Sóz basy

Týrki júrtynyng toqmeyilsuden asqan dúshpany joq

Bilge (Mergen)

Azattyq - qasiyetti úghym. Azattyqty sezinu - adamdyghyndy sezinu. Alla taghalanyng sheksiz qúrmetine bólengen tirshilik iyesi - adam bolsa, adamnyng basyna - sana, jýregine - sezim, kókiregine - maqsat, kóniline - arman bergen. Tolyqqandy adam atanu ýshin osy qasiyetter tal boyynnan tabyluy, jýrek sezimine baghynuy tiyis.

«Jýrektegi sezimning eng biyigi, shyny - mahabbat» dep jatady keybireuler. Ol - ras! Sezimning biyigi - mahabbat! Biraq, mahabbattan da biyik túrghan sezim, ol - Azattyq! Mahabbat jolynda sol sezimge bólengender ghana - sonyng rahatyn, yaky azabyn tartsa, Azattyq sezimine bólengender birli-jarym bolmaydy, býtindey bir halyq bolady. Olar osy joldyng sheksiz rahatyn kóredi, ne auyr azabyn shegedi. Tipti jer betinen joyylyp ta ketedi.

Búl túrghyda qazaqqa Qúday jar boldy! Qanshama tar jol tayghaq keshudi bastan ótkerse de, eldigin saqtap, HH ghasyrdyng ayaghyna taman Azattyqqa qol jetkizdi. Demek, qazaq - Azattyqtyng asyl sezimine bólengen әlemdegi sanauly halyqtyng sanatynda!

Býginde Tәuelsizdik tizgini qolgha tiygeli Qazaq Eli әlemde óz ornyn oiyp túryp aldy. Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev basshylyghymen alynbas talay asulardan aman-esen, eshnәrsege soqtyqpay ótip kelemiz.

Sóz basy

Týrki júrtynyng toqmeyilsuden asqan dúshpany joq

Bilge (Mergen)

Azattyq - qasiyetti úghym. Azattyqty sezinu - adamdyghyndy sezinu. Alla taghalanyng sheksiz qúrmetine bólengen tirshilik iyesi - adam bolsa, adamnyng basyna - sana, jýregine - sezim, kókiregine - maqsat, kóniline - arman bergen. Tolyqqandy adam atanu ýshin osy qasiyetter tal boyynnan tabyluy, jýrek sezimine baghynuy tiyis.

«Jýrektegi sezimning eng biyigi, shyny - mahabbat» dep jatady keybireuler. Ol - ras! Sezimning biyigi - mahabbat! Biraq, mahabbattan da biyik túrghan sezim, ol - Azattyq! Mahabbat jolynda sol sezimge bólengender ghana - sonyng rahatyn, yaky azabyn tartsa, Azattyq sezimine bólengender birli-jarym bolmaydy, býtindey bir halyq bolady. Olar osy joldyng sheksiz rahatyn kóredi, ne auyr azabyn shegedi. Tipti jer betinen joyylyp ta ketedi.

Búl túrghyda qazaqqa Qúday jar boldy! Qanshama tar jol tayghaq keshudi bastan ótkerse de, eldigin saqtap, HH ghasyrdyng ayaghyna taman Azattyqqa qol jetkizdi. Demek, qazaq - Azattyqtyng asyl sezimine bólengen әlemdegi sanauly halyqtyng sanatynda!

Býginde Tәuelsizdik tizgini qolgha tiygeli Qazaq Eli әlemde óz ornyn oiyp túryp aldy. Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev basshylyghymen alynbas talay asulardan aman-esen, eshnәrsege soqtyqpay ótip kelemiz.

Elimiz sayasi-ekonomikalyq, әleumettik salada eshbir elge úqsamaytyn sony jolmen jýrude. Búl sara jol - óz jemisin berip te jatyr. Qazaqstan syrtqy sayasatta da ýlken jetistikterge jetude. Halyqaralyq talay úiymdar, diny konfessiyalar, taghy basqa tolyp jatqan birlestikter El jýregi - Astanada bas qosuda, sheshimder qabyldauda. Bir sózben aitqanda, Qazaq Álemning yntymaq-birligin arttyruda ózindik ýlesi bar aituly elge ainaldy.

Solay bola túra, óz Elimizde de sheshimi tabylmay kele jatqan keleli mәseleler shash etekten. Solardyng biri jәne biregeyi - qazaq últynyng ózara tatulyghy, tútastyghy. Ol kýn tәrtibinen týspey kele jatqan kýrdeli mәselelerding biri bolyp qaluda.

Elimiz ekonomika men ruhaniyatty qatar ústap órkendeuge kýsh saluy kerek edi. Ókinishke oray, ekonomika qolgha alyndy da, ruhaniyat eleusizdeu qaldy. Tәn qajettiligi - ekonomika men jan qajettiligi - ruhaniyat qanatyn teng sermemegen son, ilgeri basqan múratymyz ainalshyqtap, keyin serpilip qalyp jatyr.

Úzyn sózding qysqasy, Tәuelsizdik tizgini qolgha tiygen son, qazaq biriguding ornyna, týp tegin qualap, bir-birine ishtey kijinip: «Á-ә, sen sonday ekensing ghoy! «Kiyimdi» bala ekensing ghoy! «Kirme» ekensing ghoy!» - degen aram oilary sanalaryn sarsytyp jatyr. Múnday bólekteuge «kiyimdiler»: «IYә, biz senderden bólek ekenbiz ghoy! «Esing barda, elimizdi tabayyq!» dep bireui - anau, bireui - mynau bop, ghasyrlar boyy qalyptasqan ru-taypa aralaryna jik týsip, qym-qighash bop jatyr býginde!

Ras, tegin bilgen jón! «Tegin bilmegen - teksiz». Múny moyyndau kerek! Alayda, «Qazaq» degen ortaq qasiyet, últ, qan birligi, namys birligi qayda qaldy?!

«Qazaq», «qazaq emes», «kirme», «kirme emes» degen etekten alar, tómengi sanalylar oilaytyn beysharalyqqa deyin qúldyrau - qazaq qoghamyndaghy býgingi qalyptasqan auyr dert ekeni qazir eshkimge de jasyryn emes.

Alayda, qazaq birligin oilaytyn, shyqqan tegin anyqtay otyryp, «Men - qazaqpyn!» deytin asyldan tuar asyldar qazaq arasynda az emes!

«Qazaq» - ol belgili bir adam emes! Ol - tili bir, әdet-ghúrpy, salt-sanasy, mәdeniyeti, ómir sýru daghdysy, jeri ortaq, ru-taypalardyng basyn biriktirer ortaq úghym. «Qazaq» degen - bazbireuler aityp jýrgen «qaz» ben «aq» sózining tórkininen izdeytin anyz emes, ol - «erkin» deytin kóne týrki sózi. IYә, «qazaq» - erkin halyqtyng erkin odaghy, ghasyrlar súryptauynan ótken ortaq qasiyeti bar, býgingi tútasqan últtyng ortaq atauy!

Osyny týsingender qazaqtyng dosy, yaghny tektiler, týsinbegender - rushyldyqqa boy aldyryp, qazaqtyng tútastyghyna qauip-qater tóndiretinder - qazaqtyng qas jauy, yaghny teksizder!

Mine, osylay súryptau - tektiler men teksizder ara jigin ajyratar tәsil!

Tektiler - ótkenin ajyratyp, shyqqan tegi myqty bola túra, «men - anaumyn, men - mynaumyn» demey: «Men - qazaqpyn! Men sony maqtan tútamyn!» degender! Eldikti, tútastyqty oilaghandar!

Eldikti, tútastyqty oilamay, Alla taghalanyng eng qasiyetti syiy - Azattyqtyng qadirin ayaqasty etip, nadandyqtyng qorshauynda toqmeyilsip, joq jerden jau izdep, ózara qyrghy qabaq bop, ru-rugha bólinip, ishtey iry bersek, týpting týbi, búl ýrdis ózimizge dúshpangha ainalyp, Tәnirding qoldauynan aiyrylyp qalarymyz haq!

Halqymyzdy el qylghan «qazaq» úghymy

Meni «qazaq» degender - naghyz dosym

Á.Bókeyhanov

Tili bir, dini bir, dili, әdet-ghúrpy, salt-sanasy, mәdeniyeti, taghdyry bir halyq bolsa da, bytyrap jýrgen taypa, rulardy bir tudyng astyna jinap, irgeli el etu - onay sharua emes!

Múnyng tasasynda, qanshama kýsh-jiger, aqyl-parasat, tereng bilim kerektigin tek qana aqyl iyeleri ghana biler! Bytyrap jýrgen ru-taypalardyng jan dýniyesinen tabylyp, barshasyn bir tudyng astyna, «qazaq» degen qasiyetti úghymnyng sayasyna jinau baqyty - Shynghys han úrpaqtarynyng enshisine tiygen bolatyn. Búl synda Kerey men Jәnibek handar alghashqy qazaqtar bolyp, el tarihynyng altyn әripterimen mәngige jazylyp qaldy.

Kerey men Jәnibek handardyng qúrghan Qazaq handyghynyng basty jetistigi - halyqty iydeologiyalyq shyrmaudan alyp shyghyp, «qazaq» úghymy tóniregine toptastyra alghandyghy edi.

Atalmysh handyqtyng taghy bir jetistigi - dala demokratiyasyna negizdelgen adamzat qoghamyndaghy eng adamgershilikti, erikti sayasy jýie bolghandyghynda. Onyng búltartpas aighaghy ispetti - 1456 jyldary Shu ónirine kelgen qos han sol jerdi meken etip jatqan Álim taypasy arasyndaghy  ornatylghan myzghymas dostyq qarym-qatynas.

Kezinde, yaghny b.z.d. 330 jyly ataqty A.Makedonskiyding betin qaytarghan jauynger Álim taypalarymen aradaghy dostyq, keyin Qazaq handyghynyng jerin keneytu maqsatynda Álimderding Aral ónirine qonys audaruynda da ózara ýlken kelisim jatqany anyq-ty. Álimning bii Jaqayym men qazaq handary arasyndaghy dostyq, tyghyz baylanys - «qúda myng jyldyq» degendey, qyz alysyp, qyz berisu jaghdayynda jalghasyn taba berdi. Onyng jarqyn mysaly - Álim Jaqayymnyng nemere inisi Esenәlining bir balasy Kishkenening Jәnibek hannyng qyzy Qúralaygha ýilenui. Keyin ol qyz Qúlanbiyke atalady. Sol Qúlanbiykeden taraghan úrpaqtan «qazaq» úghymyn bәrinen biyik qoyghan, halqynyng namysyn eshkimge taptatpaghan ataqty Janqoja batyrdyng dýniyege kelui de - kezdeysoqtyq emes!

Álimning bii Jaqayym úrpaqtary men han túqymdary arasyndaghy ruhany baylanystyng terendegeni sonsha - almaghayyp zamanda jetim qalghan han túqymdary da qughyn-sýrginnen qútylu ýshin әlimderdi, onyng ishinde jaqayymdardy kóbirek panalaghany da býginde anyzdan aqiqatqa ainaldy.

Osy maqalanyng avtory, yaghny men (N.Jýsip) Jaqayym bolghandyqtan óz ruymnyng shejiresin terenirek zerttegenimde, tanghalarlyq tarihy janalyqtargha tap boldym. Qazirgi zamannan góri sonau jaugershilik zamanda «qazaq» úghymyn asa qasterlep, joghary qoya bilgendigi, «sen aqsýieksin!», «sen qarashasyn!» degen kertartpa úghymnyng әli qalyptaspaghany, bәrining zang aldynda, ar aldynda teng bolghandyghy, eldik, adamy qasiyetter jauapkershiligining biyiktigi airan-asyr qaldyrdy.

Búl turasynda anyghyraq kóz jetkizu ýshin ózim zerttegen Haqnazar (Aqnazar) hannyng bir balasynyng taghdyr tәlkegimen jaqayymdar arasyna kirigip ketken tarihyn «Asyldan tuar asyldar nemese últtyq ruhty oyatu» (avtory - N.Jýsip) atty kitaptan ýzindi keltireyik. Oqyrmangha týsinikti boluy ýshin sózdi Haqnazar (Aqnazar) hannyng tarihy dereginen bastayyq.

«Haqnazar han

Qasym hannyng balasy Haqnazar (Aqnazar) han (1538-1580 jyldary biylik qúrghan) túsynda qazaq handyghy qayta birigip damy týsti. Haqnazar qazaq handyghyn 42 jyl biyledi. Qazaq handyghynyng 300 jyldyq tarihynda Haqnazarday úzaq jyl el biylegen han bolghan emes. Ol el basqaru, qiyn-qystau, әskeriy-sayasy isteri jaghynda qajyrly da qabiletti qayratker boldy. Onyng ýstine asa kýrdeli syrtqy jaghdaylarda diplomatiyalyq daryny mol maytalman ekenin kórsetti.

Haqnazar han taqqa otyrghan son, handyq ýkimetting biyligin nyghaytugha jәne kýsheytuge qajyrly qayrat júmsady. Ózinen búrynghy Tahir han jәne Búidash han túsynda bytyranqy jaghdaygha týsken Qazaq handyghyn qayta biriktirdi. 1523-24 jyldary jaryqqa shyqqan qazaq-qyrghyz odaghyn ýzdiksiz nyghaytty, tipti sol zamannyng tarihy derekterinde Haqnazar han «qazaqtar men qyrghyzdardyng patshasy» ataldy. Ol osy qazaq-qyrghyz odaghyna sýiene otyryp, Mogholstan handarynyng Jetisu men Ystyqkól alabyn jaulap alu әreketine toytarys berdi.

Haqnazar handyq qúrghan dәuirde qazaq handyghynyng syrtqy jaghdayynda asa iri tarihy oqighalar tudy. Búl kezde batysta kýsheye týsken orys memleketi shyghysqa qaray irge keneytip, 1552 jyly Qazan handyghyn Reseyge baghyndyrdy. Osy jaghdaygha baylanysty, Edil men Jayyq arasynda úlan-baytaq ónirdi mekendegen Noghay Ordasy ydyray bastady.

Noghay Ordasyn biylegen manghyt myrzalarynyng arasynda ýkimet biyligine talasqan feodaldyq qyrqys ýdey týsti, búl qyrqystar halyq búqarasyn qatty kýizeltip, jappay narazylyq tudyrdy, Noghay Ordasy qúldyrap, auyr daghdarysqa tap boldy. Haqnazar han túsynda qazaq handyghynyng kýshengi jәne halyq ómirining onaluy, Noghay ordasyna qarasty qazaq taypalaryn qyzyqtyryp ózine tartty. Noghay Odaghyna qarasty kóshpeli taypalardyng bir bóligi qanylylar, qypshaqtar taghy basqalar Qazaq handyghyna kelip qosylyp jatty. Olardy Haqnazar han qarsy alyp otyrdy. Noghay Ordasyn biyleushilerding biri Ysmaghyl myrza ishki feodaldyq qyrqysta óz aghasy Jýsip myrzany óltirdi. Jýsip myrzanyng balalary Ysmaghyl myrzamen soghysty. Noghay Ordasynda ózara qyrqysqan eki top payda boldy. Ysmaghyl myrzanyng toby Mәskeu knyazdyghyna qosyludy jaqtady, oghan qarsy top Qazaq handyghyna qosylugha boy úrdy. Búl jaghdaydy paydalanghan qazaq hany Haqnazar Noghay Ordasynyng kóp úlysyn (búlardyng kóbi qazaqtyng Kishi Jýzi Alshyn odaghyna engen taypalar) ózine qosyp aldy. 1557 jyly Noghay myrzasy Ysmaghyl orys patshasy Ivan VI-ke: «Mening tuystarym qazir Jayyqtyng arghy jaghynda, bizden qalyp qoyyp, qazaq patshasyna qosylyp ketti» dep aryz aitty. Haqnazar han Noghay Ordasynyng ydyrauyn paydalanyp, Jayyq jaghalauyndaghy kóshpeli taypalardy qazaq handyghyna qosyp alumen ghana tynbady. Ysmaghyl myrza bastap, batysqa qaray aughan noghaylargha qualay shabuyl jasap, olardy odan әrmen yghystyryp, irge keneytu әreketin jasady. Orys patshasy Ivan VI-ning noghay arasyna jibergen elshisi Semen Malisev 1569 jyly orys patshasyna: «Haqnazar patshanyn, Shyghay hanzadanyn, Shalym hanzadanyng qazaq ordalary, al olarmen qosa 20 hanzada noghaygha kelip, úrys boldy» dep habarlaghan. Jogharydaghy shabuyldar batysqa qaray aughan noghay taypalarynyng Edil men Jayyq ónirin tastap, Don saharalaryna qaray ketuine sebep boldy. Búl jóninde tarihshy Ahmet Zaky Uәlidi: «1569 jyly Shyghay, Haqnazar, Shalym súltandar birlesip, Ysmaghyldyng balasy Orys súltangha shabuyl jasady, osydan song úzaq túrmay, noghay myrzalary aqyryndap elderin Jayyq pen Edilding batys jaghyna, Don saharalaryna kóshiruge, bashqúrt elderin tastaugha mәjbýr boldy» deydi. Búl jenis Qazaq handyghynyng jerin keneytip, kýsh-quaty men bedelin arttyrdy, tarihy derektemelerde qazaq hany Haqnazardy «qazaqtar men noghaylardyng hany» dep ataghan.

HVI ghasyrdyng ortasynda auyr daghdarysqa úshyraghan Noghay odaghy ishki feodaldyq qayshylyqtar men qyrqystardyng jәne halyq búqarasynyng feodaldyq ýstemdik pen qanaugha qarsy kýresterining nәtiyjesinde borday tozyp, 1569 jyldan song memleket retinde ómir sýruden qaldy. Búryn Noghay odaghyna qaraghan qazaq taypalary jәne olardyng etnikalyq territoriyasy Qazaq handyghyna birikti. Búryn Noghay odaghynyng astanasy bolyp kelgen Sarayshyq qalasy da qazaq handyghyna ótti. Búl qazaq handyghynyn, qazaq taypalarynyng jәne qazaqtardyng etnikalyq territoriyasyn biriktiru jolynda jasaghan jenisti qadamdarynyng biri boldy. Sonymen qatar, noghayly dәuirinde jasalghan nemese janghyrtylyp jyrlanghan qyruar jyrlar, «Qyryq batyr jyry» syndy alyp epos qazaq mәdeniyetining qazynasyna qosyldy.

Noghay ordasynyng ydyrauy, oghan qarasty qazaq taypalary men olardyng mekendegen jerlerining qazaq handyghyna qosyluy handyqtyng batys, soltýstik jәne ontýstik jaghyndaghy jaghdayda ózgeris tudardy. Orys memleketi men qazaq handyghy arasyndaghy keng ónirdi alyp jatqan Noghay Odaghynyng ydyrauy, onyng bir bóligining qazaq handyghyna qosylyp, endi biri orys patshasyna baghynuy shyghysqa qaray keneyip kele jatqan orys memleketining shekarasyn qazaqqa jaqyndata týsti. 1563 jyly Sibir handyghynyng biyligin tartyp alghan Kóshim han endigi jerde qazaq handyghyna dúshpandyq pozisiya ústandy. Onyng ýstine monghol biyleushileri men qazaq handarynyng arasynda da qaqtyghystar bolyp otyrdy. Osynday kýrdeli jaghdaylarmen eseptesken Haqnazar han qazaq handyghynyng syrtqy sayasatyn ózgertti. Ózinen búrynghy qazaq handary ýnemi jaulasyp kelgen Mauarannahrdaghy Shaybany әuletimen odaqtastyq baylanys ornatugha úmtyldy. Orta Aziyanyng eng iri qalalarynyng biri Tashkentti basyp alugha baghyttalghan әskery qimyldaryn toqtatty. Sóitip, Shaybany әuletinen shyqqan Búqara hany Abdolla II-men qazaq hany Haqnazar «qastaspay dos bolyp, ózara kómektesu» jóninde «anttastyq shart» jasasty. Haqnazar hannyng búl diplomatiyalyq sharasy ondy boldy. HVI ghasyrdyng 60 j. sony men 70 j. basynda soghys qimyldary toqtap, beybitshilik ornady, qazaqtardyng Orta Aziya halqymen sauda-sattyq qarym-qatynasy, ekonomikalyq baylanysy odan әri óristedi. Múnyng ózi qazaq handyghynyng ishki jaghdayyn jaqsartugha, halqynyng sharuashylyq ómirining onaluyna tiyimdi boldy. Sonymen qatar, qazaq handyghyn da nyghayta týsti.

Búqara hany Abdolla II (1557-1598) túsynda Tashkent manyn Norozahmet (Baraq) hannyng balasy Baba súltan biyledi. Ol Búqaragha baghynbay óz aldyna túrdy. Ýnemi Abdolla hanmen soghysty. Sóitip, Baba súltan Búqara handyghynan bólinip shyghugha әreket etti. Qazaq hany Haqnazar ózbek handarynyng ózara qyrqysyna aralasyp, birese Abdolla handy, birese Baba súltandy qoldap, ekeuin de әlsiretuge, osy arqyly ózderine ýlken payda týsiruge tyrysyp baqty. 1579 jyly Abdolla han ekinshi sheru tartyp, Baba súltangha qarsy joryq jasady. Qazaq hany Haqnazar onyng Baba súltangha qarsy kýresin qoldady. Qazaq handyghy osynyng bodanyna Abdolla hannan Týrkistan aimaghyndaghy birneshe qalany qaytaryp aldy. Búdan keyin Tashkent biyleushisi Baba súltan qazaq handyghyna Týrkistan, Sauran qalalaryn bergende, qazaq súltandary bir mezgil Baba súltandy qoldady. 1579 jyldyng ekinshi jartysynda qazaq súltandary әskerlerimen Tashkentke keldi. Olar qaytadan Abdolla jaqqa shyqpaq bolyp, Tashkent biyleushisi Baba súltangha qarsy әreket istedi. Biraq, búl astyrtyn әreketti sezgen Baba súltan qazaq súltany Jalymdy, onyng eki úlyn, Haqnazar hannyng úlyn óltiredi. Ile-shala onyng astyrtyn jibergen adamy 1580 jyly Haqnazar handy óltiredi.

Bozghyl (Qúba)

Haqnazar han joryqta jýrip, balasynan aiyrylyp, keyin ózi de qúrban bolghannan keyin sonynda ýsh bala qalady. Olar: Dinmúhamed, Múnghyltay, Bozghyl (Qúba). Keyin Dinmúhamed biraz jyl Tashkent pen Hiuany basqarady. Odan song Haqnazar (Aqnazar) hannyng túqymdary tarihy sebeptermen biylik basyna kele almady. Qazaq handyghynyng tizginin 16-ghasyrdan 19-ghasyrgha deyingi aralyqta Jәnibek hannyng úly Jadyq súltannan taraghan handar ústaydy.

Haqnazar (Aqnazar) hannyng 1579 jyly ýilengen songhy әielinen tughan Bozghyl (Qúba) atty balasynyng taghdyry Aral ónirin meken etip kele jatqan halyq taghdyrymen tamyrlas bolghandyqtan, endigi әngimeni Bozghyldan (Qúba) órbitudi jón kórdik.

Haqnazar (Aqnazar) songhy әieline ýilenip, otasqannan keyin bir aidan son, jau qolynan qaza tabady. Songhy alghan әieli jaugershilik zamannyng qúrbany bolyp, qalmaq Qaraqúla batyrdyng qolyna týsedi. Kýndikke alyp kelgennen keyin, kóp úazamay Qaraqúlanyng bala kótere almay jýrgen toqalynyng qyzmetshisi bolady. Tútqyn jas әielding ekiqabat ekenin bayqaghan Qaraqúlanyng әieli múny erekshe qamqorlyqqa alady. Tektiligine tәnti bolghan ol, qyzmetshisimen qúrbysynday syrlasady. «Bosanghannan keyin, balany bauyryma bassan, azattyq alyp beruge kómektesemin» - deydi. Tútqyn jas әiel: «Eger úl bosansam, aty - Bozghyl bolsyn, osyghan kelissen, men de sening talabyndy oryndaymyn» - dep kesimdi sózin aitady. Eki әiel osylaysha qúpiya kelisimderin jasap, ana dýniyege ketkenshe syr ashpaugha serttesedi. Bozghyl esimi balanyng boytúmaryna jazylatyn bolady. Bozghyl dep qoy sebebi jas әiel Shómekeyding Bozghyl ruynan eken. Týpting týbi,bala qazaq ekenin úmytpasyn degen-au! Osylay baylam jasaghan jas әiel ekiqabattylyghyn jasyryp, Qaraqúlanyng әieli «ekiqabatpyn» dep jariyalap, aiy, kýni tolghanda, josparyn iske asyrady. Eki múnlyqtyng tilegin Alla Taghala qoldap, úl bala dýniyege keledi.

Úldy bolghanynan habardar bolghan Qaraqúla qyryq kýn toy jasap, «sýiinshisin ózim alam» degen bosanghan әieline keledi.

- «Sýiinshini ózim alamyn» degen ekensin. Tilegindi ait! - deydi.

- Batyr, tilegimdi bersen, aitamyn, - deydi әieli.

- Sen taryghyp jýrip, osynday quanyshty bolyp jatqanynda, tilegindi oryndamay qayteyin. Ayta ber, - deydi Qaraqúla.

- Aytsam, myna qazaq әielining joly qútty boldy. Men qyryqqa kelgenshe tumay jýrip, er bala taptym. Ári maghan istegen qyzmeti de artyq boldy. Sondyqtan, osy әielding bas bostandyghyn beruinizdi ótinemin. Ekinshiden, on bes erkek, on bes әiel, otyz nókerimen eline, ózining baram degen jerine aman-esen jetkizip tastauynyzdy súraymyn. Osy tilegimdi oryndasanyz, eki dýniyede de rizamyn, - dep әieli әngimesin týiindeydi.

Quanyshty batyr әielining bar tilegin oryndaydy. Ertenine batyr elining danyshpandaryn jiyp, balagha at qoyghyzady. Kóp talqydan son, bir qart danyshpan: «Búl balanyng aty Qúba bolsyn!» deydi. Kóp osy atqa toqtalyp, bala Qúba atanady. Biraq, Alla Taghala aldynda ant ishisip, Bozghyl esimi jazylghan qaghaz túmarda jasyrylyp qalady.

Alla Taghalanyng qoldauy ma, qalmaqtardyng qoyghan aty Qúba da, qazaqsha maghynasynda «Bozghyl», «Boz» - degen eken. Óitkeni, balanyng týsi qalmaqtardan ózgeshe - ashandau boldy.

Qúba jastayynan zerek bolyp ósedi. Alty jasqa kelgende, qara tanyp, oqy bastaydy. Qytay, týrik, arab tilderin týgel mengeredi. On eki jasynan memlekettik is jýrgizudi ýirenedi. Jiyrma bir jasynan jauyngerlik sheberligin shyndap, qontayshyny qorghaytyn úlannyng әskerbasy bolady. Bir jyldan son, әkesi Qaraqúla qaytys bolyp, oirat halqynyng tizginine Qaraqúlanyng Batyr degen balasy ie bolady. Ol kóp úzamay qazaq halqyn jaulap aludyng qamyna kirisedi. Ár tústan bólek-bólek barlau jasap, qazaq jerining әlsiz túsyn bilu maqsatynda dýrkin-dýrkin shabuyldar jasap túrdy.

Sol shabuyldardyng birinde, Jaqayymnyng (Álim) nemeresi Asan batyr qaza bolady. Joryqqa attanarda: «Men әkem Aqburadan jalghyz edim. Býgin týnde týs kórip, týsimnen qorqyp túrmyn. Eger men jau qolynan qaza tapsam, әielimning qúrsaghyndaghy bala úl bolsa, atyn Asan qoyyndar. Qyz bala bolsa, ózdering bilinder» - dep amanattap ketken-di. «Amanatqa qiyanat jýrmeydi» degen, әieli ýsh aidan keyin bosanyp, úl balany dýniyege әkelgen son, balanyng atyn Asan qoyady.

Búl kishi Asan anasy Maqpaldyng әmengerlik jolmen túrmysqa shyqqan kýieui, ózining nemere aghasy Kólimbetting qolynda er jetedi. Keyin arandatushylardyng kesirinen arada kelispeushilik payda bolyp, anasymen bólek ketedi. Kólimbetting qolynda Maqpaldan tughan tórt bala: Áytimbet, Danday, Bәselek, Boztay qalady. Kýn artynan kýn ótkende, kishi Asan óshpendi bolyp qalyptasady da, on segiz jasynda «Qangha - qan!» úranymen әkesi - ýlken Asannyng kegin alu ýshin jauyna qyrghiday tiyedi. Ol uaqytta Jaqayym auyly Shu ózenining jaghasynda eken. Kishi Asannyng múnday qanqúily soghysynan shoshynghan aghayyndary «Týbi bizdi birdenege úryndyrar» degen oimen irgesin aulaq salyp, ózin jalghyz tastap, Syr boyyna ýdere kóship ketedi. Jalghyz qalghan Asan sany mardymsyz sarbazdarymen talay mәrte shayqasyp, әldeneshe ret tútqyngha da týsedi.

Osy tústa tumysynan zerek Qúba (Bozghyl) boytúmaryndaghy jazylghan esiminen-aq, ózining qazaq ekenin ishtey sezip jýretin. Sol sebepti Qúba tútqyngha týsken talay qazaqtardy «shekaragha bekinis saldyram» degen jeleumen ólim jazasynan qútqaryp, talayyn elden qashyrtyp jiberetin-di. Sonday qashyp qútylyp ketken qazaqtardyng ishinde talay ret Asan da bolghan edi.

Múnday basyna qater tóndirer is el arasynda jata ma? Oirat elinde guildegen ósek etek alady. «Qaraqúlanyng qyryqqa kelgenshe tumaghan әieli ayaq asty bala kóterip, tua qalatyn reti joq edi. Osy balanyng qazaqtargha ishtartyp túruy - sol kezdegi tútqyn qaqzaq әielining balasy bolmasa iygi edi. Óitkeni, kýndikke kelgen әieldi otyz nókerimen eline aparyp tastaudyng esh mәnisi joq edi» degen maghynadaghy jel sóz elding hany, әri әskery qolbasshy Batyrdyng da qúlaghyna jetedi.

Búl sózding anyq-qanyghyna jetu ýshin elde airyqsha uәkildik qúrylady. Uәkilder Batyrdyng tumaghan sheshesin tergeyin dese, ol әldeqashan qaytys bolyp ketken. Biraq, qyz kezinen tumaghan sheshesine qyzmet etip kele jatqan bir kýng әiel bar syrdy biledi eken. Ony tynshylar arqyly anyqtap, tergeuge alady. Jantýrshigerlik auyr azaptaudan keyin, ant búzylyp, shyndyq aitylady.

Qúpiya ashylghan son, Batyr: «Qúba ústalyp, dargha asylsyn!» degen búiryq shygharady. Dostary arqyly qúlaghdar bolghan Qúba erterek qam qylyp, sol týnde ózine shynayy berilgen otyz nókerimen qashyp, qazaq jerine ótip ketedi.

Ol kýnde Qúba alpystan asqan shaghy edi. Jau qolynda qalghan balalarynyng taghdyry janyn kýizeltti. Biraq, amal ne? Tek janyna medeu eter júbanyshy - halqyna degen adaldyqtan auytqymaghany. Kýnderding kýni bolghanda, úrpaq aldynda ruhy biyik túrary anyq-ty.

Qúba bayaghy ózining qútqaryp jibergen Asan batyryn izdep keledi.

Álim eline kelgen son, Qúba jaqayym Asan batyrdyng qyzy Kýnbiybige ýilenedi. Odan Mәdeli atty úl sýiedi. Ókinishtisi sol, Kýnbiybi apamyz bala ýstinen qaytys bolady da, úzamay elge kelgen obadan Qúba da o dýniyelik bolady. Jetim qalghan Mәdelini Asannyng ýlken balasy Týktibaydyng jana bosanyp otyrghan әieli Janbiyke bauyryna alady. Óte qayratty bop ósken Mәdeli toghyz jasqa kelgende, auyl balalaryn shydatpay, sodan janjal tuyp, elden ketuge mәjbýr bolady.

Taghdyry óte qatal bolghan Mәdeli ómir synynan sýrinbey ótip, Hiua handyghynyng belgili adamy bolady. Odan Býkirek atty әskery ónerge asa jetik bala dýniyege keledi. Osy Býkirek batyr keyin qazaq dalasyn sharlap ketken, attary anyzgha ainalghan «Myng bala» jasaghyn tәrbiyelep shygharady.

Eline ókpelep ketken әkesi Mәdelining jaghdayyn jaqsy biletin Býkirek batyrdyng elge qayta oraluy da otanshyldyqqa toly ýlken oqigha!

Atalmysh kitaptan búl turaly ýzindi keltirsek: «Ókinish ózegin órtegen Sheke batyr әri inisi, әri jiyeni Býkirekti elge qaytarudyng jayyn oilay bastaydy. Horezm eline ýsh ret izdep barady.

Ýshinshisinde:

- Áy, Býkirek! Sen mening inimsin, әri jiyenimsin! Búl joly men seni tuysqanym dep kelip túrghanym joq! Seni qazaq dep kelip túrmyn! Babang әz-Jәnibek bytyrap jýrgen halyqty bir tudyng astyna biriktirip, «qazaq» atandyryp, irgeli el jasap edi. Beridegi taghy bir úly babang Haqnazar býkil noghaylyny qazaqtyng qúramyna qosyp, úly el qylghan edi. Atang Bozghyl ýzilerinde: «Babalarymday qazaqqa sherepetim tiymedi-au! Mәdelim saghan amanat! Dúrystap tәrbiyelep, qazaqtyng mýddesine qyzmet etetin azamat qyl!.. Úrpaqtary da qazaqqa qaltqysyz qyzmet etsin! «Tóremiz» degenderining tóbesinen úr! «Qazaqpyz» degenderdi tóbege kóterinder! Songhy tilegim osy bolsyn!» - dep Janbiyke әjenning qolyna óz atalarynyng altyn shejiresin tabystap ketken edi..

Ata-babalarynnyng amanatyna adalmyn desen, qazaqpyn desen, sonymnan er! - dep, Sheke batyr qatty qatulanyp, atynyng basyn búryp, eline qaray shaba jóneledi.

Sheke batyrdyng sózi sýieginen ótip ketken Býkirek, sózge kelmesten, sonynan eruge mәjbýr bolady. Bir jaghynan, әkesi Mәdeli de jaqynda o dýniyelik bolghan-dy. Endi qaraylaytyn eshtene de joq.

Býkirek batyrdyng qazaq eline oraluy - 1705 jyly bolatyn. Búl kezde Býkirek batyr 23 jasta edi.

Jongharlarmen bolghan talay shayqastardyng bel ortasynda jýrip, otanshyldyqtyng jarqyn ýlgisin kórsetken Býkirek batyr o dýniyelik sapargha attanar aldynda úrpaqtaryn jinap ap:

«Úrpaqtarym, mening de ýziler shaghym keldi. Búl dýniyede halqynyng baqyty ýshin kýreskennen artyq eshtene joq eken. Ótkenine oy jýgirtsen, ruhtanasyn! Sonau zamanda el bola almay, әrkimning eteginen ústap jýrgen halyqty «qazaq» degen tudyng astyna biriktirip, tili, dini, dili bir el jasaghan edi, senderding babalaryng - Kerey men Jәnibek. Pendelik mýddeden últtyq mýddeni joghary qoydy úrpaqtaryna amanat etip ketip edi. Sol dәstýr býginge deyin jalghasyn tauyp keledi. Men de óz kezegimde babalar amanatyn adal oryndadym dep esepteymin. Endi sol dәstýrdi jalghastyru - senderding enshilerinde. Babalar amanatyna adal bolyndar! Pendeuy maydalyqqa salynbandar! Ómirde keybir qiyndyqtar bolady. Qanday qiyndyqtar bolsa da, eldik qasiyetterindi joghary ústay bilinder!

Sender últtyq namysty tu etip kele jatqan asyl túqymysyndar! Asyldy eshqashan tot baspaydy. Eger kimde-kim kónilderine tot bastyryp alsa, onda ol asyldyng túqymy bolmaghany. Kónilderine kelse de, aitayyn, onday adam - esiktegi qúldan tughan bolyp eseptelinedi. Kimde-kim últ atyna kir keltirip alsa - solay baghalanady.

Sondyqtan, eng auyr amanat sol - qanday zaman bolmasyn, últ mýddesine qayshy әreket jasamandar!

Mening songhy amanatym - osy!» - dep, amanatyn úrpaqtaryna arqalatyp ketipti.

Babalar amanatyna adal Býkirek batyrdyng býgingi úrpaqtary «qazaq» degen úghymdy bәrinen biyik qoya alyp jýr. Ar aldyndaghy adaldyghynan tanbay kele jatqan Býkirek túqymdarynyng biri - Aqtau qalasynyng túrghyny Álim Janteke. Ol ózining qazaq aldyndaghy perzenttik boryshyn adal atqaryp, elding birligin, Últ ruhyn kóterudegi ótkir maqalalary halyq arasynda keng qoldau tabuda.

Haqnazar (Aqnazar) babasynyng jatqan jeri - Ontýstik Qazaqstan oblysy, Sozaq audanyndaghy han ordasyna «Haqnazar (Aqnazar) keshendi kesenesin» túrghyzyp, ýstimizdegi jyldyng 6 qazany kýni býkil halyqty shaqyryp, as beruge dayyndyq jasady, eshkimdi de bóle-jarmay býgingi babasy «Álim Jaqayym» kesenesining túrghyzyluyna da 1 mln. tenge audaryp, halyq birligi ýshin tyndyrghan múnday júmystary - «qazaq» úghymyn joghary qoydaghy iygilikti isining bir parasy ghana der edik.

Layym, «qazaq» úghymyn joghary qoyatyn múnday azamattarymyz kóbeye berse deymiz!

Núrbay JÝSIP,

Aral audany

Qyzylorda oblysy

«Abai.kz»