Sonymen, bizding boyamaly bastamashyldyqqa boy aldyrugha beyim biylik taghy da bir zor joba úsyndy. Onyng negizgi baghyttary preziydent Nazarbaev jariya etken "Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha ortaq enbek qoghamyna qaray 20 qadam" baghdarlamasynda tizilgen.

Eng aldymen aitarym, preziydentting "Jalpygha ortaq enbek qoghamyn qúru" jәne "әleumettik janghyrtylu" turaly tezisterin eshbir adam eshqashan da joqqa shyghara almaydy. Qarapayym halyqqa qajetti әri kópshilik qashan da qoldar qaghidalar. Syry ketse de, syny ketpeytin saya­sy baghyt. Enbek jolyn qarapayym temirjolshydan bastaghan men de qoldaymyn. Onyng ýstine, ol jaghyn taghy da moyyndau kerek, osy oilar basqa elderde әleu­mettik baghdarlamalar qysqartylyp, memlekettik budjetter jeti ólshenip, bir kesilip jatqan әlemdik qarjylyq daghdarys túsynda aitylyp jatyr. Biraq preziydent ózi mo­yyndaghanday, dәl osy iydeyany jýzege asyru sonshalyqty mol qarjyny qajet etpeydi de eken.

DAUDYNG BASY - DAYRABAYDYNG KÓK SIYRY

Sóz joq, iydeyalardyng birazy qúptarlyqtay. Biraq baghdarlamamen múqiyat tanysqannan keyin kó­nil­ge keybir kýdik ornaghany da ras.

Mәselen, preziydent tútynushy qoghamgha oryndy shýiligedi. Ony "býldirushi" dep ataydy. "Masyldyq tuyndatty" jәne "jahandyq daghdarystyng basty sebepterining biri boldy" deydi.

Sonymen, bizding boyamaly bastamashyldyqqa boy aldyrugha beyim biylik taghy da bir zor joba úsyndy. Onyng negizgi baghyttary preziydent Nazarbaev jariya etken "Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha ortaq enbek qoghamyna qaray 20 qadam" baghdarlamasynda tizilgen.

Eng aldymen aitarym, preziydentting "Jalpygha ortaq enbek qoghamyn qúru" jәne "әleumettik janghyrtylu" turaly tezisterin eshbir adam eshqashan da joqqa shyghara almaydy. Qarapayym halyqqa qajetti әri kópshilik qashan da qoldar qaghidalar. Syry ketse de, syny ketpeytin saya­sy baghyt. Enbek jolyn qarapayym temirjolshydan bastaghan men de qoldaymyn. Onyng ýstine, ol jaghyn taghy da moyyndau kerek, osy oilar basqa elderde әleu­mettik baghdarlamalar qysqartylyp, memlekettik budjetter jeti ólshenip, bir kesilip jatqan әlemdik qarjylyq daghdarys túsynda aitylyp jatyr. Biraq preziydent ózi mo­yyndaghanday, dәl osy iydeyany jýzege asyru sonshalyqty mol qarjyny qajet etpeydi de eken.

DAUDYNG BASY - DAYRABAYDYNG KÓK SIYRY

Sóz joq, iydeyalardyng birazy qúptarlyqtay. Biraq baghdarlamamen múqiyat tanysqannan keyin kó­nil­ge keybir kýdik ornaghany da ras.

Mәselen, preziydent tútynushy qoghamgha oryndy shýiligedi. Ony "býldirushi" dep ataydy. "Masyldyq tuyndatty" jәne "jahandyq daghdarystyng basty sebepterining biri boldy" deydi.

Biraq ta 20 jyl boyyna naq osy psihologiyany dәriptep qana qoy­may, tiyisti zandar arqyly Qa­zaqstannyng is jýzindegi memle­kettik iydeologiyasyna ainaldyrghan naq osy biylik emes pe?! Nelikten syn aitqanda biz tek shetelden my­sal keltiremiz de, maqtau tús­tar­dy tek ózimizge qaldyramyz?

Búl súraqtyng taghy bir, kadrlar­gha qatysty jaghy bar: yaghni, keshe ghana "tútynushylyq" pen "masyldyqty" qyzmetining mәni men maghynasy sanaghan sheneunikter ózining iydeo­logiyalyq ústanymyn ózgerte sala, ayaq astynan sosial-demokrat bola sala ma?!

Meninshe, eng aldymen, biz shar­uany ótken kezenning jetistikteri men kemshin tústary turaly ashyq ta jan-jaqty әngimeden bastauymyz qajet. Ótkenge layyqty bagha bermey, bolashaqty anyqtay almaymyz. Ázirshe biylik ol ótkir taqyryptan tuyndaytyn jauapkershilik­ten qashyp, "bolghan is boldy, boyauy sindi, qaytemiz, bolashaqty oilayyq" dep, týlkibúlang sayasat ústanyp otyr!

Al ol әngimening mәnisi mynaghan, býgingi biylikting janyna tiye­tin jayt­qa kep tireledi: ekonomikada ýstemdik etken әleumetke mýl­dem jat prinsipterdi jan­ghyrt­­pay, әleumettik janghyrtylu mýmkin emes!

Osy kýnge deyingi ekonomikanyng tek qana shiykizat salalaryna basymdyq berip, budjetting әlemdik naryqtaghy múnay baghasyna tәueldi boluy eshqanday da janghyrtylugha jatpaydy!

Kenes dәuirining basynda, Beyim­betshe, daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry bolsa, bizde eng basty daudyng basy - auyldaghy million "dayrabaydyn", yaghni, qarapayym halyqtyng qara múnayy men sary altyny! Yaghni, paydaly qazbalargha kim ie jәne olardy satudan týsken qyruar qarjy kimning qaltasyna týsude degen saualdar - "janghyrtyludyng janghyrtyluynyn" kókesin kórsetetin әri... sheshetin mәsele! "Ekonomikalyq jәne әleumettik janghyrtu barynsha sinhrondy jýrui tiyis" deydi preziydent. Kelisemin. Biraq sol sinhrondy, yaghny bir-birimen ýilesimdi de qatar jýruining naqty mehanizm­deri turaly tis jarmaydy. Ekonomika negizderine qanday da bir ózgerister engiziletini jayly birauyz sóz joq.

Onyng ýstine, bizde enbek adamynyng óz qúqtaryn qorghau mým­kindigi tym shektelip tastaldy. Ol zandardyng tikeley lobbisteri bolghan - bayaghy sol oligarhtar. Yaghni, qaltaly qojayynnyng aq degeni alghys, qara degeni qarghys.

Bayqasanyz, eng eleuli әleu­mettik kiykiljinder naq osy oligarhiyalyq qúrylymdarda manday terin tógip jatqan újymdardyng ishinen shyghyp jatyr emes pe?

Áriyne, preziydent te "kәsip­odaqtar júmysyn jandandyru" degendi aitqan. Biraq ol úiymdar shyn mәninde tәuelsiz de tegeu­rindi bola ma, әlde sol bayaghy ótken ghasyrdaghy shtreyhbrekerler dәstýrinde qojayynnyng aldynda qúrday jorghalaytyn qauqarsyz kýsh bola ma? Gәp sonda. Sondyqtan olar ertengi kýni bir basshynyng subektivti soyylyn soqpauy ýshin kәsipodaq­tardyng ókilettigin ornyqtyratyn obektivti zang kerek. Onday úiym qorghay ala almaghan júmysshyny biz zanmen qorghauymyz kerek! Oligarhtargha tikeley tәueldi sheneunikter men "Núr Otan" dәl osynday, enbek adamynyng sózin sóileytin zang jazady degenge men senbeymin.

Preziydent "paternalizm", "әleumettik infantilizm" jayynda aitady. Dúrys-aq. Biraq búl mәselede de birjaqtylyq - ziyandy. Óitkeni naq Qazaqstan sekildi jer qoynauy asa bay memleketke qatysty anyqtap alatyn bir jayt bar. Yaghni, "memleket - shetsiz-shek­siz donor emes" degen týsinik sózsiz qabyldanbauy tiyis. Donor bolghanda qanday donor boluy tiyis ol! Ata zangha sәikes, Qazaqstan - әleumettik memleket. Sondyqtan da memleketting әleumettik min­detin qysqartugha tyrysu - Konstitusiyagha qol súghumen para-par! Kerisinshe, osynau daghdarys kezinde memleketting búl funksiya­sy tipti janasha qyrynan kórinui tiyis: qinalghanda kórsetilmegen kómekting erteng ne qajeti bar?

Áytpese, óz basym key sәtte osy bir ekiúshty tezisterdi paydalanyp, bizding asa qu biylik, baya­ghyda ózi bir aityp qalghan "óz kýnindi ózing kór" prinsiypin qayta ornatqysy kele me dep oilap qalamyn. Oghan, әriyne, jol ber­meu­ge tiyispiz.

TAPSYRMASYZ TIRLIK TANYTPAYTYN ÝKIMET

Bizding preziydentting bir әdeti bar - ol jyl sayyn óz qaramaghyndaghylargha ýiip-tógip tapsyrma berip jatady. Basshy bolghan son, onysy dúrys ta shyghar. Biraq tiyisti uaqyt ótkennen keyin, sol tapsyrmalardyng oryndaluy turaly eshbir aqparat joq. Sondyqtan bolar sol tapsyrmalardyng el ishindegi bedeli de týsinkirep ketken. Onyng ýstine kópshilikte "tapsyrma bolmasa, tirlik tanytpaytyn ýkimet" degen de teris pikir qalyptasyp jatqany taghy bar.

Búl joly da solay boldy. Bir saghattyng ishinde birden 20 tapsyrma berildi.

Bәrin tize beruding keregi joq bolar. Keybirine ghana toqtalayyn.

"Júmysy bar halyqtyng ýshten bir bóligin "ózin-ózi enbekpen qamtyghandar" deytin toptar qúraydy" dep preziydent, olardyng sanyn anyqtau tәsilderin syngha alady. Yaghni, "mal ústaytyn jeke aula iyeleri, óz avtokólikterimen jeke tasymal jasaushylar, birneshe pәter ústap, solardy jalgha berushiler" turaly aitady. Meninshe, múnyng bәri - osy toptardy bolashaqta "júmysy, yaghny kýn kóru kózi barlar" qataryna qosyp, eldegi júmyssyzdyq den­geyin odan sayyn tómendetu ýshin jasalyp jatqan alghysharttar. Óitkeni eki jarym milliongha juyq "ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etushiler" biylikting "jaghymdy" statistikasyna kólenkesin tý­sirip túrghany anyq. Zandy óz­gertip, biylikting kózine shyqqan sýieldey bop túrghan osy әleu­mettik topty joq qylsa, "әleu­met­tik janghyrtyludyn" myqty nәtiyjesi sol bolmay ma?

Bir ghana mysal. Ýkimetting esebi boyynsha, ýdemeli industrialdy-innovasiyalyq damu josparyna sәikes 2010 jyly ghana 800 milliard tenge júmsalyp, 24 myng jana júmys orny ashylghan. Yaghni, әrbir júmys orny 33,3 million tenge túrady eken. Tym qymbat emes pe, múghalimi aiyna 33 myng tenge alyp otyrghan qogham ýshin?!

Onyng ornyna biz aityp jýrgendey, shaghyn jәne orta biznesti bes jylgha salyq tóleuden bosatsaq, jer-jerde, әsirese, auyldyq jerde, qanshama júmys orny ashylar edi. Bir tiyn budjet shyghynysyz.

Reti kelgende osy statistika turaly aitsam. Bizde ol sala tym sayasilanghany belgili, yaghny óki­metke ynghayly әri jayly kórset­kishter dabyrayta kórsetilip, "ynghaysyz" payyzdar aitylmay jatady. Sanaudaghy sәikessizdik­ten shyghudyng bir tiyimdi joly bar, ol - órkeniyetti dýniyede qabyldan­ghan normalargha jýginu. Mәselen, Birikken Últtar Úiymy belgilegen bir standart - Adam damuynyng indeksi bar. Ony anyqtauda mynaday manyzdy kriyteriyler basshylyqqa alynady: ómir sýru sapasy, sauattylyq, bilim beru dengeyi, ómir jasynyng úzaqtyghy. Basqa da qosymsha tústary bar. Qazir Qazaqstan osy kórsetkish boyynsha 187 elding ishinde 68-orynda. Jyldan-jylgha ózgeris qalay bolady, soghan baylanysty ýkimetting júmysyna bagha bereyik.

Preziydent zannamagha "en­bek daularyn әdeyilep tuyn­dat­qany ýshin jauapkershilikti engizu turaly" jәne "әleu­mettik óshtesudi qozdyrghany, ereuilge mәj­býrlegen­i, enbekaqyny der ke­zinde tólemegeni, újymdyq shartty oryn­da­ma­ghany jәne basqa da qúqyq búzushylyqtar ýshin әkim­shilik jәne qylmystyq jauap­kershilikti kýsheytu turaly".

Janaózenning janghyryghy dep osyny ait! Manghystauda auzy kýigen biylikting Astanada ýrip ishkeni emey ne búl endi?!

Meninshe, biylikting osynau, birjaqty repressiyalyq sipattaghy baghyty mýldem qate. Yaghni, aldyn alyp, tiyisti ekonomikalyq sharalardy qarastyryp, enbek daularyn boldyrmaudyng ornyna, sol daulargha qatysuy mýmkin belsendilerdi qatang jazalau kerek deydi. Búl degen - sebeptermen emes, saldarmen kýresu.

Bile bilsek, qazirgi zamannyng basty trendining biri - enbek adamynyng әleumettik-sayasy belsen­diligining kýrt artuy. Grekiya, Ispaniya, Portugaliyany aitpaghanda, Janaózennen bastalyp, Jezqaz­ghangha úlasyp jatqan bizdegi tendensiyalar bar. "Saqtyqta qorlyq joq", Aqorda da ózine qauip tón­diretin osy prosesterding órship bara jatqanyn sezgen bolar.

Preziydent qúnttylyq turaly aitady: "Europa nege bay túrady? Óitkeni ondaghylar atam zamannan beri qúnt­tylyq ónerine ýirengen. Al bizde bolsa әiteuir kóz qylyp jýre bergileri keledi. Múndayda qúnttylyq qaydan bolsyn". Jәne de "qúnttylyqty әrkim ózinen bastauy kerek" deydi.

Qúp delik. Biraq qúntsyzdyq kimnen shyghyp jatyr? Jalghyz ailyghy men atasynyng zeynetaqysyna kýn kórip, tonyp sekirgen milliondardan ba? Olarda qúntsyzdyq qaydan bolsyn. Qúntsyz bolam degenning ózinde, olar bola almaydy! Qúntsyzdar jer baylyghy men jemqorlyqtyng rahatyna bólenip, toyyp sekirgen miyl­lio­nerler emes pe?

Álde jogharghy biylikting ózi qúntty ma? Jylyna birneshe dýrkin ótkiziletin "ysqyryghy jer jarghan" әlemdik kongrester men forumdargha tym әues bas biylik "qúnttanudy" ózinen nege bastamaydy? Oblys ne audan ortalyghynda eng zәulim ýy men eng qymbat mashina kimdiki? Shaghyn biznes­mendiki emes, sot, prokuror, әkim ne kedenshiniki ekenin preziydent bilmeydi degenge men senbeymin.

Osy jyldar boyyndaghy darday aty bar da, zarday zaty joq әrtýrli "memlekettik baghdarlamalar" da - sol qúntsyzdyqtyng bir jalghasy. Olardy da keshendi týrde qayta qarap, "qúnttandyratyn" uaqyt keldi. Qanshama budjet qarjysy ýnemdeler edi.

Biylik aqparattyq júmystyng manyzyn da týsinedi. Sondyqtan ret jaghynan 18-shi bolsa da, manyzy jaghynan aldynghy qatarly: "Jurnalistik etika kodeksining jobasyn әzirleu" tapsyrmasy be­rilipti.

Ol Kodeks qanday bolady, mәsele sonda.

Meninshe, qazirgi qalyptasqan qatqyl jaghdayda múnday qújat Qazaqstanda shynayy sóz bostandyghyna jol ashady, tәuelsiz jurnalistikanyng damuyna janasha serpin beredi dep senu tym aghattyq bolady. Aqordanyng dittegeni mýldem basqa nәrse: osy Kodekstik kýshimen "BAQ turaly" zangha tiyispey-aq, tym erkinsip ketken BAQ-tardy tizgindeuge tyrysu. Mәselen, oppozisiyalyq sayasatkerlerge qarsy qoldanylyp kelgen "әleumettik arazdyqty qozdyru" turaly bap arqyly endi jurnalisterdi de jazagha tartuy mýmkin.

Sondyqtan osy kýdikti Ko­deksti dayyndaugha jurnalistik qauym qatystyryluy tiyis, әitpese sheneuniktik shengelding shyrmauynan shygha almay qaluy mýmkin keybir biylikke jaqpaytyn BAQ-tar.

Shynymdy aitsam, bizge mýldem basqa Kodeks kerek. Onyng aty - júmys berushining júmys isteushining aldyndaghy mindetterin búljytpay oryndauy turaly kodeks. Áleumettik әdilettikting myqty irgetasy sol bolar edi.

Barlyq tapsyrmalarda naqty sifrlar men kórsetkishter keltirilgen. Birine senemiz, birine senbeymiz.

Osynyng ózi baghdarlamanyng konseptualdyq bir kemshiligining aiqyn kórinisi.

Yaghni, әleumettik janghyrtylu tek qana san men payyzdar­gha negizdeletin ýderis emes. Ol degeniniz - qoghamdaghy moralidyq-psihologiyalyq ahual­dy týbegeyli ózgertu degen sóz.

Enbek adamyna degen qúrmet shynayy boluy ýshin ol preziy­dentting bayandamasynyng bette­rinen kýndelikti ómirge kóshui kerek. Onday qúrmet jogharydan týsken jarlyq ne qaulymen saltanat qúra almaydy. Ol jóninde de preziydent aitqan, biraq bәri sol bayaghy "sosrealizm" sipatynda bop kórindi maghan.

Diyrektivalyq týrdegi shygharmashylyq bir bólek, al elimizde әleumettik salanyng basymdyghyn naqty týrde pash etetin, oghan tiyisti qúqyqtyq-normativtik negiz qalap beretin saliqaly stra­tegiya­nyng orny bir bólek. Áleu­mettik jәne ruhany mәseleler ylghy da ekonomikalyq maqsattardyng shylauy bop kele jatqany ras emes pe?

Meninshe, osynau tereng de týpkilikti sharualardy sheship almayynsha, preziydentting "Jalpygha ortaq enbek qo­ghamy" turaly iydeya­sy dәl sol "Egemen Qazaqstan" beti men "Habardyn" ekranynan ary asyp kete almaydy.

QOGhAMNYNG QOLDAUYNSYZ QAYDA BARARSYN?

Keybir júrt osy bizdi, oppozisiyany "tek qana synaugha әues, balama oy qosugha qauqarsyz" dep synap jatady.

Preziydent sózin tyndap otyryp, men ózimning 14 jyldyq oppozisiyalyq ómirimning biraz kezenin eriksiz eske týsirdim. Óitkeni osy maqalada atalghan keybir úsynystardy kezinde biz óz baghdarlamalarymyzda keltirip edik.

Mәselen, әleumettik janghyrtylu - klassikalyq sosial-demokratiya talap etetin nәrse. Bizding "qazirgi Qazaqstangha naghyz sosial-demokratiyalyq sayasat kerek" dep kele jatqanymyzgha qanshama jyl boldy. Partiyamyzdy da osydan alty jyl búryn solay atadyq.

Áleumettik sayasattyng basym boluy, enbek adamyna degen qúrmet, júmyssyzdyqpen kýres, jastargha jaldamaly ýy beru, óndiris kadrlaryn dayyndau, medisina men bilimning qoljetimdigi jәne taghy basqa jayttar bizding sol jyldardaghy baghdarlamalarymyzda taygha tanba basqanday jazylghan.

"Jenisting avtorlary kóp bolady". Biz preziydentpen avtorlyq ýshin talaspay-aq qoyalyq. Tek aitylghan jaqsy oilar jýzege assa bolghany.

Biraq osy baghdarlama jýz payyz oryndalady degenge men asa qatty senbeymin. Onyng da óz sebebi bar.

Óitkeni ózin-ózi janghyrta almaghan biylik qoghamdy da jan­ghyrta almaydy.

Bizding biylikting ahilles ókshesi - onyng qoghamgha, yaghny әleumetke eshbir týrde tәueldi emestiginde. Sondyqtan da әdemi úrandar kóp, al solardy jýzege asyra almay jatqan ýkimetke әy deytin әleumet, qoy deytin qauym joq.

Ghylymy әdebiyette "әleu­mettik janghyrtylu" - "ekonomikalyq, demografiyalyq, psihologiyalyq jәne sayasy óz­geristerding jiyntyghy" re­tinde anyqtalghan. Al bizde sol sayasy jaghy qayda?

Qarap otyrsam, ózining iydeyasyn bayandy etude preziydent tek qana óz qaramaghyndaghy sheneunikterge iyek artady. Tapsyrmalar da tek solargha jýktelgen. Zandardy da, kodeksterdi de tek solar әzirleydi eken. Al naq sol Jalpygha ortaq enbek qoghamyna ainalugha tiyis... qoghamnyng ózi qayda? Onyng mýmkinshiligi nege molynan paydalanylmaydy?

Áleumettik janghyrtylu - ol tek qana sheneunikterding ghana emes, eng aldymen, sol әleumettin, yaghny auyldaghy aghayynnan bastap qaladaghy qaymana qazaqqa deyingi barshanyng tól isi.

Búrnaghy kýni preziydentting óz ministrlerimen ótkizgen kenesining tolyq telenúsqasyn kórdik.

Bir bayqaghanym, ekilik alghan oqushy sekildi bastaryn tómen týsirgen sheneunikter tarapynan búl iydeyany shygharmashylyq jaghynan damytu ne tolyqtyru, oryndy da orayly oy qosu bolmady. Tek qana "Núreke, Sizding iydeyanyz bolmaghanda ne ister edik? Qanday ghalamat! Býkil halyq ornynan túryp ketti qol soghyp, qoldap" degenge sayatyn ótirik-shyny aralas qolpashtau. Keneste әrqaysysy bir salanyng tizginin ústaghan, irgeli memleketting ministrleri emes, ortanqol bir kolhozdyng ferma jetekshileri otyrghanday. Ishim qyj-qyj qaynaghany-ay! "Sengen serkem sen bolsan, kýisegenine bolayyn...".

Kelisip pishken ton kelte bolmas. Mening úsynysym mynaday.

Sóz joq, preziydent el ómirin­degi asa bir manyzdy mәseleni kóterdi. Biraq ta ol iydeya qogham tarapynan qoldausyz biylikting osyghan deyin basynda búrqyldap bastalyp, sonynda súiylyp tynatyn toqsan toghyz bastamasynyng kebin kiymesine kim kepil?

Sondyqtan әleumettik janghyrtylu isine әleumet tikeley atsalysuy tiyis.

IYdeyany talqylau, qosymsha úsynys aitu, odan sayyn bayyta týsu tek qana sheneunikterding shaghyn shoghyrynyng sharuasy emes ekenin biylik úgha ala ma? Ásirese, әleumettendirilu salasyndaghy sayasattyng halyqaralyq tә­jiriybesin zerttep, eng útymdy tústaryn Qazaqstan bolmysyna endire bilu asa qajet. Baghdarlamanyng oryndaluyn baqylau da Aqordanyng ghana emes, barshanyng isi boluy tiyis.

Preziydenttegi kenes ótui múng eken, jer-jerde jamyray pysyqtyq tanytyp, júrtty júmyldyrugha tiyis jinalystar bastalyp ta ketti. Sol eski saryn, sol bayaghy jauyr bolghan shtamptar.

Taghy da sol taptauryn da týk nәtiyje bergisiz sýrleuge týsip kettik.

Ámirjan Qosanov, "AZAT" JSDP partiyasynyng bas hatshysy

«Abay-aqparat»