetikalyq zertteuler túrghysynan mәselelerge nýkte qoya alamyz ba?

- Búl mәselening sheshudegi aldynghy shart, eger biz ertede jasaghan Kerey taypasyna jatatyn adamnyng sýiegin tauyp alsaq, tipti jolymyz bolyp sol kereylerge jatatyng adamnyng bas sýieginen DNK alyp alsaq, onda biraz súraqtargha jauaptar taba alar edik. Osy orayda sizge aitarym, biz «Jibek joly antropologiya ghylymyna» negizdelip jýrgizetin zertteuimiz tek genetiktermen ghana emes, sonymen qatar arheologtarmen jәne tarihshylarmen tize qosa otyryp janaghy tabylghan adamnyng bas sýiegine kómirtegi 14 nemese basqa izotoptyq taldau jasau arqyly onyng uaqyt shegin túraqtap alyp, ary qaray zertteu júmysyn oidaghyday alyp baru. Sonymen biz ejelgi adamdardyng belgili bir tobyna aldymen týsinik sipattama beremiz: ol bas sýiek qay rugha qarasty? Eger ol adam tarihta manyzdy bolsa, ol kim bolghany? Qazirgi uaqytta Orta Jazyq jerinde tarih antropologiyanyng әdistemelerine jýgenip (qabirtas, epigraftar, mórler jәne t.b.) eski qabirlerden shyqqan adam qaldyqtaryn anyqtau óte onay bolyp jatyr. Tarihy antropologiya ghylymy dep biz sol zamandardaghy qabirlardan tauyp alghan jәdigerler arqyly sol adamdardyng aty-jóni, qoghamda atqarghan isteri men úrpaqqa qaltyrghan múralary men DNK ýlgilerin anyqtaghannan son, býgingi qolymyzda bar DNK ýlgilerimen salystyru arqyly olardyng úrpaqtaryn da tauyp alamyz. Sonymen tarihty qualay zertteuge mýmkinshilik alyp ótken kezenderinde olardyng basynan qanday oqighalar ótken jәne ol sol kezdegi qoghammen qanday baylanysta boldy degen kóptegen súraqtargha jauap alamyz. Mine arheologiya, tariyh, antropologiya jәne genetika ghylymdarynyng ózara biriktirgende qanday qorytyndy shyghatyny belgili boldy.

- Demek, tarihshylar shynay ghylymgha berilip aqiqatqa jaqyn bolamyn dese jogharydaghy ghylymdardyng barlyq salalarynan habardar boluy kerek eken ghoy!

-  Orta Aziya halyqtarynyng genetikalyq aiyrmashylyqtaryn zertteymiz desek, tarihtaryn qoya túryp, olardyng DNK-syn salystyryp zertteuge tura keledi. Yaghny vertikalyq (tarih jәne arhiologiya) zertteuden búryn garizontaldyq (bir aimaqta jasaytyng halyqtardyng genetikalaryn salystyruy) zertteudi jýrgizu kerek. Búl halyqtardyng DNK-syndaghy aiyrmashylyqty anyqtap alyp, sodan keyin ghana olar qalay payda boldy eken degen súraqqa vertikalyq (tarih jәne arhiologiya) zertteuden jauap izdeymiz.

-  Osy ghylym salalarynyng basyn qosu arqyly siz ben biz kóptegen shyndyqqa qol jetkize alatynmyz ol ras...

-  Aytpaqshy, jogharyda biz Qazaqstan jәne Reseyding genetika ghalymdary biraz jetistikterge de qol jetkizip ýlgirdi dep aittyq. Sonyng bir qorytyndysy retinde mynany aitar edim: qazaqtyng genetikalyq portretining 55-60 payyzy shyghys-aziyalyq populyasiyagha, 15-20 payyzy shyghys jәne ontýstik europalyq, 15-17 payyzy Tayau Shyghys pen Ortalyq Aziyagha jatady-mys. (11) Búdan alar bir shyndyq, bizding elde halyq auzynda da osynday týsinik bar, «ertede qazaqtar әsil aq nәsildi bolghan, shashymyz sary, kózimiz kók, keyin mongholdar jaulady biz de ózgerdik», - deydi. Jana siz aitqan tújyrym, yaghny Orta Aziya sony ishinde qazaqtar tarihta genetika jaghynan erekshe halyq bolghan, kóp baghyttan kelgen halyqtardyng ózara aralasuynan shyqqan últ dediniz. Bizge kelseniz kóshede jýrip de búny birden bayqaysyz.  

-  Eger solay bolsa jaqsy bolar edi, onda әrkimning ózin ghana emes, sonymen birge әr adamnyng ata-babasyn da onyng (DNK-sy) fragmentteri arqyly baylanystyrugha bolady, osylaysha siz aiyrmashylyqtardyng qay jerde ekenin jәne olardyng qanday baylanysta bolatyndyghyn anyq-qanyghyna kóz jetkizetin bolasyz. Al, endi bizding jasalghan qorytyndy tek Qazaqstan tarihshylarynyng taldauyna ótip baryp tolyq týsindirmege ie bola alady. Halyqtyng tarihyn zertteumen qatar, densaulyq pen aurugha da ýlken mәn beremiz. Mysaly, Qazaqstanda óneshting qaterli isik auruy joghary ekenin bilemiz. Ol neden? Týrki halyqtarynda ónesh qaterli isigi auruynyng joghary dengeyde túrghanyn bilemiz. Búl tek as qúramyna, nemese qorshaghan ortanyng lastauynan emes, meninshe ol genetikalyq salasymen ýlken astarlasyp jatyr. Sonymen qosa qazaqtarda giypertoniyamen (qan qysymymen) auyratyndardyng sany mol, al, qant auruymen nauqastanatyny azyraq.

- Songhy kezde siz fenotipti zertteudi qatty dәriptep jýrgeninizden habarym bar. Demek, fenotipti qarapayym sózben aitqanda adamdardyng genetikasy qorshaghan ortamen ózara әserinen tuyndaytyng denedegi ózgeristerdi qamtidy desem dúrys bola ma? Mysaly, siz Amerika qúrlyghyna kóshirip aparghan Afrikalyqtardy sózge tiyek ettiniz. Alghashghy afrikalyq Amerika qúrlyghyna ayaq basqanyna 300 jyl uaqyt boldy deyik, sodan beri olardyng genetikalyq qúrylymdary jana ortagha beyimdelu ýshin qandayda bir ózgeristerge tap boldy ma?

Biraqta әueli sol atalghan qauymda adamdarynyng genetikalyq auytquy (genetic drift) genetikalyq aralasu arqyly, tabighattyng olargha jasaghan yqpaly ekinshi oryndy ghana ústaydy. Atap aitqanda jana ortagha adamdardyng tek ýilesimdi bolghan genderi ghana damyp, basqalary tәbighy týrde kelesi úrpaqqa berilmeydi. Fenotip salasyna songhy kezderi nazar audarugha týrtki bolghan jay siz týsinetindey etip aitayyn. Bizding syrtqy beynelerimiz ne ýshin bir birimizge úqsamaymyz, nege bizding densaulyq jaghdayymyz әrtýrli? Mysaly, jogharyda aityp ótkendey, keybir últtardyng úrpaqtary belgili bir týrli aurumen jii auyrady, al, ol endigi bir últtarda mýlde siyrek kezigedi? Sonymen, genetikalyq aiyrmashylyqty fenotiptik aiyrmashylyqqa qalay audaru kerek. Fenotiptik aiyrmashylyq turaly búryn zertteuler az bolghan. Sondyqtan biz fenotipti zertteudi aldygha qoyamyz.

RS: Biz qytay antropologymen erkin oy almastyryp otyryp mynaday oigha keldik. Qazaqstannyng qazirgi jaghdayynda – tarihtyng aqiqatyna jetu ýshin últtyq sezim men jeke «tarihshylardyn» qoldan jasap alatyng «shyndyqtan» qútylu ýshin biz kóp salalardy: tariyh, arheologiya, antropologiya, sonday-aq adam genetikasyna ghylymy taldau jasaudy biriktiru arqyly zertteuimiz kýn tәrtibindegi manyzdy is bolyp túrghanday. Arhiogenetika salasy songhy jyldary shetelde erekshe jyldamdylyqpen damyp kele jatqan ghylym salasy ekenin eskersek, onyng bizding elge bereri tym mol. Sebebi arhiologiyalyq qazba júmystary arqyly kóne dәuirden jetken ruhany múralargha genetika ghylymy túrghysynan taldau jýrgizip, olardyng tegin anyqtau qazaq últynyng tarihyn týbegeyli ashudaghy manyzdy ról atqarayyn dep túr. Tipti osy kezde mol daugha qalghan Shynghys hannyng nәsili túraly súraqqa da jauap berip, nýkte qoya alarma edik.

Osy ghylym salalarynyng basyn qosu arqyly siz ben biz kóptegen shyndyqqa qol jetkize alamyz.

Súhbattasqan Jiger Jәnәbilúly

2021 jyly, aqpan.

Shanhay-Almaty. 

Abai.kz