Júma, 29 Nauryz 2024
Kórshining kólenkesi 5314 12 pikir 22 Qyrkýiek, 2021 saghat 13:58

Sobchaktyng sózi hәm «orys tilin qorghaudyn» basy

Resey júrtyna ersili-qarsyly minezimen tanymal telejýrgizushi, ótken preziydent saylauynda Putinge «bәsekeles» bolamyn dep shyqqan Kseniya Sobchak әlginde Qazaqstangha kelip ketti. Tegin kelmegeni de týsinikti. «Euraziya Media Forumyna» qatysyp, spiyker boldy. Bilgen-týigenin aityp, aqyl satty. Sol ekiarada «Jetinshi arna» Kseniya Sobchaktan sóz súrap, Kremli ainalasyna toptasqan Reseyding týrli lauazymdaghy shendi-shekpendilerining songhy ailardaghy (tipti, jyldardaghy) Qazaqstangha qarata jasap jatqan «aqparattyq shabuyly» jayly sóilesipti.

Kseniya Sobchak óz kezeginde: «Sizderding oryndarynyzda bolsam, búl mәselege kónil bólmes te edim. Bizdegi әrbir saylau nauqany bastalar kezde osy mәseleni kóterip, el kónilin búrugha, sol arqyly halyqtyng patriottyq sezimin oyatugha tyrysady. Múnyng Sizderge qatysy joq. Álemdegi әrbir orystyng kýiin kýittep jýrgendikterin elektoratqa kórsetuding qamy, búl. Demek, bir aptadan keyin búl taqyryp mýldem úmytylady. Osy mәsele kóterilgen kezderdi qaranyzshy, saylaularmen túspa-tús», - depti.

Peterbordyng búrynghy meri, Resey preziydenti Vladimir Putinning dosy hәm ústazy Anatoliy Sobchaktyng qyzy Kseniya Sobchak mipazdap jetkizgen jarty auyz sózge qazaq júrty bir qompandap qaldy. Qazaq aqparat kenistigi Kseniyanyng «kishipeyil» sózderin jat ta kep jarysa jazyp, taratyp, talqylap jatty. Hosh...

Songhy uaqytta soltýstiktegi soyy bólek, kórshi el tarapynan aqparattyq qysymnyng kýsheygeni eshkimge jasyryn emes. Áridegisin aitpaghanda, songhy eki jylda reseylik sayasatkerler tarapynan postkenestik elderge qatysty týrli arandatushylyq sózder jiyiledi. Onyng ishinde aumaqtyq tútastyqqa kýmәn keltiru men «syigha tartylghan jer» jayynda kóp aityluda. Ásirese, Qazaqstangha qarata aitqan arandatushylyq sipattaghy ýndeulerding qatary artty.  Búl ekonomikalyq odaqta, әskery úiymda birge kele jatqan, ózara dostyq kelisimine qol qoyghan Qazaqstan men Reseyding arasyn alystatpasa, jaqyndatpasy anyq.

Al Kremli ainalasyna toptasqan irili-úsaqty sayasatshylardyn, púldyauyz «bilgishterdin» aragidik  «Qazaqstandaghy orys tildilerding qúqy men qazaq jeri» degen jauyr bolghan «joqtan bar» taqyrypty ot kóseumen kósep-kósep túruynyng basy qayda?

Putiyn. 1994 jyl. 

Aleksandr Glebovich Rar deytin tarihshy, jazushy hәm jurnalist bar. Etnikalyq orys. Kezindegi orys emigranttarynyng úrpaghy. Sol Aleksandr Rardyng 2000 jyly Munhende baspa kórgen «Vladimir Putiyn: Kremlidegi «nemis»» (Wladimir Putin. «Der Deutsche» im Kreml) atty kitaby bar. Sol kitapta 1994 jylghy nauryzdyng ayaq sheninde Peterborda ótken bir alqa-qotan jiyndaghy Vladimir Putinning sóilegen sózderi jazylypty.

Aqparat ýshin:

KGB-dan ketken Vledimir Putin ózining sayasy karierasyn búrynghy Leningradtan bastaghany belgili. Áueli, Leningrad uniyversiyteti rektorynyng kómekshisi bolyp jýrip, 1990 jyldyng mamyrynda Anatoliy Sobchak Leningrad qalalyq halyq deputattary Kenesining tóraghalyghyna taghayyndalghanda, Sobchaktyng kómekshisi hәm kenesshisi bolghan. Al 1993 jyldan bastap, Sobchak shetel memleketterge saparlap shyqqanda, Putindi ózining ornyna orynbasar etip ketetin.

«Vladimir Putiyn: Kremlidegi «nemis»»

Sankt-Peterbor. 1994 jylghy nauryzdyng ayaq sheni. Peterbor meriyasynyng (әkimiyatynyn) nomerleri taghylghan kólikter korteji qúrmetti qonaqtargha arnalghan saraygha qaray aghylyp jatty. Halyqaralyq «Kerber qorynyn» kezekti mәjilisi bolatyn. Oghan qorgha mýshe AQSh, Fransiya, Angliya, Germaniya jәne basqa elderding ókilderi jinalghan. Búl Sovet odaghy ydyraghannan keyin Resey imperiyasynyng astanasynda alghash ret ótkizilgen Bergedorf forumy edi.

Áriyne, kirispe sózdi ýy iyesi mәrtebesindegi Peterbor meri Anatoliy Sobchak aityp, sóz bastaghan. Anatoliy Sobchak az ghana sóileydi. Óz «auylynda» osynshama jogharghy mansapty dókeyler men darday-darday sayasy qayratker túlghalardy jinay alghanyna masattanyp, maqtau estigisi keledi. Alayda, jinalghan kópshiliktin, sonyng ishinde Germaniya, AQSh, Fransiya, Úlybritaniya, Polisha, Estoniya sekildi elderding ókilderi qatu sóiley bastaydy.

Týski astan keyin, yzu-qyzu  talqygha aralaspay, onasha shette aldynghy spiykerlerding әr sózin týrtip jazyp otyrghan alasa boyly, qatu jýzdi jigit minbege kóterilip, sóz alady. Ol – qala meri Anatoliy Sobchaktyng orynbasary, viyse-mer Vladimir Putin edi.

«Sovet odaghy ydyraghannan keyin Elisin tizgindegen Resey biyligi jana syrtqy sayasat qanday boluy kerektigin bilmeydi. Kýireuge bet alghan Sovet odaghynyng preziydenti Mihail Gorbachevty taqtan taydyrugha ynta-shyntasymen kirisken Kremli basshylyghy tek pragmatikalyq kózqarastardy basshylyqqa alyp, syrtqy sayasatty úmyt qaldyrdy», - degen sheteldik spiykerlerding sózine shymbayyna shoq týskendey, shynq ete qalghan Putiyn:

«Búl pikirdi óte-móte qate dep týsinemin. Gorbachev basshylyghyndaghy SOKP OK-tyng sayasaty Kommunistik partiya men KSRO-ny saqtap qalugha baghyttalghan. Alayda Gorbachev ózin iske alghysyz (darynsyz) sayasatker retinde kórsetti. Múnyng aqyry KSRO-nyng kýireuine alyp keldi», - deydi.

Ári qaray, TMD-nyng keleshegi men KSRO ydyraghannan keyin ózge elderding aumaghynda qalyp qoyghan 25 million orys tildi azshylyq qauymnyng erteni jayly sóileydi.

Putinning aituynsha, ol orystardy okkupant dep ataugha bolmaydy-mys. «Olar da Sovet odaghynyng ózge halyqtary sekildi, kommunistik rejimning qúrbandary. Olar tarihy Reseyge tiyesili jerlerde ómir sýrip jatty. Mysaly, Qyrym men Soltýstik Qazaqstanda... Ortaq beybitshilikti saqtau maqsatynda Resey ol jerlerden bas tartty», - deydi Putiyn.

Onan son: «Jana Tәuelsiz memleketterdegi orystar eshqanday da alalaushylyq kórmeui tiyis. Olargha qos azamattyq beru kerek. Álemdik qauymdastyq ta ortaq beybitshilikti saqtau ýshin eshtenege qaramastan «úly últ» bolyp qalatyn Resey memleketinin, orys halqynyng mýdesin eskerui tiyis», - dep súnqyldaydy. Putinning búl sózderi AQSh pen Europa elderinen kelgen delegasiyanyng narazylyghyn tudyrady. Áueli, minayyp bastalghan jiyn qyzu talqygha úlasyp, taraptar qatqyl ýnmen sóiley bastaydy. Reseylik delegasiyanyng da ishinde Putinning sózderine qarsy shyqqandar bolghan.

Mysaly, Elisinning últtar mәselesi jónindegi kenesshisi Emili Paiyn: «Resey territoriyasynan tys jerlerde qalghan orystardy qorghau arqyly TMD ishinde jana janjal bastalady. Putinning sózderi jaghdaydy ushyqtyruy mýmkin», - dese, Peterborlyq professor Vatanyar Yagiya: «Putinning pikirinshe, Mәskeu qanday territoriyalardy óz erkimen jana Tәuelsiz memleketterge bere salypty? Qyrymdy Resey tek XVIII ghasyrdyng sonynda ghana jaulap aldy. Soltýstik Qazaqstandy da óz uaghynda patsha anneksiyalap alghan. Al Putin myrzanyng sózinen imperialyq biyliktin, úlyderjavalyq sayasattyng iyisi mýnkip túr», - deydi. Búl pozisiyany qostay sóilep, sol kezdegi eshkim tanymaytyn Putinning sózderinen «soghys lebi seziletinin» aitqan Resey delegasiyasynyng key ókili  úlyorystyq hәm úlyderjavalyq shovinizm payda bolmasyn degen keyis-kýdikterin bildirgen.

Putinning taghy eki sózi

2000 jyly 26 nauryzda Putin Resey taghyna otyrdy. Oghan 39,7 million adam (52,94 payyz) dauys bergen. Putin preziydenttik taqqa otyrysymen, әlemning әr týkpirindegi orystyng qúqyq qorghaytynyn mәlimdedi. Qaysybir jyldary (2012) Pavlodargha da, Petropavlgha da bardy. Ara suytpay, әr jerlerden «orys qúqy men orys jeri» turaly sóilep túrady. Sonday sózderining biri...

MOSCOW, RUSSIA - JUNE 25, 2021: Russia's President Vladimir Putin delivers a speech to congratulate school leavers. Alexei Nikolsky/Russian Presidential Press and Information Office/TASS
Ðîññèÿ. Ìîñêâà. Ïðåçèäåíò ÐÔ Âëàäèìèð Ïóòèí âî âðåìÿ îáðàùåíèÿ ê âûïóñêíèêàì ðîññèéñêèõ øêîë ñ ïîçäðàâëåíèåì. Àëåêñåé Íèêîëüñêèé/ïðåññ-ñëóæáà ïðåçèäåíòà ÐÔ/ÒÀÑÑ

2020 jyldyng 21 mausymynda reseylik «Rossiya 1» arnasynda «Resey. Kremli. Putiyn» filimi kórsetildi. Filimde Resey basshysy Vladimir Putin Reseyding qazirgi sayasaty, Kenes Odaghynan keyingi qalyptasu kezeni jayly oy qozghaydy. Ol KSRO kezindegi sayasatqa bagha bere otyryp, Resey territoriyasyna qatysty da oy aitady.

«Kenes Odaghy qúrylghan kezde, odaqtan shyghu qúqyghy jayly jazyldy, alayda shyghu ýrdisi jazylmaghandyqtan ýlken súraq tuyndaydy: Eger qanday da bir el Kenes Odaghyna kirgen song ózine reseyding tarihy jerinen ýlken aumaghyn alsa, artynsha Odaqtan shyqqysy kelse, onda qanday jermen kirdi, sonday jermen shyqsyn. Orys halqynyng syilyghyn ózimen birge ala ketti. Onyng birde bireui jazylmady ghoy. Men bizding Konstitusiyagha ózgeris engizip jatqanymyzdy dúrys sanaymyn», - dedi Putiyn.

Al biyl Putin Ukraina halqyna arnap maqala jazdy. Maqalada ol orys pen ukrain halqynyng talay tarihy synaqty birge bastan keshkenin, Resey qúramynda Ukrainanyng bolghanyn atap ótipti. Bolishevikterding sayasatyn da sóz etipti. Onda mynaday sózder aitylady.

«KSRO qúramyndaghy memleketterining arasyndaghy shekaralary әriyne memlekettik dep eseptelmedi, ol shartty týrdegi dýnie edi, al biylik birortalyqtan basqarylyp otyrdy. Biraq 1991 jyly búl barlyq territoriyalar, al eng bastysy adamdar basqa shekaranyng artynda qaldy. Jәne shyndyghynda tarihy otanynan bólindi...

Óz memleketterindi qúrghylaryng kele me? Marhabbat. Biraq qanday jaghday boyynsha qúrasyndar? Osy sәtte Reseyding kórnekti sayasy qayratkeri, Sankt-Peterburg qalasynyng meri bolghan A.Sobchaktyng mynanday baghasy bar. Ol joghary bilimdi zanger retinde barlyq sheshimning zandy boluyn qalady, sondyqtan da 1992 jyly mynanday oy aitty: KSRO qúramynda bolghan memleketter kelisimdi ózderi 1992 jyly joyghannan keyin, odaqqa qay aumaqpen kirdi, sol aumaqpen shyghuy tiyis. Qalghan aumaqtar talqylau nysany. 

Basqa sózben aitqanda nemen keldinder, somen ketinder. Múnday logikamen talasu qiyn», - deydi Putin óz maqalasynda. Yaghny osy sózi arqyly Putin ózge postkenestik eldermen jasasqan kelisimder men sharttardy «talqylau nysany» dep otyr.

Resey basshysy jәne onyng qosshylary atalmysh taqyrypty kýn tәrtibine engizip qoyghanday. Oqtyn oqtyn qaytalamasa bastary auyratynday әser qaldyrady. Búl kórshini qorqytu әreketi me, әlde ishki auditoriyagha baghyttalghan mәlimdemeler me?! Bizshe bolsa, ekeui de. Jogharydaghy Kseniya Sobchaktyng «orystargha qysym hәm orys jeri» turaly sózderining de jany bar.

Birinshiden, múnday aqparattyq shabuyldar qashan da EAEO men Kedendik odaq sammitterining qarsanynda bolady. Búl bolashaq qabyldanatyn sheshimge qatysty – qysym kórsetu qúraly. Resey biyligi Qazaqstanda nemese basqa elderdegi osynday últtyq, últaralyq sipattaghy mәselelerdi óz paydasyna sheship, «spekulyasiya» jasaudyng әkki sheberine ainalghan.

Ekinshiden, Resey biyligining búrynnan kele jatqan ritorikalarynyng biri – osynday sayasy nauqan qarsanynda Resey azamattarynyng nazaryn ózge mәselelerge búru.

Ýshinshiden, Reseyde qazir antiputindik kónil kýy kýsheygen. Olardy ortaq bir mәselege úiystyru kerek degen mindet bar. Al Reseyde «orystargha qysym jasauda» degen úran әrkez ótimdi.

«Eger óz elinde ashqúrsaq adamdardyng kóterilgenin qalamasan, soghys basta», - degen avtoritarly elderding basqaru jýiesine tәn sóz bar ghoy. Ol Elisinning kezinde de, basqanyng kezinde de solay bolghan. Reseyde ekonmikalyq jaghday ushyqqanda – ulitranasionalistik mәseleler talqygha shyghyp otyrady. Ony jasaushy – Kremli biyligi. Sondyqtan da, búl mәsele Resey basshylarynyng dengeyinde aityluda.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

12 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3611