Tenizi tartylghan, auasy jazda qapyryq ystyq, ara-arasynda topyraq suyryp, azynaghan jeli túratyn sol ónirde kindiginen baylanyp, nәpaqasyn terip jep, ilgeri-keyindi tirshilik keship jatqan jany siri adamdardyng túrmys-tirshiligin, tórtkýl әlemmen sabaqtasqan әleumettik mәselelerin terenirek sezinginiz kelse, marhabat, belgili jazushy, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Quanysh Jiyenbaydyng prozasyn oqynyz. «Án salugha әli erte», «Danq týrmesining tútqyny», «Jer ýstinde de júmaq bar» romandary ma, «Qúlan janaryndaghy ghúmyr», «Toqta, ólemisin» povesteri me, bolmasa kóptegen әngimelerin aitasyz ba, aldynyzdan sol ónirding syry teren, arman-múraty asqaq, minezderi qaysar adamdary shyghady.

Ou, búl ónirding mәselesin ataqty jazushy Á. Núrpeyisov «Songhy paryz» romanynda ýngip jazdy ghoy, odan artyq ne aitugha bolady deydi pende kónilin. Mәsele kóp eken, tym kóp. Tónirekting apshysyn quyryp, ot-jalyn shashyp, kókke bet týzegen Bayqonyrdyng gharysh kemeleri, jer jýzin dýr silkindirgen әlemdik sensasiyalar... Álemdik órkeniyetke mýlde qarama-qarsy temir jol boyyndaghy júpyny Tóretam stansasy... Sóite túra, qazaq degen tekti halyq qoy, býkil týrki júrtynyng kiyesine, danqyna ainalghan Qorqyt baba kýmbezi osy jerde. En dalany sharlaghan kóne qobyz saryny... Teniz tartylyp, qúrlyqpen jalghasqan Barsakelmes qoryghy... Tabanynda yod túnghan Qambash kóli... Taghysyn taghylar.

Adam men tabighat arasyndaghy baylanys, adamnyng tabighatqa jasap jatqan ashkózdigi men tabighattyng keri әseri, pighyldar qarama-qarsylyghy men úly derjavalyq ýstemdik, tughan jerge kindiginen baylanghan qarapayym adamdardyng tirshilik ýshin arpalysy men ýmiti, armany – jazushy Quanysh Jiyenbay shygharmalarynyng ýzilmes jelisine ainalghan. Bir shygharmada bastalghan jeli kelesi tuyndyda jana qyrymen terendep damidy.

«Ou, ayaq astynan ne býlinip qaldy? Jau quyp kele jatqanday jenil mәshiynesimen temir qaqpagha soghyla jazdap, oqys toqtaghanyn qayteyin; izinshe esigin tars jauyp, syrtqa atyp shyqqanyn qayteyin; mine, sonan beri beton tabaldyryqtan ne ary, ne beri óte almay seltiyip әli túr. Kýrteshesining jaghasyn kóterip aldy. Jiyek-jiyegine zer jalatqan qonyr kózәinegi de tósqaltasynan op-onay tabyla ketti» («Danq týrmesining tútqyny» romany).

Jazushynyng roman-povesterine de, әngimelerine de osy stili tәn. Keyipkerining jan-dýniyesine alghashqy sóilemnen engize salady. Avtordyng ózi tasada. Aldynnan myng tolqyp, myng keyin shegingen adam psihologiyasynyng tereng iyirimi ashylady. Jetektep barady... Tosyrqamaysyn. Óitkeni osy bir kónil-kýy saghan da, maghan da jaqyn. Etene. Ou, adamnyng jan dýniyesi múhit emes pe?! Shalqidy, tasidy, keyde keneresi keuip sualady. Avtor onyng detalin tapqan. Romannyng bas keyipkeri bildey qyzmetker Baymyrza Núrtayshtyng әieli onkologiyalyq emhana jatyr. Onay deymisin? Janyng temirden jaratylmasa, ishki әlemindi azaptaghan týrli kýige týspey kór. Apyray, júrttyng kózine qalay týser. Myna, emhananyng kórinisi qanday suyq.

«Onkologiyalyq auruhana: aldymen zahar shashqan dәri-dәrmekting iyisi tynysyndy taryltar; kirpikteri әzer qimyldaytyn miskin janarlar túla boyyndy tintkiler; aqyry ózing de ynghaysyzdau hal keshersin. Janyng yshqynyp, túmsyq úshyna tireledi. Túla boyyndy әldeqaydaghy әlsizdik biyleydi. Jә-jә, endigi armany – jazatayym bireu-mireuding kózine týsip qalmau. Esepke jýirik. Qaterli isikke shaldyqqan jýz qaraly adamnyng kem degende ýsh jýzge taqau tamyr-tanysy bar. Bilseniz, ýsh jýz adamynyz – bir qauym el. Olar osy qalanyng túrghylyqty halqy ma, әlde shaban poyyzdyng artqy vagonyna әzer biylet alyp, sonau Syrdariyanyng teniz qúyar saghasyndaghy balyqshylar auylynan keletin beytanys bireuler me – Baymyrza ýshin bәribir. Múnyng da barmaghan jeri, baspaghan tauy qaldy ma?! Qyzmet babymen talay dastarqannan dәm tatqan. Mine, sol tanystarynyng biri Baymyrzany qapelimde tanyp qalmay ma: «Ou, Baymyrza Núrtaysh, múnda ne ghyp jýrsiz?..» Sasqalaqtaghanda auzyna jóndi sóz týse me: «Saltanattyng syrqattanyp qalghany». Arqasyn berip, teris búrylar. Sizben sóilesuge kónilimning hoshy joq degendi týsine qoya ma búl qazaq? Qazymyrlanyp taghy nelerdi súraghyshtap, kisining jýikesin júqartar: «Áyeliniz auyrsa sizge de qiyn bolghan eken...» - dep jany ashyghansidy ghoy jәne de. «Zamministr Baymyrza Núrtayúlynyng isik aurulary auruhanasyn jaghalap jýrgendigin, ou, qalay týsinuge bolady? Tegin jýris pe? Áyelin syltauratyp... synayy...» Sol kýni-aq әlgi «janalyq» jarty qalanyzdy jaulap alar».

Jazushy, marqúm Dýkenbay Dosjan qansha degenmen shygharmashylyqtyng qaynauynda pisken túlgha ghoy. Q. Jiyenbaydyng jazu stiylining ereksheligin dәl anyqtaydy. «Qazaq әdebiyeti de avangard ýlgisinen ada-kýde emes, ol әrdayym әlemning tórt búryshynda tuyndaghan auqymdy kolliziya men janrlyq fabulany boyyna molynan sinirip damydy. Múhtar Áuezovting 20-shy jyldar basynda jazghan «Kinәmshil boyjetken», «Qaraly súlu» әngimelerinde batystyng tanday qaghyp, bas úryp minajat etken osynau әdis-tәsilining nyshany aiqyn seziledi. Jýsipbek Aymauytovtyng «Aqbilek» romanyndaghy qazaq boyjetkeni Aqbilek pen orys ofiyserining birin-biri tilmen emes, ishara, megzeu, sezim iyirimderi arqyly týsinui – qazaq prozasyndaghy avangard nyshandary. Arada qanshama jyl ótti, nesheme maytalman jazushylar shyndaludyng shynyna kóterildi, mandayaldy neshe aluan taqyryptardy iygerdi. Arnasy keng alqapqa jayylyp aghatyn dariya sekildi sóz ónerining býgingi bastau búlaghynyng bir tarmaghy Quanysh Jiyenbay esimimen tyghyz baylanysty.

Búrqyrap shyghyp jatqan ózge kitaptargha at izin salmay-aq, Quanysh qalamynan tughan hikayattar men әngimelerge arnayy toqtalu sebebimiz: onyng sóz saptasynda avangard nyshany, oy aghyny anyq kózge úryp, men múndalap túrady. Jazghyshtyghynda sóz joq. Qalamger qalay jazady?.. Nendey kórkem tәsilge jýginedi, gәp sonda» dep tanidy agha jazushy.

Avangard nyshany... IYә, Quanysh Jiyenbaydyng prozasyn ózgelerden daralap, shoqtandyra týsetin de osy basqagha úqsamaytyn ózindik jazu stiyli tәrizdi. Búl onaylyqpen iyegirilmeytin jazu mәneri. Ara shekti qatang saqtamasa, avtordyng qazymyrgha, ezui kópirgen kók myljyngha ainalyp sala berui bir-aq pәste. Degenmen osynau kirpiyaz jazu tәsilin avtor jaqsy iygergen dep bilemiz.

Endi jogharyda keltirilgen ýzindige qayta oralayyq. Romannyng bas keyipkeri Baymyrzanyng kim ekenin, basyna qanday is týskenin obrazdyng jan dýniyesindegi tynymsyz silkinister anghartady. Zamministr... Ekining birinde joq biyik mansap qoy. Sonda da onyng basynda ózgeden quystanu tәrizdi pendelik sezim bar. Jazushynyng artyqshylyghy da osynda. Qatan, standartty keyipten qalamgerlik baghytyn aulaq salady. Romanda zamministr bolyp siresip qalghan Baymyrzany kórmeysiz. Ol da et pen sýiekten jaralghan. Ásili, ol osy pendelik sezimimen sizge jaqynday týsedi. Pendelik sezimnen Siz adasyz ba? Pendelik sezimsiz adam bola ma? Keyipkerding plusten minuske, minusten pluske auytquyn jazushy osylaysha qalt jibermey ýngy suretteydi. Osy rette oy aghynymen ýndesken avangardtyq stili – qopara beyneleu jazushynyng ontayynan kelgen.

Shygharmadaghy ózge keyipkerler de osylay óriledi. Jalpy, Q.Jiyenbaydyng qay-qay tuyndysy bolmasyn psihologiyalyq tartysqa, keyipkerlerding jan dýniyesining ishki iyirimine qúrylady. Sonyng detalin sәtimen tabady. Saltanattyng kýtpegen tústan aty jaman keselge úshyrauy ózine de, ózgege de jenil me? Rejisserlik júmysta әzirge joly bolmay jýrgen úldary Ghafizge anasynyng derti onay tiymegen. Túrmys qúryp, joly bolmaghan bir kezdegi uyzday jas kelinshek Úmytqannyng qazirgi kýii she? Taghdyr aidap, Barsakelmes aralynan bir-aq shyqqan onyng jan dýniyesinde de dәl osy mezette dýniyeni órtep jibererdey mazasyzdyq bar. Jalghyz úly Qabyl ortalyqta týrmede otyr. Jazyghy - vertoletpen aralgha qúlan atugha kelgen әkimsymaq, jartykesh baylardyng masayraghan balalarynyng myltyghyn tartyp alyp, tóbelerinen bir atyp, quyp shyqqany. Qabyl bir kezdegi bedeli dýrkirep Aralgha, odan Barsakelmeske kelgen qadirmendi Baymyrzanyng úly bolyp shyqsa qalay? Mine, osynday shiyelenisken situasiyalarda avtordy oqigha emes, eng aldymen, sol oqighanyng keyipker jýregine týsirer barsha salmaghy men keri serpilisi qyzyqtyrady. Ár keyipker ózinshe kýy keship tolghanady. Kózqaras-payymdary bólek. Tipti qarama-qarsy. Avtor olardyng isine, kózqarasyna aralaspay, erkine jiberedi. Alayda, bir qyzyghy – romanda әr qiyrdan bas kótergen keyipkerler bәribir bir nýktede toghysyp, birin-biri tolyqtyryp, minez-bolmystaryn ashyp jatady. Birining syrttay dýrkiregenmen, pendelik-púshayman keypi, ekinshisining ómirding soqqysyna ilinip, qiyn kýy keshkenmen, saqtalyp qalghan kisilik túlghasy aishyqtalady.

Mәselen, әkesi Baymyrzanyng kónili tolmaytyn úly Ghafizding rejisserlik beynesinen Almatydaghy jeltoqsan kóterilisining shynayy kadrlaryn týsiruge úmtylghan ólermendik is-әreketi bayqalady. Keyinnen onysy joyylyp, jasaghan tuyndylary jaryq kórmese, onyng jalyn atqan keudesinde narazylyqtyng oyanuy, ishtey kýiinui zandy emes pe? Ghafizding óner jolynda ózindik ústanymy bar. Jasandylyqqa qarsy. Avtor keyipkerin bәribir tomagha túiyqta qaldyrmaydy. Qazirgi uaqyt qúrsauda qalghan jabyq kezeng emes. Sol Ghafiyzing endi sheteldik ýlken ghalymdarmen birigip, jer betindegi eng qany taza halyq – qazaqtar ekendigi jóninde filim týsirmek. Shygharmashylyq prosesting sheshimin tappay, tynymsyz oy keshude. Al sol eksperiymentke iligip, qazaqtyng eng taza qanyn arab hanzadasyna berip, ómir syilaushy Qabyl bolyp shyqsa she? Jazushy adam jaratylysynyng sonshalyqty kýrdeli, hәm keregharlyghyn sóitip obraz basyndaghy әr aluan kýy arqyly algha tartady.

Keyipkerlerding kýrdeli taghdyry tughan jer ekologiyasymen baylanysqan. Baymyrzany da sonau astanadan jetektep Aralgha әkelip otyrghan da sol Kishi Araldyng problemasy. Jerlesterining qolqalauymen kelgen. Qolynda Bayqonyr ailaghynyng jer asty suynyng kartasy bar. Tylsym tabighattyng pәrsha-pәrshasyn shygharyp, mezgil-mezgil kommersiyalyq raketalardy aspangha úshyryp jatqan alpauyttardyng izdegeni osy emes pe – mol su qory? Baymyrzanyng ómirine jetetin qarajatty bir-aq audarar. Kishi Araldyng teniz qúmynan ýiilgen bógeti kýshti dauylda jyrylyp ketip, soqpa tolqyn Baymyrzany qanbaqtay úshyryp, batpaqqa tyqqan. Tabighattyng ishtey tynghan dýley minezin, qaharyn kóriniz. Baymyrza esinen tanyp, әupirimmen aman qalghan...

«Án salugha әli erte» romanyndaghy Ábdimәlik pen Qarajan da oisyz, qamsyz jandar emes. Irgeden qara dauyldy qúiyndatyp aspangha kóteriletin raketalardyng zardabyn jaqsy biledi. Biraq atamekennen bezu oida joq. Ystyghyna, suyghyna kóngen. Áreketshil de tynymsyz. Aylaqtyng astamshyl әskery shendilerimen til tabysyp ýlgirgen. Ábdimәlik bayqonyrlyqtargha halyqtyng senimdi ókili bolyp tanylsa, Qarajan - temir jol stansasynyng bastyghy. Zamannyng betalysyn tamyrshyday týisingen Ábdimәlik ózi basqarghan sovhoz taraghan song da qarap qalmay, kosmodrom irgesinen jeke menshik týie fermasyn ashqan. Sóitip densaulyqqa asa paydaly keptirilgen shúbat – Bayqonyrda әlemdik brendke ainalghan. Gharyshqa kóterilip paydalanghanda, kenetten keme ishining jusannyng júpar iyisine bólenuin aitsanshy bәrinen. Boz jusandy dala gharyshqa kóship kelgendey. Gharyshkerler anyz qylady. Ábdimәlikting paydasy shash etekten. Biraq oghan toqtap qalar Ábekeng joq. Tabanynda yod túnghan Qambash kóli qazaqqa Jaratqannyng bere salghan ghajap syiy eken ghoy. Yod jetispeytin adamdargha birden-bir em kózi eken Qambash kóli. Kosmostyq zertteu de osyny dәleldegen. Endi osy baylyqty nege iygermeske. Nege kól jaghasyna aqshanqan sanotoriy ýilerin salmasqa. Sonda әlemning týkpir-týkpirinen yod jetispeytin auru adamdar Qambashqa aghytylmay ma?.. Sodan song kór, dóy Ábdimәlikti. Oi-qiyaly sharyqtap, iske qúmbyl kirisip ketken. Qarajannyng oi-órisi odan kem emes.

Romanda qytymyr tabighatqa qaramay, tughan jerding tirligin dóngeletuge úmtylghan keyipkerler suretteledi. Biraq múnda da avtor oqigha sorabynda ketpey, basty jelini keyipkerlerding ishki әlemindegi tartysqa qúrady. Árqaysysynyng jan dýniyesin sóiletuding ontayly kiltin tabady. Jalpy, Q. Jiyenbay prozasyndaghy basty erekshelikting biri osy dep bilemiz. Oisyz-qamsyz adam bolmaydy. Kim-kimning de kónil týkpirinde ýlkendi-kishi týitkil, jan jarasy jatady. Jaratqan Ie adam degen paqyrdy jaratqanda osynday oilaudy, mazasyz kýy keshudi qosa bergen. Osy sipat avtor tuyndysynda basymdyqqa ie bolady. Kýieui Ábdimәlik eki qabatty kottedj salyp berip, syrt qaraghanda asta-tók ómir keship jatqan Patshagýlding bala kóterip, әiel baqytyn sezine almauy, oghan kerisinshe Ábdimәlikting qaytys bolghan birinshi әielining qyzy Meyramkýlding ayaghynyng auyr boluy, jastayynan aurushang bolyp, pansionatqa ótkizilgen Ábdimәlikting ýlken úly Ánuarbekting jazylmas jan jarasy, Ábdimәlik pen Qarajan arasyndaghy bәsekelestik pen qyzghanysh – qalamgerding romanda indete suretteytin nysanyna ainalghan. Tútastay alghanda, әleumettik ótkir mәseleler men adam jan dýniyesindegi qym-quyt qayshylyqtar jazushy shygharmalarynda qos órim bolyp tútasqan.

Avtordyng «Jer ýstinde de júmaq bar» romany jóninde búghan deyin baspasóz betinde pikir bildirgenbiz. Jalpy, bir ónirding Tәuelsizdik jyldaryndaghy ózgerisi men Aral tenizining tartyluymen kelgen qayghy-qasireti, qanday qiyndyq bolsa da, tughan jerinen bir eli ajyramaghan adamdarynyng jankeshti tirligi men әr aluan psihologiyasy Q.Jiyenbay tuyndylarynyng ýzilmes altyn arqauyna ainalghan. Ózine etene jaqyn taqyryp әr aluan harakterlermen aishyqtalady. Keyipkerleri taghdyrdyng aidauymen basqa ónirge kóship, Almatynyn, basqa da iri qalalardyng qaq tórine ornalassa da, bәribir tughan jerin, kók tenizin saghynyp jýredi. Týsinde shalqyghan aidyndy kóredi. Ýmit ólmeydi.

Biyl 70 degen mereyli jastyng jelkenin kergen Quanysh Jiyenbay - qazirgi qazaq prozasynyng kórnekti ókili. Onyng jazghan tuyndylary ózge qalamgerlerding shygharmalaryna úqsamaydy. Baqytyn da, abyroyyn da qalamynan tapqan. Asyghyp, aptyghyn bireulerding aldyna týssem dep ózeuremeydi. Ózine senimdi. Biz bayqaghanda, býgingi agha qalamgerding jastargha aitar tilegi bar: qazirgi prozashylar tym batysshyl bolyp ketken tәrizdi, olar, eng aldymen, qazaq prozasynyng qaynarymen, klassikasymen susyndauy qajet emes pe deydi. Noveli syilyghyn alyp jatqan key sheteldik jazushylardyng dengeyi ózimizding Tólen Ábdik, Dulat Isabekov, taghy basqalardan artyp ketip jatqany joq. Oilanarlyq-aq payym. Solardyng qataryna Quanysh Jiyenbaydyng da salmaqty prozasyn qosar edik. Onyng tuyndylary Syrdariyanyng tómengi aghysyn qonys etken dýiim elding ótken ghasyrdyng 70-jyldarynan beri basynan ne ótip, qalay tirlik keshkenining kórkem shejiresi ispetti. Arpalys ta, jankeshti enbek te, tabighattyng tozuynan tughan zaual da suretker kónilinen tasa qalmaydy.

Agha jazushygha zor densaulyq, shygharmashylyq tabys tileymiz. Jazarynyz kóbeysin.

Sәmen Qúlbaraq,

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Taraz qalasy

Abai.kz