Assalaumaghaleykum,
Quandyq agha!
Sizdi jolgha shygharyp, qoshtasa salysymen-aq kabiynetime asyqtym. Birdene jazghym keldi. Qalay jazudy saralap ta jatpadym. Kelgen boyda qolgha qalam alyp, osylay bastap kettim. Átten, jana ghana tógile jónelmekshi bolyp túrghan sóz qayda andaghaylap qashyp ketti? Ne bolsa da basynan bastayyn.

Bolghanynan boladysy qyzyq Qúryltay ótken kýnning ertesinde yaghny býgin týs mólsherinde siz «Qa­zaq әdebiyeti» gazetine bas súq­qan ekensiz, jolyghyp qaldyq. Bayaghy kenpeyil, dalalyq tabiy­ghatynyzben anqyldap jatyrsyz. Erterekte «Jambyl» jurnalynda biraz ólenderim jariyalanghan edi, sony oqyghanynyzdy aityp, aq jol tilediniz. «Artymyzdan er­gen jastar jaqsy kele jatyr ghoy», - dep aghalyq aqylynyzdy da aittynyz. Mýmkin jas, mýmkin jas emes te shygharmyz. Salystyr­maly týrde aitqanda jaspyz. Áyt­pese, aldaghy qazan aiynyng ekisinde otyz ýshke keledi ekenmin. Sattar kelmegen, Tólegen jetpegen jas edi ghoy, búl otyz ýshin. Or­da búzar otyz dey me, qazaq? Sol...

Assalaumaghaleykum,
Quandyq agha!
Sizdi jolgha shygharyp, qoshtasa salysymen-aq kabiynetime asyqtym. Birdene jazghym keldi. Qalay jazudy saralap ta jatpadym. Kelgen boyda qolgha qalam alyp, osylay bastap kettim. Átten, jana ghana tógile jónelmekshi bolyp túrghan sóz qayda andaghaylap qashyp ketti? Ne bolsa da basynan bastayyn.

Bolghanynan boladysy qyzyq Qúryltay ótken kýnning ertesinde yaghny býgin týs mólsherinde siz «Qa­zaq әdebiyeti» gazetine bas súq­qan ekensiz, jolyghyp qaldyq. Bayaghy kenpeyil, dalalyq tabiy­ghatynyzben anqyldap jatyrsyz. Erterekte «Jambyl» jurnalynda biraz ólenderim jariyalanghan edi, sony oqyghanynyzdy aityp, aq jol tilediniz. «Artymyzdan er­gen jastar jaqsy kele jatyr ghoy», - dep aghalyq aqylynyzdy da aittynyz. Mýmkin jas, mýmkin jas emes te shygharmyz. Salystyr­maly týrde aitqanda jaspyz. Áyt­pese, aldaghy qazan aiynyng ekisinde otyz ýshke keledi ekenmin. Sattar kelmegen, Tólegen jetpegen jas edi ghoy, búl otyz ýshin. Or­da búzar otyz dey me, qazaq? Sol...
Ángime qyza bastaghan son, tó­menge týsip «Qaghanattyn» (bú­ryn­ghy «Qalamger» kafesinin) jazdyq demalys ornynan bir oryn tauyp jayghastyq. Ystyq-ystyq shay iship, aghynnan jarylyp sóiles­ken­ge ne jetsin, agha! Siz joqta da basqa kisilermen shay iship, qau­qyl­dasyp túramyz. Nege ekenin kim bilsin, ol kezdesuler sybay-saltang әngimelermen bastalyp, sypayy qoshtasumen ayaqtalyp jatady. Jýrekting әngimesin tyn­damaghaly qashan, agha?..
Sizding ólenderinizben tanys bolsam da, ózinizdi birinshi ret kóruim. Ana joly siz jetpiske ke­lip, gazetimizge bir bet ólenderiniz jariyalanghanda bas redaktordyng tapsyrmasymen shaghyn portre­tinizdi jasau paqyrynyzgha búiyr­ghan-dy. Kitaphanalardy sýzip shyqtym, bir jyr jina­ghynyz qolyma týsseshi. Tappadym. Áyteuir gazet-jurnaldardan ýzip-júlyp toptamalarynyzdy kezdestirdim. Oghan da shýkir aittyq. Aytpaqshy, ana bir kisining aty kim edi? Búryn da onsha únat­paushy edim, so joly tipten jek kórip kettim. Tom-tom bolyp, shang basyp, ashqan esiginnen aldynnan shyghady. Ózin de әldeqashan tiri klassik sanap alghan. Sizding kita­bynyz kitaphanalarda nege joq?..
Jayghasa salyp, súraghanym da osy boldy. Siz sózdi әriden bastap ket­tiniz.
«Bayaghyda (alpysynshy jyl­dardyng ishi), qasymda joldas ji­gitim bar, Almatynyng qaq or­ta­syndaghy ayaldamada túrghan­byz. Eki keshting arasy, apaq-sapaq ua­qyt. Kóp jýrginshi de joq. Qasy­myzgha taghy bir jigit payda boldy. Qazaq emespiz be, tanysa kettik. Tólegen Aybergenov eken. Sәl uaqyt búryn ghana Tóleshting Lermontov atyndaghy Akademiyalyq orys drama teatrynda jyr keshi ótip, keremet jyrlargha susyndap qaytqan maghan Tólegendi kóru ar­man bolyp jýr edi. Kókten sú­ra­­ghanymdy jerden taptym. Mening Quandyq ekenimdi bilgen ai­manday aqyn qatty quanyp ketti. «Oy, bauyrym! Quandyq Sholaqov sen be? Ólenderindi «Leninshil Jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetinen oqyghanmyn. Anau eki shumaq ólenindi jattap ta aldym», - dep eki shumaq ólenimdi jatqa sogha jóneldi. Ózim de kýni býgin úmytqam joq.
Jaylaudyng keshi ghajap ymyrttaghy,
Aspanda joq týiirdey búlt taghy.
Saydaghy attyly qoy týsiredi,
Esine úyadaghy júmyrtqany.

Attyny shygha kelgen beleske tik,
Ymyrt saq. Kórsetpey túr kómeski etip.
Týtindi bir aqboz ýy múnartady,
Ýkili taqiyany elestetip.
Kýn suyq. Tona bastap edik, Tó­legen: «Quandyq ýige jýr, jata jastana әngimeleseyik. Bizding ýi­ge biraz tabighattyng suretin sa­lyp ket», - dep qaljyndap әri shyn peyi­limen qolqa saldy. Erip ket­kim kelip-aq túr. Biraq joldas ji­gitting bir sharuasymen ketip bara jatqanymyz ayaqqa túsau bol­dy da qaldy. Aqyry qimay-qimay qoshtastyq. Tókeng ýiine, biz óz jayymyzgha tarttyq. Bir-eki aidan song «Tólegen qaytys boldy» degen qaraly habardy gazetten kórdim. Gazetting betin ashqan kýii esengirep, otyra kettim. Al­qymyma ashy óksik tyghylyp, óki­nish pe, qasiret pe - bir auyr dert jýregimdi syghyp ala jóneldi. «Dýnie órtenip ketse de Tókenning ýiine nege barmady ekem» dep ómir boyy ózimdi jazghyrumen kelem. Barghanda kóp nәrseler aitylar edi ghoy. Shirkin-ay, ertenimizdi boljay almaytyn beysharaly­ghymyzgha qaramay óte beyghambyz. Qanday tarihy sәtten bas tart­qanmyn. Súlbasy qarauytyp ba­ryp qoy qara týnge qoyyp ketken Tólegen kim edi deshi? Tóleshting ýiine barmasam, bitip ketetindey bolghan sharualarym qazir de tausylmady. Kýndelikti mimyrt tir­shilikpen әli arpalysyp kelem. Ayaldamagha ayaldap qana óte shy­ghatyn avtobus sekildi eken ómir degenin. Tólegen minip ketken kó­lik ony bizden bir jola alystatyp alyp bara jatqanyn qaydan bileyin!.. Qyryq jyl qinaghan dertti qaghazgha týsirmekshi bolyp, talay qalam alsam da, jazghan ólenim kónilimdi kónshitpedi. Dar-dar jyrtylghan qaghazdardyng sany joq. Tek Tólesh tiri bolsa jetpiske keletin kezende bir óleng arnap edim, sonyma ghana sәl qanaghat­tan­dym. «Jalyn» jurnalynda jariyalandy. Onyng ózin jerine jet­kizdim dep aita almaymyn...
Kitap degennen shyghady, erterekte marqúm Ótejan Núrghaliyev bir baspada istep jýrgen kezde izdep bardym. Qolymda qoljazbam bar, kitap shygharsam degen oi. Jón-jayymmen tanysyp bolghan son, Ótekeng marqúm týieden týskendey: «Oy, Jambyl obylysynan aqyn shyqpaydy», - dep qoljazbamdy ózime qaray ysyra saldy. Jaryqtyq Ospanhan Áubәkirov te otyr eken, meni jasymasa eken degeni me: «Ótejan, búl jigitting bizge әkelgen birer jýz gramy da bar shyghar. Bir jerge otyrayyq, ólenin tyndayyq. Sosyn aitarsyng aitaryndy», - dep qiiy ketkeli túrghan kezdesuge nýkte qoydy. Ýsheumiz syrtqa bettedik. Men de qyrysyp qal­dym. Óleng de oqymadym, kitap turaly da tis jarmadym. Ángime tyndap, iship-iship qayttym... Qazaqstan Jazushylar odaghynyng 75 jyldyq mereytoyyn atap ótken kezde Ótekene odaqtyng ishinde biraz aqyn-jazushylarmen birge jolyghyp qaldyq. Kezdese sap arqamnan qaghyp: «Sender bil­meysinder ghoy, әi, paqyrlar! Búl qazaqtyng Sholohovy», - dep jagh­dayymdy súrap jatyr, jany jәnnatta bolghyr jaryqtyq...
Ministrlikting tapsyrmasymen shyqpasa da, jeke aza­mat­tar­dyng qarjylandyruymen bes-alty kitabym shyqty. El emespiz be, jany jaz azamattarymyz bar­shylyq. Solar kómektesti. Jaratushy jandaryna jamandyq ber­mesin. Bir ókinishtisi, onday ki­taptar Respublikanyng týkpir-týkpirine taralyp, kitaphanalargha týse bermeydi eken. Dos-jaran, tuys-tughan, kórshi-qolandar qa­ryq bolyp jatady kitaptaryma. Respublika kóleminde keremet aqyn bolyp, ataq almasam da auylda bәri syilaydy. Keshe anau Qúryltaygha kelgen keybir jazu­shy-aqyndar atymdy súrap, ózin­she kekete-múqata «osy jiyngha kel­gen 4-5 jýz jazushynyng tórt-besin tanysamshy», - dep qoraz­danady. Olar tanymasa oghan kim kinәli eken? Ózinen basqany adam sanamaytyndyghy ghoy. Júrt arasynda ózi turaly qanday pikirler barymen júmysy joq. Tipti, key­bireuleri eshtenesi joq bolsa da ózine óte senimdi әri pysyq. Joly bolghysh. Sonysymen aibat shek­kisi keledi. Ataghy Alty Alashqa ket­ken aqyn-jazushylardyng jagh­dayyn da kórdik. Qazaqqa tәn mәdeniyetten júrday bolypty. Sóz tyndaytyn el edik. Shynyn aitsam, ishim jylap ketip baram. Berekesizdikten ne marqadam tabamyz osy?..».
Quandyq agha!

Osynyng bәrin siz maghan jazsyn, bolmasa bireuge aitsyn dep syrlaspaghan ediniz. Ózim solay sheshtim. Siz mening әkem­men zamandas, qúrdassyz. Ol kisi de jetpisting jelkesine shyq­qan. Balanyzdyng ýkili sәlemi dep qabyldanyz. Mening de sizge aghym­nan jarylyp aitqym keletin nәrseler óte kóp. Ataghynan at ýr­ketin anau-mynau emes, tek qana sizge. «Ádilettilik, turalyq degen bolypty, bolady, bolmaqshy eken» degenge qansha ghasyr senip ómir sýrsek, әli de sonsha ghasyr ilanyp kýn keshemiz. Qanday ókinishti, ә! Payghambarlary men әuliyelerine tas atqan adamnyng pәlenbay myng jyldyqtardan keyingi «әi, qap»-yn tolyq adam bolghanymyzdyng belgisi sanaghym da kelmeydi. Qalay jaratylsaq, solay ezilgen et jýrektilermiz. Agha, sizben әngimeleskenge deyin mening ishimdi de qyjyldar qyj-qyj qaynatatyn. Ózimmen qúrdas, zamandastardyng bolmasa kishi ini-qaryndastardyng jyl sayyn Mem­lekettik tapsyryspen jaryq kórip jatatyn kitaptaryn kór­gende «mening de jazghan-syzghan ólenderim jaryq kórse ghoy» (qyzghanghannan emes, qyzyq­qan­nan) dep oilaytynmyn. Qazir sol pendelik oidyng júrnaghy da qal­mady. Óitkeni, jetpisten asqan sizge búiyrmaghan, qazaq tabiy­gha­tynyng kartinasy syimaghan siyapat menen ne izdesin. Qayda әlgi «Quandyq keremet aqyn» dep ar­qagha qaqqysh qazaqtar! Nege ótirik kólgirsiymiz?..
Quandyq agha! Erteng poyyzdan týse salyp qonyr tabighatynyzben qayta qauyshasyz. Qauyzyn jar­ghan tirshilikti ainytpay qaghazgha sa­lasyz. Men de týsimde jylqy bop osqyrynyp, úiqymnan oyatatyn Altay turaly keremet suret salsam dep oilaymyn. Qolymnan keler me eken deshi! Ótejan marqúm әdil baghanyzdy bergen, siz qazaq tabighatynyng suret­ke­risiz...

Qúrmetpen
Yrysbek Dәbey,
Úlu jyly qyrkýiekting jiyrma besinshi júldyzy.

«Abai.kz»