Eldigimizding bir belgisi retinde bayqalatyn jer ataulary qashannan babalarymyzdyng búl mәselege bayyppen qarap, tabighy erekshelikter men ólke ózgesheligin tap basyp, sol arqyly týiin jasaghanyn bildiredi.

Bir ókinishtisi, keshegi kenestik kezende, tipti, odan arghy patshalyq otarlau sayasatymen biraz eldi mekender basqasha ataulardy iyelenip, sodan kýni býginge deyin aryla almay kele jatqanymyz egemendigimizge kireuke týsirip túrghanday әser qaldyrady.

Degenmen bastapqy qalpynan tabany taymaytyn halyqtyq sana ejelgi ataulardy qayta oraltugha qaray, sóitip tarihy әdilettilikti ornyqtyrugha bet búrdy. Búl rette el tilegin eskere otyryp, sonday-aq qoldanystaghy zandylyqtardy basshylyqqa alyp, onomastikalyq komissiyalar jýieli týrde júmys isteuge kóshti.

2005 jyly Respublika Ýkimeti «Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik onomastikalyq júmys tújyrymdamasyn» bekitti. Osy manyzdy qújat atau beru kezinde respublikagha airyqsha enbegi singen jәne onyng tarihyna, ghylymyna, mәdeniyetine, әdebiyetine, ónerine eleuli ýles qosqan memleket pen qogham qayratkerlerine, әlem dengeyindegi adamdargha ghana kóshe, nysan esimderin berudi mindetteydi.

Qazaq jerindegi jer ataularynyng ózgeriske úshyrauy kóp jaghdayda syrttan qonys audarushylardyng keluimen baylanystyrylady. Shyndyghynda da solay.

Eldigimizding bir belgisi retinde bayqalatyn jer ataulary qashannan babalarymyzdyng búl mәselege bayyppen qarap, tabighy erekshelikter men ólke ózgesheligin tap basyp, sol arqyly týiin jasaghanyn bildiredi.

Bir ókinishtisi, keshegi kenestik kezende, tipti, odan arghy patshalyq otarlau sayasatymen biraz eldi mekender basqasha ataulardy iyelenip, sodan kýni býginge deyin aryla almay kele jatqanymyz egemendigimizge kireuke týsirip túrghanday әser qaldyrady.

Degenmen bastapqy qalpynan tabany taymaytyn halyqtyq sana ejelgi ataulardy qayta oraltugha qaray, sóitip tarihy әdilettilikti ornyqtyrugha bet búrdy. Búl rette el tilegin eskere otyryp, sonday-aq qoldanystaghy zandylyqtardy basshylyqqa alyp, onomastikalyq komissiyalar jýieli týrde júmys isteuge kóshti.

2005 jyly Respublika Ýkimeti «Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik onomastikalyq júmys tújyrymdamasyn» bekitti. Osy manyzdy qújat atau beru kezinde respublikagha airyqsha enbegi singen jәne onyng tarihyna, ghylymyna, mәdeniyetine, әdebiyetine, ónerine eleuli ýles qosqan memleket pen qogham qayratkerlerine, әlem dengeyindegi adamdargha ghana kóshe, nysan esimderin berudi mindetteydi.

Qazaq jerindegi jer ataularynyng ózgeriske úshyrauy kóp jaghdayda syrttan qonys audarushylardyng keluimen baylanystyrylady. Shyndyghynda da solay.

Býginde bizding oblysymyzdaghy bir ghana Mәrtók audanynda jiyrmadan astam tarihy jýktemesi joq, mәn-maghyna bermeytin, qazaqy namysyndy qayraytyn ataular bar. Mysaly, Kazanka, Rodnikovka, Kalinovka, Gornovodsk, Verenka, Andreevka, Rybakovka, Cheremushki, Dragomirovka, Novopokrovka... Mine, osylay jalghasa beredi.

Keybir ataulardyng shyghu tarihyna kóz salsaq, qonystanushylardyng keluimen ózgeris bolghandyghy bayqalady. Mәselen, 1902 jyly Ukrainadan kelgen sharualar Rodnikovka dep atap ketken auyl búrynyraqta Qarabúlaq dep atalypty. Sonday-aq, Gornovodsk - Búlaqtysay, Chayda - Shandy, Stepanovka - Qúrmansay, Selinnoe - Kókpekti ataularyn almastyrghan.

Búnday «janalyqtardan» Qarghaly audany da qalyspaydy. Búl ónirding toponimikasynda Anastasievka, Grigorievka, Herson, Borodinovka, Velihovka, Erzerum, Preobrajenovka, taghy da basqa osynday birneshe ataular nazar audarady. Kýni keshege deyin búl jerding toponimikalyq jýiesi taza orys oikonimderimen beynelenip keldi. Tarihy derekterge jýginsek, onyng qalyptasuynyng basy negizinen qonystandyru kezeninen bastalady.

Songhy on jyldyq kóleminde ghana búl aimaqta qazaqylandyru prosesi jýre bastady. Mәselen, Erzerum poselkesi Sarybúlaq auyly dep ataldy, Borodinovka Qayraqty bolyp ózgertildi, Aleksandrovkagha Shәmshi Qaldayaqov aty berildi.

- Eldi mekenderding tarihy ataularyn keyin qaytarugha kedergi keltirip otyrghan eshtene joq, - deydi oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng bólim bastyghy, oblystyq onomastika komissiyasynyng hatshysy Almat Pangereev. - Ras, zannama talaptary jergilikti túrghyndardyng pikirin eskerudi talap etedi. Al múnyng ózi kezinde jerimizge qonystanyp kelgenderding «qytyghyna» tiyetini anyq. Demek, til sayasatynyng bir bóligi retinde onomastika salasyn túrghyndargha údayy týsindirip otyru qajet etiledi. Tipti, búrynghy jer ataularyn qoyghanda da ata-babamyz sol jerding ózine tәn belgisin eskergen. Aytalyq, oblys audandarynyng birindegi Tikqayyng degen atau Ivanovkagha qalay auysyp ketti? Nemese Qorshandy Rybakov atauy qalay jaulap aldy? Fedorovkalar, Verenkalar, Mihaylovkalar, Dmitriyevkalar qalay payda boldy?

Jer ataularyn retteu qalay degende de ýstirt kózqarasty kótermeydi. Múnda mәselege bayypty qarau, jan-jaqty oilastyru qajet-aq. Osy túrghydan kelgende tarihty terendep týsinu, qazaqy úghymdy qaytaru retimen, әiteuir, bet aldy baybalam jasamay, salqynqandylyq tanytqan da dúrys dep bilemiz. Osy túrghydan qaraghanda oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng tapsyrysy boyynsha  «Aqtóbe oblysynyng toponimiyasy» dep atalatyn kitaptyng ótken jyly jaryq kórgen birinshi tomy bizge kóp kómek kórsete alar edi. Onda ónirimizdegi Aqtóbe qalasy men Algha, Qobda, Qarghaly jәne Mәrtók audandarynyng oryssha toponimiyasy turaly zertteulerding nәtiyjeleri jinaqtalyp, toponimderding tarihi-etimologiyalyq sipattamasy, kezenderge bólinui jәne jiktelui berilgen, sonday-aq tarihiy-mәdeny jәne lingvomәdeny tәsilderding prinsipterine negizdeme jasalghan.

Eldi mekenderding ataularynyng ózgertilui oryssha jәne qazaqsha toponimiyalargha salystyrmaly taldau jasau negizinde, toponimikanyng qazirgi teoriyasy túrghysynan qarastyrylady.

Jospargha sәikes osy enbekting zandy jalghasy bolyp tabylmaqshy ekinshi tomda oblystaghy tútastay bayyrghy túrghyndar mekendegen Áyteke bi, Bayghaniyn, Múghaljar, Oiyl, Shalqar, Yrghyz, sonday-aq aralas túrghyndar tirshilik etetin Temir jәne Hromtau audandarynyng qazaq toponimiyasyna taldau jasau kózdelude. Almat Pangereevting aituyna qaraghanda, ekinshi tomnyng maqsat-mindetteri birinshige úqsas, yaghny toponimiyagha tarihi-etimologiyalyq sipattama beru. Búl tomnyng qajettiligi toponimderdi kóbinese tildik belgiler aspektisinde zertteumen anyqtalady.

Ýshinshi tom qazaq jәne orys filologtarynyng Aqtóbe oblysynyng toponimiyalyq jýiesin taldau, kognitivti toponimiyalyq taptauryndardy tútastay zertteu, toponimderding qúramdas qúramyn, olardyng qúrylymdyq týrlerin jәne modeliderin zertteu maqsatynda birlesken ghylymy enbegi týrinde josparlanuda.

Qolgha alynyp jatqan enbektegi zertteuler ghylymy negizge sýienip jasalady. Mysal retinde aitatyn bolsaq, Algha audanyndaghy Shibaevka eldi mekeni aqparat kózderine qaraghanda búryn Qaraghash dep atalghan. 1856 jylgha deyin búl aimaq Batpaqty bolysyna qaraghan. Eng alghashqy qatarda Shibaev degen kópes kelip ornalasqandyqtan, poselke atauy sonyng negizin alghan.

Toponimikalyq izdeuler, toponimiyalyq mekemelerdi qúru jәne ataulardy ózgertu tәrtibin standarttaushy zandar qabyldau bizding ghana aumaqtyng emes, sonymen qatar tútas elding tarihyn zertteuge keshendi, keng sipat bereri anyq. Osy túrghydan kelgende qolgha alynyp jatqan búl enbek Aqtóbe oblysy toponimiyasynyng derekkózdik bazasyn keneyte týseri sósiz.

...Jogharyda aitylghan әngimemizding jelisin jalghastyratyn bolsaq, oryssha ataular Aqtóbe qalasyna qarasty eldi mekenderde de, qala kóshelerinde de jyrtylyp aiyrylady. Prigorodnoe, Sadovoe, Yasnoe Krasnoseliskoe, Georgiyevka, taghy basqa ataulary qúldyqtan qútylmaghandyqtyng belgisi ispetti. Qala manyndaghy selolar ósip, órkendeuinen  Zarechnyy degen auyldyng birnesheui bar.

Aqtóbe qalasynda әnebir kezderde berile salghan Vesennyaya, Vodnyi, Udarnaya, Gorem-23, Armaturnaya, Bezymyannyi, t.s.s. mazaq etken kóshe ataularyny  namysymyzgha tiymey me? Qalanyng tek qana qyzyl armiyany, oghan qatysushylardy dәriptegen Krasnaya, Krasnoshekov, Krasiyn,  Krasnogorskaya, Kobozev, Kotovskiy, Lazo, Luksemburg, Ryahov, taghy basqa ondaghan kósheleri kimdi oilandyrady eken? Dachnaya kóshesinde bau-baqsha ósirilmeytin shyghar, al  Dekabristov kóshesining 1986 jylghy Almatydaghy oqighagha baylanysty qoyylmaghany belgili. «30 let Kazahstana» kóshesi kenestik dәuirdegi bodandyq Qazaqstannyng «búghauyn» әli moynyna salyp keledi.

Áriyne, bәri bir kýnde týzetilmeydi. Solay desek te, osy orayda Astana qalasynyng jýzdegen kóshelerge bir mezette qazaq halqynyng salty men dәstýrin bildiretin, elimizdegi auyldardyn, qazaq ertegi, epostaryndaghy keyipkerlerding esimderin bergeni kóbimizge ýlgi bolghanday.

- Respublikagha airyqsha enbegi singenderge eldi mekender men kóshe ataularyn beruding zannamalyq negizderi boyynsha oblys kóleminde ekiden, respublika boyynsha ýshten aspaytynday boluy shart, - deydi Almat Pangereev. - Zannama talaptary dúrys týsindirilmegendikten qaladan Temirbek Jýrgenov syndy qogham qayratkerine mektep, kóshe súraghan hattar keldi. Osy kisining esimimen  tek qana Aqtóbe oblysynda 5 birdey obekti atalghan eken.

...Sonymen, jer ataulary jýiege týse me? Kóshe ataulary qalpyna keltirile me? Búl - kesheden kele jatqan, býgingi kýnning kókeykesti mәselelerining biri. Bizdi quantatyn bir jayt, jer ataularynyng tarihi-etimologiyalyq sipattamasy, ataulardy ózgertuding jiktelui men strategiyasy ghylymy negizde qolgha alynuy. Áytpese «degen ekenmen» jýrip, búrmalaushylyqtargha jol berip aluymyz bek mýmkin.

Derek kózi ne deydi?

Oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng onomastikalyq júmystar jәne taldau bólimi oblys әkimi janyndaghy onomastika komissiyasynyng júmysyn ýilestirudi jýzege asyryp keledi. Komissiyada 2004-2008 jyldary 75 úsynys qaraldy. Mәselen, 2004 jyly - 8, 2005 jyly - 15, 2006 jyly - 10, 2007 jyly - 23, sonday-aq, 2008 jyly 16 úsynys qaralsa, biylghy jyldyng osy kezenine deyin 19 úsynys komissiya talqysyna týsti. Onyng 46-cy eldi mekenderding tarihy ataularyn qaytaru, jana ataular beruge qatysty.

Zannama talaptaryn paraqtasaq

Ákimshilik-aumaqtyq birlikterge respublikagha airyqsha enbegi singen jәne onyng tarihyna, ghylymyna, mәdeniyetine, әdebiyeti men ónerine eleuli ýles qosqan adamdardyng attaryn, sonday-aq memleket pen qogham qayratkerlerining jәne әlemdik auqymdaghy ghylym men mәdeniyet qayratkerlerining esimderin beru jәne olardy qayta atau kezinde mynaday qaghidattar eskeriledi jәne saqtalady:

qalalargha, qala ýlgisindegi kentterge, audandargha búdan bylay adam attary berilmeydi;

bir esimning kóp dýrkin qaytalanuyna jәne kóbeyip ketuine jol bermeu maqsatynda olar respublika boyynsha ýshten aspaytyn jәne olardyng qaytys bolghan kýninen bastap bes jyl ótken jaghdayda ghana beriledi; obektilerge esimder beru at berilgen (ózgertilgen) kýninen bastap on jyl ótkennen keyin ghana jýzege asyrylady. Jergilikti ókildi jәne atqarushy organdargha mynalar úsynylady:

1) qaladaghy audandargha, alandargha, danghyldargha, bulivarlargha, kóshelerge, oramdargha, parkterge, skverlerge, kópirlerge jәne qalanyng basqa da qúramdas bólikterine at qong jәne olardy qayta atau turaly, olardyng ataularynyng transkripsiyasyn ózgertu turaly sheshim qabyldau kezinde:

respublikagha airyqsha enbegi singen jәne onyng tarihyna, ghylymyna, mәdeniyetine, әdebiyeti men ónerine eleuli ýles qosqan adam attaryn, sonday-aq memleket pen qogham qayratkerlerining jәne әlem dengeyindegi ghylym men mәdeniyet qayratkerlerining esimderin әrbir oblys, respublikalyq manyzy bar qalalar jәne astana ýshin ekiden aspaytyn jәne olardyng ќaytys bolghanyna bes jyl tolghan jaghdayda ghana bepu; kózi tiri adamdardyng atyn bermeu; obektilerdi qayta ataudy at berilgen (ózgertilgen) kýninen bastap keminde on jyl ótken jaghdayda ghana jýzege asyru;

Osy baghytta mynaday mindetterdi jýzege asyru kózdeledi:

ejelgi halyqtyq jәne tarihy qalyptasqan ataulargha halyqtyng qúrmetpen qarauyn búqaralyq aqparat qúraldary arqyly týsindiru jәne qalyptastyru, týrli obektilerdin: әkimshilik-aumaqtyq jәne aumaqtyq-ónerkәsiptik birlikterdin, eldimekenderdin, sonday-aq kóshelerdin, alandar men mekemelerding tarihy ataularyn saqtau.

(QR Ýkimetinin  2005 jylghy 21 qantardaghy №45 qaulysymen bekitilgen Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik onomastikalyq júmys tújyrymdamasynan).

«Aqtóbe» gazeti, 11.08.2009