20 qarasha kýni preziydent saylauy ótedi. Kandidattardyng ýgit-nasihat júmysy ózining sharyqtau shegine jetken siyaqty. Halyq ta óz tandauyn jasaugha dayyn.

Preziydent saylauynan keyin eldi qanday janalyqtar kýtip túr? Saylanghan preziydent nendey mәselelerge basty nazar audaruy tiyis? Jana Qazaqstan qúru isine ne kedergi, ne qoldau bolmaq? Eski Qazaqstannyng «múrasynan» qalay qútylamyz?

Qoghamdy tolghandyrghan osy jәne ózge de ózekti mәseleler tónireginde jazushy Mereke Qúlkenov pen sayasatker Ámirjan Qosanov oy bólisip, dialog qúryp edi. Jazushy men sayasatkerding súhbatyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Baghdarlamalar ne beredi?

M. Qúlkenov: Qazaqstannyng jana preziydentin saylau sәtine sanauly kýnder qaldy. Qazirgi tanda osynau asa jogharghy lauazymgha ýmitkerler ózderining saylau aldyndaghy baghdarlamalaryn jariyalap ýlgerip, ýgit-nasihat júmysyna kirisip ketti. Ártýrli dengeydegi osy baghdarlamalardy zerdeley zerttegen halyq, meninshe, kimge dauys beretinin aldyn ala bilip otyrghan siyaqty. Óitkeni Qazaqstannyng jarqyn bolashaghy turaly tap basyp aityp, maqsatyn aiqyndau kez-kelgen ýmitkerding shamasy keletin dýnie emes. Olay deytinimiz – elding dәl býgingi ekonomikalyq әleumettik jaghdayyn tereng bilip, ony aiyqtyrudyng joldaryn jan-jaqty izdestire alatyn bilikti adam ghana alda túrghan auyr da kýrdeli iske jankeshtilikpen tәuekel ete alady.

Mening jeke pikirim – Qazaqstannyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyn tayau arada jaqsartu ýshin barlyq salagha halyq birden sezinetin kýshti de sheshimdi reforma kerek. Sonymen qatar, barlyq dengeydegi biylik salasyna jana kadrlardy irikteu dәl býginnen bastap qolgha alynbasa is ongha baspaydy. Biz otyz jyl boyyna korrupsiya men men kóz boyaushylyqtyn, yaghny aldau-arbaudyng qúrbany bolyp keldik. Sol aldap-arbaushylardyng ondaghan ókilderi әli kýnge biylik basynda otyr. Osynday qaraqan basyn ghana oilaytyn jalghan otanshyldardan shúghyl týrde qútylmayynsha eshbir reforma jýzege aspaydy.

Meninshe, bizding sayasy partiyalardyng negizgi maqsaty – preziydenttik lauazymgha óz ókilderin saylau emes, qalayda parlamenttegi óz oryndaryn saqtap qalu.

Sondyqtan da preziydent saylauynan keyin otyz jyl boyyna quyrshaq sayasy partiya retinde tek qana biylikting soyylyn soghyp kele jatqan jasandy tobyrdan qútyludyng sharasyn oilastyrghan jón. Onyng bir tura joly – baghdarlamasy aiqyn, ekstremistik qúlqy joq jana partiyalardyng tirkeluine jol ashu. Osylaysha elimizdegi dәrmensiz demokratiyanyng ayaghyndaghy shiderdi alyp tastau.

Á. Qosanov: Mәke, baghdarlamalar turaly aittynyz. Kandidat qanday bolsa, halyqqa úsynar baghdarlamasy sonday bolatyn shyghar. Qazir bayqasanyz, el sol kandidattardyng túghyrnamasynan góri, qalay jilik syndyryp, siyr saughanynan kóbirek habardar bop, sony talqylap әlek bolyp jatyr emes pe?

Ózimdi eki mәsele qyzyqtyrghan edi.

Birinshiden, qazirgi әlemdik daghdarys, KOVIYD-tik shekteuler saldary, Reseyge qarsy Batys sanksiyalarynyng salqyny sekildi obektivtik kedergiler túsynda ekonomikamyzdy qalaysha saqtap qalamyz degen saual barshamyzdy mazalaytyny ras.

Ekinshi, sayasy reformalar qarqyny qanday bolmaq? Sóz joq, deputattardy saylauda majoritarlyq, yaghny birmandattyq jýieni qaytadan qalpyna keltiru dúrys sheshim boldy. Ol qadam partiya mýshesi emes azamattardyng sayasy belsendilik tanytuyna mýmkindik beredi.

Biraq әli de bolsa, oppozisiyalyq partiyalardy tirkeu jәne barlyq dengeydegi saylau komissiyalaryn atqarushy biylikten tәuelsiz etu sekildi manyzdy sharualar jýzege aspay jatyr. Meninshe, ol aldaghy 7 jyldyng enshisinde boluy tiyis.

20 qarashadan keyingi biylik

M. Qúlkenov: Al endi 20 qarashada halyq ózi qalaghan preziydentin saylady delik. Ári qaray ne istemek kerek? Búl súraqqa óz tarapymnan jauap bersem – halyq ózi saylaghan preziydentine kómektese otyryp, onyng ózine deyingi biylik iyesining jolymen jýrip, jeke-dara biylik qúruyna mýmkindik bermeu. Ol ýshin, әriyne, kóp keshikpey ótetin biylikting ekinshi tarmaghy – parlament saylauyn shyn mәninde halyqtyq saylau dәrejesinde ótkizu. Yaghny partiyalardan nemese jeke mandatpen saylanatyn deputattardyng shyn mәninde halyq qalaulylary boluyn baqylau siz ben bizding abyroyly boryshymyz. Al jana deputattar búrynghyday preziydentting auyzynan shyqqan әrbir sózge shybyndaghan jylqyday bas shúlghy bermey, ýkimetke mýshe bolatyn әrbir jana ministrdi parlament talqysyna saludy talap etse deymiz.

Sonymen qatar, jana Parlament mýsheleri meyilinshe eshkimge tәuelsiz bolmasa ghoy dep armandaymyz. Ol ýshin, әriyne, preziydent ústanghan baghytty sauattylyqpen týsinetin, onyng reformalaryn qoldaytyn, sonymen qatar, bolashaq jana Qazaqstandy damytu jolyndaghy kedergilerge tosqauyl bola alatyn kókiregi oyau, kónili kemel túlghalardy tandap. solargha dauys beru -  bizding azamattyq boryshymyz.

Á. Qosanov:  20 qarashadan keyin biz mýldem basqa Toqaevty kóretin siyaqtymyz. Yaghni, ol 2019 jyly Nazarbaevpen birge jasalghan ekeuara kelisimnen qútyluy tiyis. Áytpese, osy kýnge deyin Nazarbaevtyng elesi Gamletting әkesining elesindey eldi kezip, Toqaevtyng basty bastamalaryna kedergi bop kele jatqanyn sezemiz ghoy. Eski Qazaqstan elesinen birjolata at qúiryghyn kesisu qajet! Ertengi saylau Toqaevqa dәl sonday kart-blansh bergeli otyr.

Sondyqtan bas biyliktegi mәrtebesin resmy týrde bekitip alyp, ózine berilgeli túrghan tarihy mýmkindikti preziydent barsha qogham mýddesinde paydalanyp, shynayy әri qarqyndy sayasy reformalargha jol ashuy tiyis. Shynyn aitu kerek, halyq odan dәl osynday batyl da sheshushi qadamdardy kýtip otyr! Jәne de, keybir sheshimder qiyn, biraq auaday qajet boluy mýmkin. Ekonomikalyq, әleumettik, qarjylyq jәne syrtqy alandaghy jaghday soghan mәjbýr etui mýmkin. Populizm, kóniljyqpastyq, jalpaqshesheylik sayasatta bereke bermeydi. Ózim 90-jyldardyng ortasynda ýkimette júmys istegende, sonday taghdyrsheshti tandau bolatynyn óz kózimmen kórgenmin.

Jana men eskining jantalasy

M. Qúlkenov: Biz jana preziydent pen parlamentti saylap alyp, jana ýkimetti taghayyndaghan song isti neden bastauymyz kerek degen bәrimizge ortaq súraq tuady.

Áriyne, eng aldymen jәne shúghyl týrde halyqtyng baylyghyn ózine qaytaru. Demek, otyz jyl boyy at tóbelindey úry-qarylardyng uysynda ketken múnay jәne basqa jer baylyqtarymyzdy, halyqtyng manday teri men taban aqysyna salghan nysandardy memleket qaramaghyna qaytyp alu. Ózimizge qatysty bir ghana mysal aitsam: Qazaqstan baspasózining kenes ýkimet túsynda eki keshendi ghimaraty boldy: birinshisi – Qazaqstan Kompartiyasynyng baspasy, ekinshisi – «Kitap» baspalar ýii. Eger osy eki tarihy ghimarat Qazaqstan Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligining qúzyryna qayta alyp berilse, barlyq gazet-jurnaldardyng armany oryndalar edi. Áytpese qazir qazaq baspasózinde isteytin jurnalisterding jaghdayy mәz emes.

Búny men nege aityp otyrmyn? Eger jogharyda aitylghan eki ghimaratty ministrlikting qúzyryna berse, onda Qazaqstandaghy barlyq baspasóz ókilderining problemasy birden sheshiler edi. Úzaq jyldan beri bas auyrtyp kele jatqan kýrmeuli mәselening birden bir sheshimi – ministrlik qúzyryna ótken osy alyp ghimarattardyng artyq alandaryn jalgha beru arqyly sheshiler edi. Al toqsanynshy jyldardyng ayaghynda keybir belsendi sheneunikterding biliksizdigining saldarynan dalada qalghan qazaq baspasózine memlekettik qamqorlyq auaday qajet. Memleket búnday asa qajet qamqorlyqty qazaq basylymdaryn strategiyalyq әriptes retinde bauyryna tartsa ghana sheshimin tabady.

Á. Qosanov: Mәke, 30 jyl ishinde talan-tarajgha týsken halyq baylyghyn, onyng ishinde Siz aityp otyrghan ghimarattar da bar, óz iyesi – halyqqa qaytaru isi, әriyne, ózekti mәsele. Kópshilik ol bastamany qoldap otyr. Biraq, mәselening eki jaghy bar siyaqty. Birinshiden, naryq zandaryna say jeke menshikke ótip ketken kәsiporyn ne nysannyng zansyz jekelendirilgenin sotta dәleldeu kerek. Ekinshiden, eski Qazaqstannyng bar qyzyghyn kórgen bayshykeshter op-onay óz menshigin bere sala ma eken?

Osynau kedergilerdi enseru ýshin, eng aldymen, myqty zangerler men preziydentting sayasy erik-jigeri qajet.

Til mәselesinde tegeurindilik kerek

M. Qúlkenov: Jana saylanghan preziydentting búdan bylay resmi, resmy emes jiyndarda tek qana memlekettik tilde sóileuin talap etu - halyqtyng qasiyetti boryshy. Al alqaly jinalystarda ilespe audarma jýiesi iske asyryluy qajet.

Latyn әlipbiyine kóshu de kezek kýttirmeytin mәsele. Búghan halyq әbden dayyn dep esepteymin. Óitkeni sonau 1939 jyldan 1949 jylgha deyin latyn әlipbiyin paydalanghan halqymyzdyng sanasynda latyn әlipbii әli kómeskilengen joq. Búl túrghydan qazaqstandyqtardy alandatatyn nәrse – latyn әlipbiyine tek qana qazaq mektepterining kóshui. Búl mýldem dúrys emes. Qazaqstandaghy memleketting qaramaghyndaghy barlyq mektep, barlyq jogharghy oqu oryndary birden әri bir mezgilde latyn әlipbiyine ótkende ghana is ongha basady.

Sonau XVIII ghasyrdan beri, Reseyge bodan bolghan kýnnen bastap ana tilimiz orys tilining kólenkesinde keledi. Áli kýnge deyin memlekettik tildi mensinbey, elemey, qasaqana orys tilin paydalanyp otyrghan mekemeler men kópshilik oryndardy qatang tәrtipke shaqyratyn uaqyt jetti. Yaghni, búdan jiyrma jylday búryn qabyldanghan til turaly zandy qayta jazbasa bolmaydy. Sonymen birge, memlekettik til turaly arnayy zang qabyldaytyn uaqyt әldeqashan jetti.

Bizding Memlekettik oryndarda, ministrlikterde, qúqyq qorghau oryndarynda Memlekettik tilde mәu dey almaytyn shalaqazaq bauyrlarymyzdy tezge salatyn bir kezeng bolu kerek qoy. Ony biz qolgha almasaq, kim qolgha alady?

Á. Qosanov: Meninshe, til mәselesining kóp aityla bermeytin eki astary bar. Birinshisi – syrtqy qauip. Ol – «orys әlemin» saqtap qalu men postsovettik kenistikte odan sayyn damytudy resmy týrde jariyalaghan Kremliding sayasaty. Ony biz ashyq aituymyz kerek. Ókinishke oray, syrtymyzda da, óz ishimizde de sol súrqiya sayasatty qoldaushylar bar. Ukraina jerin anneksiyalaudy da Kremli «orys tildilerding qúqyn qorghau qajettiligimen» negizdedi emes pe? Kýni keshe «denasifikasiya» dep taghy shyqty. «Soltýstik oblystar» faktory men ishten tynghan separatizmdi Kremli óz mýddesinde paydalanyp ketpesine kim kepil? Sondyqtan da memlekettik tilimizdi qorghaumen qatar memleketimizding jer tútastyghyn, otanshyldyghymyzdy qoldau, syrtqy qauipterge layyqty toytarys beru qajettigin barshanyng sanasyna sindiru sekildi júmysty dereu qolgha alu kerek. Ázirshe, әr qazaqtyng tórinde resey «telepropagandisteri» kýndelikti sayrap, ózining neoimperiyalyq  uyn shashyp jatqanda, onday júmys atqarylyp jatyr deuding ózi әbestik bolar.

Ekinshi astardyng ishki sipaty bar: bar bәle ózimizding ishimizde! Bir ghana súraq: bizding basshylardyng balalary qay mektepterde, qay tilde oqyp jatyr eken? Osy súraqty barsha sheneunikter men deputattargha qoyyp, jauabyn jariyalasa ghoy...

Jana Qazaqstannyng jana jaghympazdary

M. Qúlkenov: Jana Qazaqstannyng jana preziydentin songhy kezderde bizding sanamyzgha virus bolyp kirip ketken jaghympazdyqtan qorghau jolyn izdestiru – halyqtyng isi. Búghan deyingi elbasymyzdy Qúdaygha, payghambargha, әuliyege tenegen, tipti teneu taba almay qinalghan, agha-apalarymyz, zamandastarymyz әli ortamyzda betteri býlk etpey aman-esen jýrip jatyr. Tipti keybireuleri endi jana preziydentke qalay jaghynudyng arnayy baghdarlamasyn jasap jatqan siyaqty. Bizding ejelden qanymyzda bar, sonau jyraulardan, bertindegi Mahambet, Júban Moldaghaliyev, Safuan Shәimerdenov, Salyq Zimanov, Sherhan Múrtaza men Múhtar Shahanovtan qalghan shyndyqtyng qaymyqpay betke aitu dәstýrin qayta tiriltuimiz abzal. Ádildik pen shyndyq bizding kýndelikti tirligimizding úranyna ainalugha tiyis. Búghan preziydent te, qarapayym halyq ta boysúnuy kerek.

Á. Qosanov: Siz keltirgen abyroyly tizimge men 2011 jylghy Janaózen tragediyasy kezinde ziyaly qauym atynan dauys kótergen Sizding ózinizdi, Qabdesh Júmәdilov, Sofy Smataev siyaqty aghalarymyzdy, últtyq qasiretke arnalghan ólender jinaghyn sol kezding ózinde dereu qolgha alghan Esenghaly Raushanov pen arnayy ólender siklyn arnagha aqyn Úlyqbek Esdәulet aghamyzdy qosar edim.

Bir qyzyghy, bizdegi jaghympazdyq... uaqyt pen nysan tandamaydy eken: keshe ghana Nazarbaevqa tabynyp, ony pir tútqandar, bir kýnning ishinde odan ainyp, «toqaevshyl» bop shygha keldi! Meninshe, olardyng osynday qúbylmaly ekenin preziydentting ózi sezip-bilip otyr. Miyghynan bir kýlip qoyatyn shyghar...

Ókinishke oray, jaghympazdyq degeniniz eshbir vaksinany moyyndaymaytyn dertke ainalyp ketti ghoy! Eng soraqylyghy sol: jaghympazdanu arqyly qyzmetke ne ataq-dәrejege qol jetkizu ómir saltyna ailanyp bara jatqanyn óskeleng úrpaq óz kózimen kórip, sol virus solargha da júqqan siyaqty. Búl bolsa, últtyq apattyng aldy!

Auyldaghy ahual alandatady

M. Qýlkenov: Oyly qazaqqa úiqy bermeytin taghy bir auqymdy mәsele – qazaq auylynyng taghdyry. Búl bizding biylik qatty tolghanatyn keshendi mәsele dep oilaymyn. Sonau toqsanynshy jyldary basshylarymyz bizge mal ósirip qajeti joq, etti shet elden satyp alamyz degen kórsoqyr týsiniginen bastalghan auylgha degen nemqúraydy kózqaras әli týzelmey keledi. Sóitip, biylik auyldy nazardan tys qaldyrdy. Esesine Qazaqstandaghy eng shúrayly jerlerdi ózderi nemese aghayyn-tuystary bólip aldy. Mine, osy zansyz hantalapaygha týsken jerlerdi qayta qarap, halyq iygiligine júmsasaq, kәne!

Ádilin aitu kerek, Tәuelsizdik jyldarynda qazaq auyldarynyng infraqúrylymdyq ahualy biraz týzeldi. Batys Qazaqstan oblystarynyng eng shalghay týkpirine deyin gaz tartyldy. Ontýstik ónirler de osynday iygilikke keneldi. Eldi mekenderdi auyz sumen qamtamasyz etu de oidaghyday iske asuda. Ýkimetting auyl sharuashylyghyn subsidiyalauynda da biraz algha jylju bar. Bir sózben aitqanda auyl túrghyndarynyng túrmys jaghdayy edәuir jaqsardy. Qazir auyldyng әielderi kómir jaghyp, kýl shygharmaydy, qolarbamen su tasymaydy. Barlyq jaghday ýiding ishinde. Mine, osy túrmystyng jaqsaruy auyl túrghyndarynyng ruhany ómirine aitarlyqtay núqsan keltirude.

Óitkeni, auyldyng túrmystyq jaghdayy jaqsarghanymen túrghyndarynyng isteytin júmysy joq. Er adamdar vahtalyq júmystargha nemese basqa ónirlerge jaldamaly júmystargha barugha mәjbýr. Al auylda qalghan bala-shaghanyng tirligi qanday? Balalardyng tirligi belgili, asyr-salyp oinaydy, shuyldap mektepke barady. Uayym-qayghysyz, baqytty balalyq shaq. Ýide otyrghan jas kelinshekting tirligi qanday? Ot jaghuly, su keluli, jaghday jaqsy, qúdaygha shýkir. Teledidar kýndiz-týni bir tynbay, úzaq sonar mahabbat serialdaryn kórsetedi. Odan qalsa, ósek-ayandy qarday boratqan әleumettik jeli bar. Qolyndaghy qalaqtay smartfonnyng týimesin basyp qalsan, qym-quyt, ala-sapyran oqighalar kóz aldyna kele qalady. Adam balasy búl tirshilikten de jalygha bastaydy, sóitip, ózi siyaqty ýiinde eki qolyn qayda qoyargha bilmey otyrghan qúrbysyna telefon shalyp, ýiine shaqyrady. Ol taghy bir-eki kelinshekti ala keledi. Bastanghy osylay bastalyp, shәy ishuden, sharap ishuge úlasady. Sodan auylda bos jýrgen jigit-jelender әngimening arqauyna ainalady... Qysqasy Abay babamyz aityp ketken: «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn» degen maghynasyz, mәnsiz tirlik bastalady. Búl qazirgi auyl ómirindegi qauipti tendesiyagha ainalyp barady. Meninshe, auyl ómirine arnalghan keshendi memlekettik baghdarlama jasau - kezek kýttirmeytin mәsele. Ásirese, auyl tirshiligindegi jas otbasynyng qazirgi taghydyr bәrimizdi oilandyruy tiyis.

Á. Qosanov: Aytyp otyrghanynyz – ashy shyndyq! Biraq, mәsele tek qana memlekettik baghdarlama qabyldaumen sheshile qoymas. Sóz joq, auyldy damytu ýshin qarjy kerek. Ony bólu ýshin Siz aityp otyrghan memlekettik baghdarlama bekitilui shart. Biraq, 30 jyldyng ishinde auyldy kórkeytuge arnalghan qanshama qújat qabyldandy desenizshi?! Solardyng belgili bir nәtiyjesi bolghanmen, bar qyzyghyn ortadaghy deldal-shendiler, yqpaldy toptar kórip jatqan joq pa?! Auylgha arnalghan qyruar qarjy, negizinen, Astana men oblys ortalyqtarynda otyrghandardyng qaltasynda qaldy emes pe?

Meninshe, bizding keybir ministrler auylda әjethana qay jerde ekenin bilmeytin siyaqty! Kóbisi Astanadaghy kreslosyna aspannan salbyrap kelip, qonjiya qalghanday. Bәlkim, bayaghy kadr irikteu sayasatyna qayta oralu kerek shyghar: sheneunik aldymen auyl-aymaqta tiyisti tәjiriybe jinaqtap, sosyn ghana qalalyq, oblystyq, qolynan kelip jatsa, respublikalyq mekemege barsyn. Sol kezde auyldyng qadirin, mún-múqtajyn týsine alar. Bir myqty fransuzdyng sózine salsaq, bolashaq ministr auylda tuyp, Astanada ólui kerek!

Jemqorlyqty jene alamyz ba?

M. Qúlkenov: Jana saylanghan preziydentimizding eng aldymen qolgha alatyn sharuasy – biylikti mendep alghan burokratiya men sybaylas jemqorlyqpen ymyrasyz kýresu. Tek kýresip qana qoymay tez arada bәrin qalpyna keltiruding tetikterin úiymdastyru. Elimizdi әbden jaylap alghan osy eki indetten qalay qútylamyz dep tolghanghanymda ana bir jyldary Gruziya eline preziydent bolghan M. Saakashviliyding ózge júrtty eleng etkizgen is-qimyly esime týse beredi. Sol azamat azghantay uaqyttyng ishinde eldegi jemqorlyq pen burokratiyanyng týp-tamyryna balta shauyp, bәrin qalpyna keltirdi. Al biz kýni býginge deyin «synyq arbanyn» ýstinde kelemiz. Ákim-qaralardyng kópshiligi qarapayym halyqty estuden qalghan. Bir ghana mysal: eger bir adam audan әkimining ýstinen oblys әkimine aryz jazsa, janaghy hat qaytyp ainalyp audan әkimining qolyna tiyedi. Búl ne degen sóz? Janaghy aryzdyng kótergen mәselesi oblys әkimining basyn qatyrmaydy degen sóz. Al sybaylas jemqorlyq degen mәsele býkil halqymyzdyng sanasyn ulaghan qauipti indet. Qazir halyq ýlkendi-kishili qanday mәsele bolsa da tek para arqyly jýzege asady dep oilaydy. Búl degeniniz qúqyq qorghau organdar men sot jýiesine týbegeyli reforma kerek degenge sayady. Shynyn aitu kerek, ýkimet sybaylas jemqorlyqpen kýresudey-aq kýresip jatyr. Biraq, bir jaqty. Aytalyq, sybaylas jemqorlyqpen kýres Agenttigi әzirge tek qylmyskerlerdi topyrlatyp ústaumen ghana ainalysyp jýr. Tipti olar aiyna osynsha qylmyskerdi ústauymyz kerek dep arnayy jospar qúratyn kórinedi. Jaraydy oghan da moyynsúnayyq, biraq sol qylmysty boldyrmaumen aldyn alumen, yaghny halyqpen júmys isteumen kim ainalysady? Mine, bir jaqty kýresting osynday asa ziyandy jaghy bar. Qarapayym júrt sybaylas jemqorlyq jasaudan qorqudyng ornyna, dәl býgin qúqyq qorghau oryndarynyng qaqpanyna týsip qalmaudyng qulyghyna kirisedi. Óitkeni, sybaylas jemqorlyqtyng bastau búlaghy sol janaghy qúqyq qorghau organdary men sot jýiesinde jatqanyn moyyndaytyn uaqyt jetti.

Al әrtýrli dengeydegi sheneunikterdi mendep alghan burokratiyany joidyng anyq joly – olardyng halyq aldyndaghy jauapkershiligin kýsheytu. Biylik jýiesinde qyzmet isteytinderding basty mindeti – halyqqa qyzmet etu ekenin úqtyrudy dereu qolgha alghan abzal. Demek, memleket qyzmetkeri turaly arnayy zang shygharu - kezek kýttirmeytin sharua.

Á. Qosanov: Jemqorlyqpen kýrestegi qoghamdyq baqylaudyng orny turaly oryndy aittynyz. Óz basym bir sheneunik ekinshi sheneunikke qyzmetine әdil bagha bere alady degenge senbeymin. Ne degenmen, «qargha qarghanyng kózin shúqymaydy». Jәne de bizdegi jemqorlyq jeng úshynan jalghasqan, onda korporativtik yntymaqtastyq, mýddelerding qarama-qayshylyghy, odan sayyn terendesek, paraqorlyq, tuystyq, tamyr-tanystyq, qúda-jekjattyq, klandyq pen topshyldyq sekildi keselder bar emes? Osynyng bәri jemqorlyqty týbirimen jonggha kedergi bop jatady.

Meninshe, tórt myqty mehanizm iske qosylmay otyr. Biylik tarmaqtarynyng derbestigi men tepe-tendigi, yaghny biylikting ýsh tarmaghy – zang shygharushy, atqarushy jәne sot – bir-birinen tәuelsiz bop, bir-birining qyzmetin jiti baqylap otyruy shart. Ekinshi mehanizmning tórkini azamattyq qoghamda jatyr. Ýshinshi shart sóz bostandyghyna qatysty, yaghny BAQ jýiesi meylinshe erkin boluy tiyis. Tórtinshiden, biyliktegi partiya ókilderining mәselesin may shammen qaray alatyn sayasy opposhisiyany da úmytpayyq!

Sayasy revansh bola ma?

M. Qúlkenov: Jiyrmasynshy qarashada kim Preziydent bolyp saylansa da oghan «Eski Qazaqstan» biyligi ókilderining qyryn qaraytynyna mening kýmәnim joq. Óitkeni búrynghylardyng qolynda elimizding zansyz iyelengen qisapsyz baylyghy bar. Búlar tipti jana preziydentke ýzildi-kesildi talap qoyyp, «bizben kelisimge kel» deui әbden mýmkin. Jana el basshysy búnday talaptargha eshteneden qaymyqpay ýzildi-kesildi kelispeui kerek. Al jana Preziydentting eski biylik ókilderimen batyl kýresin qoldap, әrtýrli qauipti shabuyldan qorghaytyn Siz ben biz – halyq. Alda-jalda bosandyq tanytyp, halyqtyng jarqyn bolashaghy jolynda solqyldaqtyq kórsetse, jana preziydentting jaltaqtyghyn aityp, tezge shaqyratyn da Siz ben biz – halyq. Osy tújyrymdy júrtpen birdey týisinip, halqyn jana jolgha alansyz bastaytyn adal da parasatty preziydentin halyq qashan da qoldap, sonynan eredi.

Á. Qosanov: Toqaevty atargha oq taba almay otyrghan «Eski Qazaqstan» ókilderining sayasy revansh alu mýmkindigi turaly oiynyzben kelispeske laj joq. Bireuler oghan senedi, ekinshileri senbeydi.

Óz oiym mynaday: biylik pen baylyq – esirtki sekildi, olar adamdy ózine tartady da túrady. Sondyqtan onday qauip bar ekeni ras.

Syrtqy qauipti de esten shygharmayyq. Bayqaymyn, keybir kórshilerge Qazaqstannyng Ukrainadaghy soghysqa qatysty derbes pozisiyasy únamaydy. Órkeniyetti әlemnen alastalyp, sanksiyalardyng astynda túnshyghyp jatqan Resey endigi óshin kimnen alaryn bilmey otyrghany taghy da belgili.

Sol sebepti elde býlik bolghanyn qalamaymyn.

Biraq, býlik bolmasyn degen oimen adam qúqyn, sóz ben jinalys bostandyghyn, demokratiyalyq prosesterdi tejeuge taghy bolmaydy. Áytpese, avtoritarlyq jýiege qayta oralamyz.

Kerisinshe, biylik jýiesi neghúrlym ashyq ta әdiletti týrde qalyptassa, soghúrlym memleketimizding irgesi berik bolmaq.

Taghy bir mýmkindiginen airylghan oppozisiya

M. Qúlkenov: Oppozisiya bolyp, keshendi oy aityp, halyqtyng maqsat-mýddesin qorghaytyn qoghamdyq úiym bizde әzirge joq. Oppozisiyalyq kózqarastaghy adamdar ghana bar. Al olardyng kópshiligining sayasy ústanymyna kónilim tolmaydy. Bizde oppozisiya shapanyn jamylyp jýrgender biylik basyna kim kelse de, qarsy shyghyp, óre týregeledi. Jana basshylyq isinen tek jamandyq izdep, onyng jana baghdarlamalary men halyqqa jasap jatqan jaqsylyqtaryn kórgisi kelmeydi nemese kóre almaydy. Olar biylikke halyqty otqa salu arqyly kelgisi keledi. Búl degeniniz qarapayym halyqqa jasalghan qastandyq. Ósip kele jatqan jastarymyzdyng bolashaghyn oilamau. Mening týsinigimde oppozisiya ózining naqty baghdarlamasy bar, saliqaly sayasy partiyasyn qúryp, ony jalpygha ortaq zangha sәikes tirkeuge qyzmet isteui kerek. Sosyn baryp, óz partiyasynyng maqsat-mýddesi ýshin kýreske shyqsa, mine, sonda demokratiyaly el bolar edik. Al bizde bәri kerisinshe: oiy búzyq onshaqty adam birigip alady da, birden biylikke tiyisuge kirisedi. Bir ókinishtisi, solardyng barlyghy derlik ne ýshin kýresip jatqanyn dәleldey almay, sayasy dәrmensizdikke úshyrauda. Al kópshilik jaghdayda olar bastaghan baybalamnyng zardabyn qarapayym halyq tartyp, naqaq japa shegude.

Á. Qosanov: Qazir keybir adam Toqaevqa qarsy túra alatyn layyqty kandidat bolmaghanyna ókinip jatyr. IYә, preziydenttikke ýmitker bop tirkeluding óz sharttary bar. Olardy ózgertu kerek. Sonymen birge, meninshe, kinәning bir úshy qoghamnyng ózinde. Bizde « osy oppozisiya ne isteydi?», - dep, ózin oppozisiya dep sanap jýrgen birneshe adamgha ghana senim artu ýirenshikti әdetke ainalghan. Olar bolsa, ózara yrdu-dyrdu, әrqaysysy ózin ghana kósem sanap, basqalaryn «biylikting ne pәlenshening adamy, satqyn» dep, kinәlap,bos әureshilikpen uaqytyn ótkizude. Osy joly da ózin «demokratiyalyq koalisiya» dep ataghan úiymnyng óz ishinen biregey kandidat úsyna almauy da sonyng saldary. Áytpese, elde «men túr, men atayyn» deytin layyqty túlghalar jetkilikti edi ghoy.

Oppozisiyanyng da oppozisiyasy bar. IYdeyalyq, yaghny naqty sayasy ústanymdaryna adaldar bar. Sonymen birge, bir túlghany pir etip, nemese sonyng qarjysyna kýn kórip jýrgender bar. Songhy kezde bir bayqaghanym, ómir boyy oppozisiyada boluy únatatyndar da payda bolypty. Keshe bәrimiz Nazarbaevty synap, oppozisiya bolyp keldik. Formalidy týrde ol ketti, Toqaev keldi. Kóp adam iynersiyamen («әiteuir, biylikke qarsy bop jýre beremin!» degen qatyp-semip qalghan payymmen) oppozisiyada jýrgen siyaqty.

Qoghamdyq sanada bir «qyzyq» fenomen payda boldy: әgәrәky biylik turaly bir jaqsy pikir aita qalsang (mәselen, onyng iygi qadamdaryn qúptap nemese bir sheneunikting jaqsylyghyn atap), ózindi «biylikke satylyp ketti» dep aiyptay salady. Múnday, bәrin joqqa shygharatyn birjaqty nigilizm alysqa aparmaydy.

Óz basym preziydentting elbasizmdi konstitusiyalyq dengeyde tarih arhiyvine attandyrghanyna rizamyn. 30 jyl boyyna sony ansap, sol ýshin ter tógip keldik emes pe? Onyng oligopoliyamen kýresin de kópshilik qoldauy tiyis dep sanaymyn.

Sóz joq, preziydentting ritorikasy dúrys. Qoghamnyng kókeyinde jýrgen kóptegen mәseleler ashyq ta býkpesiz aityla bastady. Áriyne, qoghamdyq talap-tilekte shek joq. «Odan da qatty aitu kerek edi», - dep jatatynymyz da ras. «Kósh jýre týzelse» degen tilekti sodan aitamyz.

Reformalardyng qozghaushy kýshi kim?

M. Qúlkenov: Jana preziydentin abyroymen saylap alghan halqymyz aldaghy jeti jylda josparlanghan jana baghdarlamalardy jýzege asyru jolynda ózderi senim bildirgen azamatyna jan-jaqty qoldau kórsetkende ghana biz gýldengen Jana Qazaqstandy jasay alamyz. Búl Siz ben bizding abyroyly da qasiyetti boryshymyz.

Á. Qosanov: Ár sayasatkerding ózining elektorattyq bazasy bolady. Qoghamda sayasy ústanym kóp, sondyqtan bir iydeologiyany júrt jýz prosent qoldaydy deu – aghattyq әri qatelik.

«Ádiletti Qazaqstan» iydeyasyn janghyrtqan Toqaevtyng qoldaushylary kim?

Meninshe, preziydentte әli de keshe de, býgin de biylikte otyrghandargha senim basymyraq bolyp túr. Sondyqtan bolar, baghdarlamada memlekettik apparatty reformalau turaly kóp aitylghan. Yaghni, әzirshe preziydent biylikti ishinen ózgertkisi keletini seziledi. Meninshe, ol jetkiliksiz. Biraq, eshbir burokrattyq apparat ózin-ózi janarta almaydy. Burokrattardy burokrattyq jolmen ózgerte almaysyn. Burokrattardy týzu jolgha saludyng bir ghana joly bar, onyng aty – antiburokratiya, yaghny demokratiya!

Bizde biylikke baghyttalghan syngha da kózqaras ózgeru qajet. Memleketshildik degenimiz biylikshildik degen emes. Sonymen birge, biylikting ong bastamalaryn qoldau – jaghympazdyq emes. Preziydent ne jalpy biylik jayynda sóz qozghap, onyng pikirine ne balama, ne tolyqtyru aitu – oghan iydeyalyq qarsylyq degen emes.

Óz basym kezinde Nazarbaevtan pút jasap, sony maqtap-madaqtaghan eski kýshterge asa senbeymin. Kimning tarysy pisse, sonyng tauyghy boludy dәstrýrge ainaldyrghan olar ertengi kýni Toqaev turaly ne aitatynyny bir Qúdaydyng ózi biledi.

Jeti jylda ózining baghdarlamasyn jýzege asyru ýshin preziydentke myqty әri auqymdy әleumettik baza qajet.

Óz basym onday negizdi elde ózgerister boluyn qalaytyn, biraq býlik pen tónkeristi qabylday almaytyn sentristik kýshterde kórip otyrmyn. Olar elding túraqtylyghyna, memleketting qauipsizdigine, jer tútastyghyna óz kesirin tiygizui mýmkin revolusiyagha qarsy. Olar evolusiyalyq reformalardy qalaydy. Jәne de olar qoghamnyng basym kópshiligin qúraydy. Naghyz elektorattyq әleuet sol jaqta!

Abai.kz