Úlytau mekeninde dýniyejýzilik manyzy zor tarihiy-mәdeny eskertkishter kóp. Solardyng biri - Alasha han kesenesi.  Birneshe ghasyrlar boyy búl jóninde әr týrli derekter keltirilip jýr. Osy rette tereng tamyrly tarihymyzgha qatysty ózimning zertteuimdi úsynyp, halyqaralyq ghalymdar qauymdastyghyna, әlem dengeyindegi belgili tarihshylargha Alasha hangha qatysty mәlimetterding alshaqtyqtyghyn joyyp, aqiqatty anyqtayyq dep, ýndeu jariyalap otyrmyn. Búl Qazaqstan ýshin ghana emes, býkil әlem tarihy ýshin manyzy zor!

ALASh IMPERIYaSYNYNG ORTALYGhY!

Úlytau kýlli týrki halyqtary ýshin qasiyetti meken! Alash imperiyasynyng týpqazyghy! Tarihy derekterden búl jerde saq, ghún, týrik, qypshaqtar, jalpy Týrki qaghanaty túraqtaghan.

Úlytau óniri orta ghasyrlyq kezenderde de ózining geosayasy manyzyn joyghan emes. Áygili Shynghys hannyng ýlken úly Joshy han osy Úlytauda ornyqty. Qypshaq dalasynda Joshy qúrghan Úlyq úlys keyin Altyn Orda bolyp ataldy.

Altyn Ordanyng alghashqy astanasy osynda ornalasty. Deshti Qypshaq memleketi shanyraghyn kóterdi. Keyin alyp derjava týrki júrtshylyghynyng asyl dingegine ainaldy.

***

Qasiyetti Úlytau ónirining Edige tauynda Altyn Orda biyleushileri, Shynghys hannyng segizinshi úrpaqtary Toqtamys hannyn, Temir-Qútlyq hannyng jәne Er Edigening jerlenui de tegin emes.

Álemde ólsheusiz iz qaldyrghan danqty   qolbasshylardyng biri Ámir Temirding Úlytau boyyna kelgendigi turaly jazba derek te, tarihy eskertkish te saqtalghan.

Ámir Temirding saray shejireshisi Sharaf ad-din Ály Niyaziy «Danq kitabynda»  bylaysha keltiredi:

«Danq kitaby»

«Temir Úlytaugha kelgende aldymen sol taudyng basyna shyghyp, tóniregindegi kók jasyl dala men sengir taulargha úzaqty kýnge tesile qaraumen boldy. Sonan song әskerin jinap, sol jerde ýlken qúlpytas ornatugha búiryq berdi. Barmaghy mayysqan sheberler osynau sәtti oqighanyng kýnin tasqa qashap jazdy», - delingen. Ol ejelgi týrki әlipbiyining bir bóligi arab, bir bóligi shaghatay tilinde jazylghan. Búl tas Úlytaudaghy Altyn shoqy biyigine ornatylghan.

Al, týpnúsqasy qazir Sankt-Peterburgtegi «memlekettik ermitaj» muzeyining «Altyn Orda tarihy men mәdeniyeti» zalyna qoyylghan.

Ermitaj. Ámir Temir jazbasy

«Men, Túran súltany Temir-bek 300 myng әskermen Orda hany Toqtamysqa qarsy joryqqa shyqtym. Osy jerge jetip, úrpaqqa belgi qaldyrdym», - delingen jazbada.

Odan keyingi kezende Úlytau Qazaq handyghynyng qút qonyp, qydyr daryghan mekenine ainaldy.

***

  HAN ORDASY

Úlytau ónirinde Qaratal ózenining ong jaghasynda   Han Ordasy dep atalatyn qalashyqtyng orny tabylghandyghy belgili. Arheologtardyng payymdauynsha qamaldyng biyiktigi 4 metrdi qúraghan, al  qorghanys dualynyng búryshtarynda biyiktigi 8 metr, diametri 20 metr bolatyn múnaranyng orny saqtalghan. Sonymen qatar dual eni 5 metr, terendigi 4 metr bolatyn ormen qorshalghan.

Belgili arheolog Álkey Marghúlan Han Ordasynyng HII-HIII ghasyrgha tiyesili jәne onyng Alasha han kesenesimen tyghyz baylanysty ekendigin atap ótken.

Álkey Marghúlan  (1904-1985)

Shynghys hannyng osy kezende ómir sýrgendigin eskersek, bizding boljamymyzdyng da aqiqatqa jaqyndaytyndyghyn bayqauymyzgha bolady.

JOShY HANNYNG KESENESI

Qasiyetti Úlytau tórinde Qarakengir ózenining jaghasynda Joshy hannyng (1187-1227)   kesenesi ornalasqan.

Joshy han (1187-1227) – Shynghys hannyng tórt úlynyng ishindegi ýlkeni.

Joshy han (1187-1227)

Ol ózin sheber qolbasshy, danqty biyleushi retinde kórsete bildi. Shynghys han ózi baghyndyrghan úlanghayyr ólkeni tórt úly arasynda bóliske salghanda Joshygha býkil Deshti Qypshaq aimaghyn beredi.

Derekter boyynsha Joshy han 1227 jyly Úlytauda anshylyqta jýrgende qaytys bolghan. Dýniyeden ótkennen keyin oghan arnalyp kesene salynghan.

***

ALASh – QASTERLI ÚGhYM

Joshy han kesenesine jaqyn jerde «Alasha hannyng kesenesi» ornalasqan. Úlytau tórindegi osy kesenening bir-birine jaqyn ornalasuy kezdeysoq emes.

Qazaq halqy ýshin «Alash» sózi qasterli, kiyeli úghym bolyp tabylady.

HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda Shoqan Uәlihanovtyng birneshe qayta jazdyrylyp alyp, keyin 1905 jyly Peterburg uniyversiytetining professory P.M.Melioranskiy jaryqqa shygharghan  «Er Edige» atty enbegin eske alayyqshy.

Alash alash bolghanda,
Alasha han bolghanda,
Qazaq-qalmaq, noghaylar
Bәri sonda bir bolghan.
Yntymaghy jarasyp,
Aydyn kóldey dýr bolghan…

Er Edige jayyndaghy jyr aghylshyn tiline audarylyp,1842 jyly Londonda shyqqan «Parsynyng halyq poeziyasy» (Chodzko A. Speimens of the Populer of Persia.London. 1842.) degen atpen kitap bolyp jaryqqa shyghady.

Al, epostyng  Er Edige, Toqtamys han, Ámir Temir, Núraddin siyaqty basty keyipkerleri dýniyejýzine tanymal túlghalar.

Sóitip, eng aldymen Alasha hannyng tarihy túlghasyn anyqtau óte manyzdy. Búl әlem júrtyn birneshe ghasyrdan mazalap kele jatqan mәsele!

Alasha hangha qatysty alghash ret jan-jaqty zertteu júmystaryn jýrgizgen belgili qazaq ghalymy Shoqan Uәlihanov (1835-1865) qana «Qazaq shejiresinde»: «Alasha birese han, birese qariya beynesinde kezdese beredi», - dep jazghan.

Shoqan Uәlihanov (1835-1865)

Búdan basqa keshendi zertteuler jýrgizilgen emes.  Ártýrli alypqashpa әngimening jetegine ersek, ony bireu ala bolghan, bireu alasa bolghan deydi. Qysqasy, negizi joq payymdar.

Al, óz zamanynyng danyshpandary Qadyrghaly Jalayyr (1530-1605 jj) «Shejireler jinaghy» kitabynda jәne Ábilghazy Bahadýr (1603-1644 jj.) «Týrik shejiresi» enbeginde әigili Shynghys hannyng ómirin zerttey kele onyng ejelgi týrik taypalarynan shyqqandyghyn jazghan.

Mәshhýr Jýsip (1858—1931)

Qazaqtyng úly oishyly, tarihshy Mәshhýr Jýsip: «Alasha hannyng Joshy han degen balasy bolypty. Qúlan quamyn dep, qaza bolghan», - degen derek keltiredi.

Alasha han men Shynghys handy bir adam dep sanaytyn pikirdi qoldaytyndar kóp. Sol sebepti әlem dengeyindegi tarihshy-ghalymdardy tarta otyryp, talay ghasyrdan júmbaq bolyp kele jatqan súraqtyng jauabyn beretin uaqyt jetti.

Endigi kezekte Joshy han men Alasha hannyng kesenelerin salystyra kele tómendegidey erekshelikterdi bayqauymyzgha bolady:

Birinshiden, Joshy hannan mәrtebesi biyik, enseli kesenede jatqan kim boluy mýmkin? Nemese әigili Joshy hannyng qasyna jay adamgha arnap ýlken kesene salynuy mýmkin be? Ras, tarihy uaqyt túrghysynan alghanda eng aldymen Joshy hangha, keyin «Alasha hangha» arnap kesene túrghyzylghan. Múnyng sebebin 1227 jyly Joshy hannyng әkesinen búryn qaza tabuymen baylanystyrugha bolady. Shynghys han túnghysh úlyna arnap ýlken kesene salugha әmir bergen.  

Joshy han kesenesi

Ekinshiden, Joshy han kesenesining kólemi 9,55×7,25 metr, biyiktigi 7 metr qúrasa, al Alasha hannyng kesenesining kólemi 9,73×11,9 metrdi, kýmbezin qosa alghandaghy biyiktigi 10 metr!

Alasha han kesenesi

Sonda eshkimge beymәlim Alasha hannyng mәrtebesi men әleumettik róli Joshy hannan joghary bolghany ma?

Alasha han kesenesining әri әsem, әri berik boluy airyqsha jobasy men arhiytekturalyq bitimine baylanysty. Tórt qabyrgha, segiz qyry, on alty qyrly barabany, taspen órilgen kýmbezi mazargha erekshe kórik berip túrady. Kesenening kirpishteri qúbylta qalanghan jәne júldyzsha, ýshkil, qiyqsha, tanday sekildi órnekter salynghan.   

Keybir kirpishterding betine jәne býiirine kýlli týrki halyqtarynyng ru tanbalary basylghan. Búl da kezdeysoq emes. Deshti Qypshaq úrpaqtarynyng tanbasy kóp halyqty, kóp ghalymdy qyzyqtyrghany mәlim. Biraq, qaily, qypshaq, nayman, qonyrat, kerey, noghayjәne basqa da rulardyng tanbalary bir jerde tasqa qashaluy  el birligi men yntymaghyn jarastyrghan Úly qolbasshylary basyndaghy arnayy belgi bolsa kerek!  

Ýshinshiden, Alasha hannyng kesenesine kirgen kezde mandayshagha arnayy salynghan bórining izderin anyq bayqaymyz. «Alasha» degen sózding ózi «bóri» degen maghynany beredi. Óitkeni ejelgi týrkiler ózderin Kók Bórining úrpaghymyz dep sanap, soghan tabyndy.

Týrki qaghanaty túsynda sarbazdardyng óz bayraqtaryna Kók Bórini beynelegendigi tarihy aqiqat. Búl qasiyetti úghym keyin qazaq halqyna da berilgen bolatyn. Ataqty aqyn-aghartushy Súltanmahmút Torayghyrov (1893-1920)   1917 jyly jazghan «Alash úrany» atty óleninde:

Súltanmahmút Torayghyrov (1893-1920)

«Alash» tuy astynda, kýn sóngenshe sónbeymiz,
Endi Alashty eshkimning qorlyghyna bermeymiz.
Óler jerden kettik biz, búl zamangha jettik biz.
Jasaydy Alash, ólmeymiz, jasasyn «Alash» jasasyn! – dep jyrlauy da tegin emes.

Al, Úly dala aqyny Sýiinbay Aronúlynyng (1815 — 1898):  

«Bórili mening bayraghym,
Bórili bayraq kóterse,
Qozady qay-qaydaghym», - degen jyr joldary esimizge týskende,  Kókbórining úrpaghy ekenimizdi airyqsha maqtan tútamyz! Kók bóri – týrki mifologiyasyndaghy kiyeli úghymdardyng biri. Al týrkiler qazaq halqynyng arghy ata-babalary bolyp tabylady. Sondyqtan tarihy túrghydan alghanda Kók bórige degen senim qazaq halqyna qosa berildi. Qazaq halqy qazirgi kýnge deyin erjýrek, batyl jigitterdi «Kók bórige» tenep kórkem shygharmalarda bórini batyldyq pen batyrlyqtyng simvoly retinde beyneleydi.

Sonymen qatar ejelgi týrki anyzynda bir halyqtyng jaugershilik zamanda tútastay qyrylghandyghy, qol-ayaghy shabylghan, ajaldan aman qalghan 10 jasar balany Kók bórining asyrap alghandyghy, keyin olardan týrki halqynyng payda bolghandyghy aitylady. Sondyqtan týrkiler ýshin Kók bóri asyl Ananyng simvoly bolyp tabylady

1917 jyly qazaq ziyalylary janadan tәuelsiz qazaq memleketin qúryp, onyng atyn Alash Orda dep atauynda da ýlken mәn jatyr. Búl arada «Alash» - birikken týrki halyqtarynyng atauy, әri úran bolsa, «Orda» - memleket degen maghynada.  

Sondyqtan da, Ahmet Baytúrsynov, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov jәne taghy basqa qazaq ziyalylary Alash úghymyn erekshe qasterledi.

Tórtinshiden, Alasha hannyng mazarynda Qazaq jerindegi Arystan bab, Qoja Ahmet Yassauy jәne taghy da basqa kesenelerde ghana emes,  sonymen qatar tútastay Orta Aziyada  kezdespeytin, arnayy әskery qorghanys maqsatynda erekshe baspaldaqtar salynghan.

Alasha han mazaryndaghy múnday baspaldaqtarmen kýmbezdik ekinshi qabatqa (baraban galereyasyna) kóteriluge bolady. Múnda jaugha toytarys beretin ainalma dәlizding   biyiktigi men eni adam jýruge ynghayly. Jaumen shayqasugha, sadaq tartugha, ózge de soghys qúraldaryn tiyimdi paydalanugha  mýmkindik beretin Europa qamaldary ýlgisindegi terezeler bar. Sol terezeler manynda әr mergenge jebesin dereu әzirlep berip otyratyn qosalqy jauyngerler ýshin arnayy oryn da qarastyrylghan.

Odan әri qaray kóterilse, kesenening ýstingi bóligindegi alangha alyp barady. Al, alannyng ýstinen qaraghanda ainala týgel kórinip túrady.  

Osylaysha búl derekter Alasha han kesenening jauyngerler tarapynan erekshe qorghalghandyghy jóninde boljam jasaudyng qiyndyghy joq. Yaghny búl zirat ayaqasty bolmasyn, qorlanbasyn degen niyetpen, әri qorghanys orny bolghan! Nege? Miftik beyne  dengeyinde qalyp qoyghan Alasha handy qorghaytynday ne qúdiret bar?

Múnday qorghanys әri qamal tәrizdi keseneler dýnie jýzinde siyrek kezdesedi. Ári tek úly qolbasshylargha arnayy salynady.

Iya, sheshimin qajet etetin júmbaq kóp!  Sonymen, Alasha han mazary Shynghyshangha tiyesili me, joq pa? Sondyqtan, halyqaralyq qoghamdastyqqa, әlemning әigili ghalymdaryna kópshilikti mazalap jýrgen kóptegen saualgha jauap beretin uaqyt jetti degen ýndeumen shyghyp otyrmyn!

SÓZ SONY

Jogharyda aitylghan mәlimetterdi zerdeley otyryp kóptegen súraqtargha tap bolamyz.

Úlytau ónirinde ornalasqan Alasha hannyng kesenesi kimge tiyesili?

Búl qasiyetti jerde әigili Shynghys hannyng úly Joshy hannyn, ekinshi әieli Qúlan hanymnyn,  әlem tanyghan Ketbúghynyng әkesi әri senimdi qyzmetkeri Domblauyldyn, nemeresi Bolghan ananyn, Shynghys hannyng úrpaqtary Toqtamys hannyn, Temir-Qúltyq hannyng jerlenui kezdeysoq dýnie me?

Qaratal ózenining ong jaghasynda ornalasqan, HIII ghasyrda boy kótergen HAN ORDASY Shynghys han imperiyasynyng ortalyghy boluy mýmkin be?

Shynghys han ózi biylik etken Úly imperiya qúramyndaghy Qytay, Mongholiya, Qiyr Shyghys, Europanyng shyghys bóligi jәne t.b. memleketter ishinen óz Ordasy sanalatyn Deshti Qypshaq aumaghyn shanyraq iyesi retinde  ýlken úly Joshy hangha beruinde ne syr jatyr?

ShEShIMIN TABATYN SÚRAQTAR KÓP.

Búl súraqtargha dýniyejýzi bolyp birigip, jauap tabuymyz qajet!

Arystanbek Múhamediyúly 

Abai.kz